Цянь-Шань: Розніца паміж версіямі

'''Цянь-Шань''' ({{lang-zh|天山山脉}}, Нябесныя горы)  — горная сістэма ў [[Сярэдняя Азія|Сярэдняй]] і [[Цэнтральная Азія|Цэнтральнай Азіі]].

Заходня частка знаходзіцца пераважна ў [[Кыргызстан]]е; часткова ў [[Казахстан]]е, [[Узбекістан]]е, [[Таджыкістан]]е, усходняя  — у [[Кітай|Кітаі]]. Цягнецца з захаду на ўсход амаль на 2500  км. На паўднёвым захадзе Алайскім хрыбтом злучаецца з сістэмай Паміра-Алая, на паўночным усходзе хрыбтом Борахара з хр. Джунгарскі Алатау. Найвышэйшыя пункты  — [[гара Пік Перамогі]] (7439 м) і Хан-Тэнгры (6995).

Паводле фізіка-геаграфічнага раянавання вылучаюць (акрамя кітайскай часткі) Заходні, Паўночны, Унутраны і Цэнтральны Цянь-Шань. Асноўныя хрыбты і ўпадзіны, што іх падзяляюць, маюць шыротнае і субшыротнае распасціранне. Рэльеф пераважна высакагорны з ледавіковымі формамі, на схілах  — восыпны, вышэй за 3200 м  — шматгадовая мерзлата. Буйныя міжгорныя (Ферганская, Ісык-Кульская, Нарынская і інш.) і ўскраінныя ([[Чуйская даліна|Чуйская]], [[Талаская даліна|Талаская]]) упадзіны з рачнымі далінамі, азёрамі і балотамі.

Геалагічная структура Цянь-Шаня ўзніхла ў выніку альпійскіх рухаў на месцы эпіпалеазойскага пенеплена, рэшткі якога захаваліся на вышыні 3000-4000 3000—4000 м у выглядзе [[сырт]]аў. Горныя хрыбты складзены пераважна з асадкавых, метамарфічных і магматычных парод, катлавіны  — з асадкавых адкладаў. Частыя землетрасенні.

Радовішчы руд [[ртуць|ртуці]], [[Сурма, хімічны элемент|сурмы]], свінцу, цынку, серабра, волава, вальфраму, ва ўпадзінах  — нафты, каменнага і бурага вугалю і інш.

[[Клімат]] рэзка кантынентальны. У далінах ніжняга пояса гор сярэднія тэмпературы ліпеня 20-25 20—25 °СC, у сярэдневышынных далінах 15-17 15—17 °СC, каля падножжаў ледавікоў 5  °СC і ніжэй; тэмпература студзеня ў нізкагорнай зоне -5 -8−5 −8 °СC, на высакагор'ях ад -17−17 да -22 −22 °СC, ападкаў ад 300  мм у перадгор'ях да 800  мм за год у высакагор'ях.

Снегавая лінія ў Заходнім Цянь-Шані на выш. 3600-3800 3600—3800 м, у Цэнтральным  — на выш. 4200-4450 4200—4450 м. Плошча сучаснага зледзянення 7,3 тыс. км²² (больш за 7700 ледавікоў, буйнейшыя Паўднёвы і Паўночны Энгільчэк, Каінды, Мушкетава).

У Цэнтральным Цянь-Шані выражана вышынная пояснасць ландшафтаў. Раўніны заняты гліністымі палыннымі і салянкавымі пустынямі, якія на поўдні пераходзяць у палынна-эфемеравыя пустыні. На падгорных раўнінах і ў нізкіх перадгор'ях паўпустыні або пустынныя стэпы з перавагай эфемераў і эфемероідаў. Вышэй за 900-1200900—1200 м  — горна-стэпавы пояс, прадстаўлены злакава-разнатраўнымі стэпамі на поўначы і высакатраўнымі паўсаваннамі на поўдні. Вышэй за 1200-20001200—2000 м  — лугавыя стэпы, хмызняковыя зараснікі і лісцевыя лясы. Лясы [[грэцкі арэх|грэцкага арэха]] (на заходніх схілах Ферганскага хр., паўднёвым схіле Чаткальскага і ў Заходнім Цянь-Шані) да 1700  м на поўначы, да 2500-3000 2500—3000 м на поўдні, змяняюцца хвойнымі з цянь-шаньскай елкі і піхты. Субалыіійскія і альпійскія лугі пашыраны пераважна на паўночных схілах (на выш.вышыні 2800-34002800—3400 м). На сыртах  — ландшафты халодных пустынь. На выш. 3600-38003600—3800 м  — ландшафты гляцыяльна-нівальнага пояса. Ва ўнутраных далінах і катлавінах  — камяністыя пустыні, паўпустыні і сухія стэпы.

Жывёльны свет перадгор'яў і нізкагор'яў: грызуны, паўзуны, антылопа [[джэйран]]; у гарах  — дзік, горны баран (архар), горны казёл, цянь-шаньскі мядзведзь, [[снежны барс]], суркі; з птушак  — горны індык, горная курапатка, альпійская галка, вадаплаўныя.

== Літаратура ==