Яўрэйская кухня: Розніца паміж версіямі

Вялікі ўплыў на яўрэйскую кухню аказвалі рэлігійныя абрады, якія прадугледжвалі не толькі строга вызначыныя прадукты, але і спосабы прыгатавання ежы. Рэлігія прадпісывала яўрэям не есці [[свініна|свініну]], а ў ежу ўжываць мяса толькі парнакапытных жывёл  — [[ялавічына|ялавічыну]], [[бараніна|бараніну]], а таксама хатнюю птушку  — курэй, гусей.

Сярод улюбёных тыпаў першых страў  — [[булён]]ы (мясныя, курыныя) з [[грэнкі|грэнкамі]], прафітролямі (мандлен), абсмажанай [[локшына]]й. У якасці галоўных страў перавага аддаецца фаршаваным стравам (фаршыраванай рыбе, фаршаваным гусіным шыйкам; стравам, прыгатаваным з молатага мяса ([[рулет]]ам, [[тэфтэлі|тэфтэлям]], [[кнедлі|кнедлям]]), а таксама [[цымес]]ам  — паўтушанай, паўадваранай [[гародніна|гародніне]]. У шэрагу страў захоўваецца ў вельмі малой ступені ўплыў усходняй кухні: кісла-салодкае мяса, цымес, дзе мяса ці гародніна спалучаюцца з маленькай колькасцю [[сухафрукт]]аў, а таксама прымяненне [[цукар|цукру]] ў несалодкіх стравах (селядзец, рыба, гародніна).

Найбольш шырока прымяняюцца метады цеплавой апрацоўкі  — адварванне, прыпусканне, тушэнне пад накрыўкай на пліце. Духоўка выкарыстоўваецца вельмі рэдка.

Яўрэйская кухня неаднастайная. У ёй можна вылучыць кухні [[сабры|сабраў]] (карэнных жыхароў [[Ізраіль|Ізраіля]]), [[ашкеназы|ашкеназаў]] (Цэнтральная і Усходняя Еўропа), [[сефарды|сефардаў]] (выгнаных з сярэднявечных [[Іспанія|Іспаніі]] і Партугаліі і аселых у Галандыі, Балгарыі і Міжземнамор'е) і, нарэшце, усходніх яўрэяў, якія прыбылі з блізкаўсходніх краін.<ref>''Николай Керженец''. [http://orient.rsl.ru/assets/files/food/vostokoed-201.pdf Еда обетованная // Восточная коллекция, весна 2001.]  — С. 151—159</ref>

Сытная кухня яўрэяў-[[ашкеназы|ашкеназаў]] заснавана на стагоддзях жыцця ў халодным клімаце Цэнтральнай і Усходняй Еўропы, у той час як на больш лёгкую, "«сонечную"» кухню яўрэяў-[[сефарды|сефардаў]] паўплывала жыццё ў Міжземнаморскім рэгіёне.

Кожная яўрэйская абшчына мае свае традыцыйныя стравы. У [[Іспанія|Іспаніі]] і [[Партугалія|Партугаліі]] агульны інгрыдыент шматлікіх страў  — [[аліўкі]], і многія прадукты смажаць на алеі. Ідэя абсмажывання рыбы як, напрыклад, у традыцыйнай [[Вялікабрытанія|брытанскай]] страве ''[[рыба і чыпсы]]'', была прывезена ў Вялікабрытанію сефардскімі яўрэйскімі імігрантамі.<ref>{{cite web|author=Jay Rayner |url=http://observer.guardian.co.uk/foodmonthly/story/0,,877008,00.html |title=Enduring love &#124; Food monthly &#124; The Observer |publisher=Observer.guardian.co.uk |date= |accessdate=2012-05-01}}</ref> У [[Германія|Германіі]] папулярнай стравай было [[рагу]]. Яўрэі [[Нідэрланды|Нідэрландаў]] звычайна елі салёныя агуркі, [[селядзец]], [[торт|тарты]] з сметанковага масла і ''bolas''. У [[Польшча|Польшчы]] яўрэі гатавалі розныя віды фаршыраванай і тушанай рыбы разам з супам з кнейдлах або локшэн ([[локшына]]). У [[Паўночная Афрыка|Паўночнай Афрыцы]] яўрэі ядуць [[кус-кус]] і [[таджын]].

Такім чынам, традыцыйная суботняя трапеза для яўрэяў-ашкеназаў можа ўключаць ростбіф, тушанае мяса ці курыцу, [[цымес]] з морквы, і бульбу, а традыцыйная суботняя трапеза сефардаў  — салаты, фаршаванае вінаграднае лісце, кус-кус і іншыя стравы блізкаўсходняй кухні.

У аснову яўрэйскай кухні закладзена асаблівая сістэма харчавання  — [[кашрут]], які прадпісвае, якія прадукты дазволены і якім чынам павінна гатавацца ежа.

Ежа, дазволеная яўрэям, называецца ''кашэрнай''. Гэта слова азначае "«прыдатны"», "«верны"». У сваю чаргу слова "«кашрут"» азначае стан кашэрнасці. Супрацьлеглае па значэнні паняццю "«кашэр" » — слова "«трэфа"», напрыклад, трэфныя стравы.

Кашэрнымі ў яўрэйскай кухні лічацца ўсе расліны, але не ўсе жывёлы, птушкі, рыбы. Перад тым, як мяса будзе прыдатным паводле кашруту, жывёлы (жвачныя парнакапытныя) і хатняя птушка павінны быць зарэзаны спецыяльным рэзнікам  — "«шойхетам"», які павінен забіць жывёлу, прычыніўшы мінімум пакут, а таксама з яе павінна быць выдалена ўся [[кроў]].

Па кашруту, яйкі птушак павінны мець абавязкова розныя канцы: адзін  — больш востры, другі  — больш акруглы.<ref>''Константинова И. Г.'' Еврейские праздники. Рецепты национальной кухни для праздничного стола / И.  Г.  Константинова.  — М.: РИПОЛ классик, 2007.  — 64 с.: ил.  — (Вкусно и просто) ISBN 978-5-386-00014-1</ref>

Шырока распаўсюджаны булёны, якія звычайна вараць з [[ялавічына|ялавічыны]] або птушкі. Варанае мяса выкарыстоўваюць для гатавання блінцоў. Пры падрыхтоўцы булёнаў у ваду кладуць сырую цыбулю цэлай галоўкай, якую пасля працэжвання выдаляюць. Булёны перад падачай запраўляюць цукрам у разліку 2-3 грама на порцыю. Да булёнаў звычайна дадаюць розныя вырабы з мукі  — [[крэплах]], [[фарфелах]], нудлэн і т.п.

'''Фаршыраваная гусіная шыйка'''  — яшчэ адзін традыцыйны дэлікатэс яўрэйскага стала. Яе могуць падаваць халоднай, але значна лепш яна ў гарачым выглядзе. З доўгай гусінай шыі адбіраюць пазванкі і мяса, мяса змешваюць з абсмажанай на гусіным [[тлушч]]ы [[мука|мукой]] і [[цыбуля рэпчатая|цыбуляй]] і шчыльна набіваюць ім «панчоху» з непашкоджанай гусінай скуры. Потым усё гэта абсмажваюць да залацістай скарыначкі або тушаць у спецыяльным соусе, у склад якога ўваходзяць [[морква]], рэпчатая цыбуля і гусіны тлушч. [[Гарнір]]ам да фаршыраванай гусінай шыйцы можа служыць тушаная ў тлушчы [[морква]] з [[чарнасліў|чарнаслівам]]  — салодкі [[цымес]].

* '''мэураў ерушалмі'''  — асарці з курыных трыбушкоў, якое з'яўляецца начынкай для [[піта|піты]].

* '''пракес'''  — [[галубцы]] з мясам.

* '''хелзль'''  — традыцыйная яўрэйская страва, фаршаваныя гусіныя або курыныя шыйкі.

* '''[[чолент]] (шолент, чолнт)'''  — традыцыйная яўрэйская суботняя страва з мяса, гародніны, крупы і [[фасоля|фасолі]]. Нагадвае смажаніну або густы суп. Гатуецца перад [[Шабат]]ам у ноч з пятніцы ў вялікім рондалі і таміцца на павольным агні да наступнага дня.

* '''шмальц'''  — у літаральным значэнні  — тлушч мяса і птушкі.

Адна з тыповых яўрэйскіх рыбных страў  — '''[[фаршмак]]'''. Фаршмак можа ўжывацца ў якасці закускі, таксама як асноўная страва, звычайна з адварной [[бульба]]й. Уяўляе сабой [[паштэт]] з сечанага [[селядзец|селядца]], прыгатаваны без цеплавой апрацоўкі.

Таксама шырока распаўсюджана '''[[гефілтэ фіш]]'''  — фаршыраваная рыба (у ідэале  — [[шчупак звычайны|шчупак]], але можа быць і [[карп]], [[лешч]], [[сазан]]). [[Фарш]]ам служыць мякаць рыбы, белы хлеб, рэпчатая цыбуля, яйкі, алей, цукар. Начыненыя кавалкі рыбы вараць у соусе з [[гародніна]]й і падаюць з [[хрэн]]ам.

* '''[[Латкес]]'''  — хрумсткія бульбяныя аладкі, традыцыйны пачастунак на яўрэйскае свята [[Ханука]], але яны могуць таксама спажывацца на закуску або на вячэру.

* '''[[Хумус]]'''  — яўрэйская закуска з нутавага (гарохавага) пюрэ. У склад хумуса звычайна ўваходзіць таксама [[аліўкавы алей]], [[часнок]], [[папрыка]], лімонны сок і [[тахіні]] ([[кунжут]]ная паста).

* '''[[Цымес]]'''  — традыцыйная страва яўрэйскай кухні. Уяўляе сабой салодкае гародніннае [[рагу]] з рознымі інгрэдыентамі. Адпаведна адрозніваюць [[морква|маркоўны]], [[фасоля|фасолевы]], [[нут]]авы і іншыя разнавіднасці цымеса. Таксама бываюць гароднінныя цымесы з мясам, якія ўжываюцца ў якасці гарачых страў.

Шмат розных страў у яўрэйскай кухні гатуецца з [[мука|мукі]]  — [[фрыкадэлькі]], запяканка з [[маца|мацы]], [[кнедлі]] з мацы, а таксама:

* '''Кнейдлах'''  — гарнір ці запраўка да [[булён]]у, па сваім выглядзе і спосабу прыгатавання нагадвае [[клёцкі]].

* '''[[Крэплах]]'''  — невялікія [[пельмені]] трохвугольнай формы. Раней начынкай для іх служыла толькі [[мяса]], пазней іх сталі начыняць [[тварог|тварагом]] і [[садавіна]]й, як варэнікі.

* '''Мандалах'''  — выраб з [[цеста]]. [[яйка|Яйкі]] змешваюць з мукой, дадаюць соль, вымешваюць цеста і раскатываюць яго вельмі тонка. Затым з цеста выразаюць розныя фігуркі, кідаюць у кіпячы [[тлушч]] (у фрыцюр) і абсмажваюць да залацістага колеру. Гатовыя мандалах падаюць да булёну.

* '''[[Фарфель]] (фарфелах)'''  — маленькія [[клёцкі]], якія гатуюць з цеста для [[локшына|локшыны]], нацёртага на тарцы. З-за памераў і формы фарфель называюць яшчэ яечнай пярлоўкай. Выкарыстоўваюць для заправак булёнаў і супаў, а таксама ў якасці [[гарнір]]у да мясных страў.

Нацыянальны яўрэйскі хлеб  — '''[[маца]]'''  — робіцца з вады і мукі без солі. Па знешнім выглядзе блізка да вафлевага цесту, але толькі вельмі шчыльнае. На [[Песах]] яўрэі замест дражджавога хлеба ўжываюць мацу. Але маца можа таксама служыць зыходным прадуктам для прыгатавання іншых страў.

З кавалкаў наламанай мацы, размочанай у вадзе або малацэ, смажаць (як [[амлет]]) часам з цыбуляй і яйкам  — ''«мацэ брайе»''.

Шырока распаўсюджана і '''[[хала]]'''  — хлеб з здобнага дражджавога цесту, які гатуецца да [[Шабат]]а або да свята. Мае форму пляцёнкі, пасыпанай [[мак]]ам або [[кунжут]]ам.

Таксама яўрэі ўжываюць у ежу '''[[піта|піту]]'''  — круглы, плоскі хлеб, які гатуецца з тонкай белай або карычневай мукі.

[[File:Honey Cake.jpg|250px|thumb|Класічны мядовы пірог  — [[леках]]]]

Для кандытарскіх вырабаў характэрна падабенства з блізкаўсходнімі прысмакамі. Але гэта праяўляецца ў тэхналогіі прыгатавання, а не ў падборы і ў кампазіцыі прадуктаў. Любімае цеста ў яўрэйскай кухні  — прэснае і пясочнае, але ў адрозненне ад блізкаўсходняга яно не масляністае, а яечнае, г.зн. яго аснову, 50 % вагі мукі, складаюць [[яйка|яйкі]], прычым, часцей за ўсё  — адны жаўткі. Характэрна таксама спалучэнне ў кандытарскіх вырабах [[мёд]]у і [[цукар|цукру]] ў розных прапорцыях.

Сярод традыцыйных яўрэйскіх прысмакаў:

* '''аменташ'''  — салодкія піражкі з [[мак]]авай начынкай, адзін з галоўных пачастункаў на свята [[Пурым]]. ''Аменташ'' у перакладзе з [[ідыш]]  — «кішэні Амана».

* '''ангемахц'''  — [[рэдзька]] ў [[мёд]]зе з [[арэх]]амі і [[апельсін]]авай цэдрай. Варыцца, як [[варэнне]].

* '''земелах'''  — традыцыйнае яўрэйскае [[печыва]] ў выглядзе невялікіх ромбікаў, выпечаныя з мукі, цукру, сметанковага масла, малака і яйка, пасыпанае зверху цукрам і [[карыца]]й.

* '''[[леках]]'''  — класічная яўрэйская [[мёд|мядовая]] каўрыжка з вялікай колькасцю спецый. Яна пахне [[імбір]]ам, [[карыца]]й і іншымі салодкімі водарамі. Па гэтай прычыне лэйках любяць гатаваць на [[Рош Ха-Шана]], калі прынята ёсць салодкія стравы, асабліва мёд, у надзеі, што надыходзячы год будзе салодкім.

* '''мандельброт'''  — выпечка з мігдалам.

* '''[[суфганіет]]'''  — пышныя румяныя пончыкі, якія выпякаюць на [[Ханука|Хануку]].

* '''[[тэйгелах]]'''  — маленькія шарыкі, выпечаныя з цеста, а затым звараныя ў мёдзе.

* '''[[хаменташ]]'''  — трохвугольныя дражджавыя піражкі з [[мак]]ам і [[арэх]]амі. Звычайна гатуюць на свята [[Пурым]].

* '''хрэмзлах'''  — традыцыйны салодкі велікодны выраб, які выпякаюць з мацавай мукі, мёду, варэння, імбіра і арэхаў. Далікатныя шарыкі або [[трохвугольнік]]і з прыемным водарам мёду.

* '''[[харасет]]'''  — страва яўрэйскай нацыянальнай кухні, уяўляе сабой сумесь з арэхаў, сушанай або свежай садавіны, спецый, часцей за ўсё карыцы, і салодкага віна.

Гарэлка лічыцца кашэрнай, калі згодна з іўдзейскімі традыцыямі яна прыгатавана без прымянення харчовых дабавак і прадуктаў жывёльнага паходжання, напрыклад не ачышчалася [[малако]]м.<ref name=pr1>''Вадим Эрлихман''. Правильная пища // Вокруг света, май №5№ 5 2008.  — С.182-190</ref>

Сярод святаў [[яўрэйскі каляндар|яўрэйскага календара]] [[Шабат]]  — [[субота]]  — займае асаблівае месца. Традыцыя забараняе рабіць у суботу трыццаць дзевяць будзённых дзеянняў, якія парушаюць адчуванне свята. Да іх адносяцца ўсё, што звязана з грашовымі разлікамі і паўсядзённай працай (гатаванне ежы), а таксама ўсе размовы на будзённыя тэмы. Для трапезы выкарыстоўваецца самы прыгожы посуд.

Згодна з яўрэйскім законам, у суботу нельга гатаваць любую ежу. [[Смажанне]], варэнне і выпечка павінны быць закончаны ў пятніцу ўвечары, да заходу сонца. Традыцыйнай стравай на Шабат з'яўляецца [[чолент|шолент]] (або чолент). Чолент гатуюць з невялікай колькасці [[мяса]], [[фасоля|фасолі]], [[цыбуля рэпчатая|цыбулі]] і [[бульба|бульбы]]. Чолент часткова вараць яшчэ ў пятніцу  — да паловы або да траціны гатоўнасці, а затым змяшчаюць на ''[[блех]]''  — жалезны ліст на сярэдняе полымя газавай гарэлкі. Тут ён даходзіць да гатоўнасці.<ref>The Complete & Illustrated Guide by Rabbi Fishel Jacobs Sabbath</ref>

Галоўнае ўпрыгожванне абеду на Шабат  — свежаспечаная [[хала]], пасыпаная макам або кунжутам.

Яўрэі часта гатуюць на Шабат [[гуляш]]ы доўгага тушэння, так званыя ''ваты''. Гэта страва прыйшла ад эфіопскіх яўрэяў. Ваты традыцыйна падаюць на стол з праснакамі, якія нагадваюць бліны, якія робяць перад Шабатам, і заварочваюць у чысты ручнік да гатоўнасці вата. Вараныя [[яйка|яйкі]]  — абавязковая частка гэтай стравы.

[[Кугель]]  — яшчэ адна традыцыйная страва на Шабат. Кугель у шырокім разуменні  — гэта [[пудынг]] ([[запяканка]]). Слова «кугель» («кугол», «кугл») на мове [[ідыш]] азначае круглы. Форма стагоддзямі заставалася круглай, а склад кугеля мяняўся. Класічны варыянт  — [[локшына]] з гусіным [[тлушч]]ам, залітая ўзбітымі яйкамі. На Шабат гатуюць салодкі локшэн кугель  — запяканка з локшыны, часта з разынкамі і спецыямі. Несалодкія кугеля могуць быць прыгатаваны з бульбы, морквы або з рознай гародніны.

Традыцыйная локшына  — ''локшэн''  — робіцца з цеста з мукі і яек, потым раскатываюцца лісты і разрэзаюцца на доўгія палоскі. Калі цеста разразаюць на маленькія квадраты, атрымліваецца [[фарфель]]. І фарфель, і локшэн, як правіла, вараць і падаюць з супам.

Адзін з галоўных пачастункаў  — ''аменташ'' («кішэні Амана»)  — салодкія піражкі з макавай начынкай, а таксама трохвугольныя здобныя булачкі з [[мак]]ам і мёдам  — ''[[хаменташ]]'' («вушы Амана»). На стол ставяць [[семкі]], [[фасоля|фасолю]] і крупы ў памяць аб бедным сілкаванні царыцы Эсфір, якая вымушана была есці толькі насенне, каб не ўжываць не кашэрную ежу. Не абыходзіцца і без запечанай [[індык свойскі|індычкі]], якую гатуюць у напамін аб велізарнай тэрыторыі царства Эсфір.

[[Песах]] прысвечаны самай галоўнай падзеі біблейскай гісторыі, якая лічыцца пачаткам гісторыі яўрэйскга народа  — Зыходу з [[Егіпет|Егіпта]] і вызваленню ад 400-гадовага нявольніцтва.

Яўрэі-артадоксы не ўжываюць падчас свята і ''кітніёт''  — усе сыпкія прадукты, уключаючы [[рыс]], [[грэчка|грэчку]], [[кукуруза|кукурузу]], бо ў іх выпадкова можа трапіць [[збожжа]]. Яны адмаўляюцца і ад любога расліннага алею, акрамя [[аліўкавы алей|аліўкавага]].<ref name=pr1/>

Адзіны хлеб, які дазволены ў свята,  — гэта [[маца]]  — прэсныя хлябцы з пшанічнай мукі, якімі сілкаваліся яўрэі ў Егіпце і падчас зыходу з Егіпта. Мацу гатуюць толькі з мукі і вады, яна  — сімвал сціпласці і прастаты. Часам мацу расціраюць у парашок і атрымліваецца падабенства мукі, якую выкарыстоўваюць для выпечкі або вырабу клёцак для супаў.

Перад галавой дома ставяць талерку ''«кеара»''. На ёй павінны быць выкладзены ''«зроа»''  — запечаная костачка [[ягня]] (велікоднае ахвярапрынашэнне); ''«бейіа»''  — печанае [[яйка]], якое сімвалізуе смутак па разбураным храме ў [[Іерусалім]]е; ''«марор»''  — горкія травы (звычайна выкарыстоўваюць свежы [[хрэн]]) як сімвал пакінутай горычы пасля пакут, выпрабаваных у рабстве; ''«[[харасет]]»''  — сумесь з нарэзаных [[яблык]]аў, здробненых [[арэх]]аў, [[карыца|карыцы]] і віна, якая сімвалізуе гліну, якую яўрэі выкарыстоўвалі для будаўніцтва егіпецкіх манументаў; ''«карпас»''  — [[пятрушка]], [[сельдэрэй]] або [[салата, расліна|зялёная салата]], якія сімвалізуюць беднае харчаванне ў Егіпце, прычым зеляніну акунаюць у салёную ваду як напамін аб пралітых слязах; адмыслова ўпрыгожаны кубак для прарока Эліяха.

Свята [[Рош Ха-Шана]]  — гэта яўрэйскі [[Новы год]], прысвечаны стварэнню свету. У свята запальваюць свечкі, дабраслаўляюць [[хлеб]], чытаюць кідуш і гатуюць святочны абед. На святочным стале шмат страў, якія сімвалізуюць поўны шчаслівы год. Да пачатку святочнай трапезы прынята макаць кавалачак халы ў мёд. Калі хала з'едзена, кожнаму ўдзельніку застолля падаюць кавалачак яблыка, які трэба абмакнуць у мёд і сказаць: ''«Няхай будзе добрым і салодкім гэты год»''.

[[Хала]]  — плеценая булка ў форме кольца, якая прадстаўляе жыццё без канца, здароўе і шчасце ў новым годзе. Яе пасыпаюць [[разынкі|разынкамі]] або маленькімі [[цукерка]]мі.

Асаблівы пачастунак на свята Рош Ха-Шана  — печыва [[тэйгелах]]. Яго падаюць да [[гарбата|гарбаты]] або [[кава|кавы]].

На стале абавязкова павінна быць [[рыба]] (знак урадлівасці), галава (рыбы або барана)  — знак першынства, поспеху і росквіту, [[гародніна]] і [[садавіна]] як знак надзеі на багаты ўраджай, а таксама тлустае мяса і дэлікатэсы.

[[Ём-Кіпур]] літаральна азначае ''«дзень ачышчэння»''. Напярэдадні Ём-Кіпура прынята прасіць і дарыць кавалачкі пірага з жытняй мукі з [[мёд]]ам  — леках.

Напярэдадні свята, прыкладна за гадзіну да заходу сонца, ладзяць апошнюю перад постам багатую трапезу, якая завецца ''«сеуда мафсекет»''  — раздзяляльная трапеза.

Ём-Кіпур  — гэта дзень паста. У гэты дзень нічога не ядуць і не гатуюць. Калі дзень малітваў заканчваецца, дваццацічатырохгадзінны пост змяняецца ласункамі, сімвалам салодкага будучага года.

Сукот  — таксама свята збору ўраджаю і час весялосці. Перад паяданнем хлеба або мучных вырабаў, зробленых з [[пшаніца|пшаніцы]], [[жыта]], [[ячмень|ячменю]], аўса або полбы, прамаўляюць дабраславенне. Прымаць у ежу [[хлеб]] ці мучныя вырабы варта толькі ў сукеі (будане). [[садавіна|Садавіну]] і ласункі яўрэйская традыцыя дазваляе есці па-за буданам, не абавязвае ўваходзіць у будан, каб спаталіць смагу, але хасіды прытрымліваюцца звычаю наогул нічога не есці і не піць па-за сценамі будана.

У іўдзейскай традыцыі [[Ханука]] (асвячэнне), або Свята агнёў  — самае доўгае яўрэйскае свята, якое доўжыцца 8 дзён, роўна столькі дзён гарэў алей у свяцільнях пасля перамогі над грэкамі ў [[II стагоддзе|II ст.]] да н.э. У гэты дзень дапускаюцца азартныя гульні, людзі весяляцца і не выконваюць паста. Святочная ежа павінна быць абавязкова падсмажана на алеі  — у гонар таго самага, які гарэў восем дзён. У дні Ханукі ладзяць шматлюдныя застолля. Гаспадыні гатуюць [[суфганіет]] (пончыкі) і [[латкес]] (аладкі: [[бульба|бульбяныя]], тварожныя і інш.), ставяць на стол стравы з [[тварог|тварагу]] і іншых малочных прадуктаў.

На Хануку ў [[Ізраіль|Ізраілі]] з'ядаюцца мільёны смажаных пончыкаў  — суфганіет  — рознай мадыфікацыі: з цукровай пудрай, з [[шакалад]]ам, з [[варэнне]]м, з глазурай.

Усходнія яўрэі замест латкес гатуюць {{нп3|буньюэла|бурміэлас|en|Buñuelo}}, страва [[сефарды|сефардскай]] (усходняй) кухні,  — нешта сярэдняе паміж аладкамі і піражкамі.

* 120 блюд еврейской кухни.  — Кишенев: ПКП «ЭМОКОМ», 1991.  — 64 с.

* ''Боровская Э.'' Еврейская кухня / Боровская Э. - — М.: Эксмо, 2012. - — 320 с.: ил. ISBN 978-5-699-56247-3

* Культура питания: Энцикл. справ. – — 2-е изд. Беларус. Энцыкл.; Под ред. И.  А.  Чаховского; Редкол.: Е.  В.  Малашевич и др. – — Мн.: БелЭн, 1993. – — 541 с.: ил.

* ''Похлёбкин В. В.'' Национальные кухни наших народов.  — Центрполиграф, 1978.

* [http://www.chabad.org/library/article.asp?AID=93784 Яўрэйскія рэцэпты] {{ref-en}}