Тураў: Розніца паміж версіямі

[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
крыніца — be-x-old:Тураў
Радок 62:
}}
 
'''Ту́раў''' ([[Інструкцыя па транслітарацыі (2007)|афіц. транс.]]: ''Turaŭ'')  — [[горад]] раённага падпарадкавання ў [[Жыткавіцкі раён|Жыткавіцкім раёне]] [[Гомельская вобласць|Гомельскай вобласці]] [[Беларусь|Беларусі]], прыстань на [[рака Прыпяць|р. Прыпяць]]. У 25 км да паўднёвага захаду ад горада і чыгуначнай станцыі [[Жыткавічы]], 258 км ад [[Гомель|г. Гомель]]. Аўтадарогамі злучаны з [[Давыд-Гарадок|Давыд-Гарадком]], Жыткавічамі, [[Лельчыцы|Лельчыцамі]]. Насельніцтва 2,9 тыс. чал. (2009). Адзін з найстарэйшых гарадоў Беларусі.
 
== Назва ==
{{змест злева}}
У наш час існуе два найбольш вядомыя тлумачэнні паходжання тапоніма «Тураў». Першае звязвае назву паселішча з імем вараскага князя Тура, які лічыцца яго заснавальнікам<ref>{{Крыніцы/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. 380.</ref> і ўпамінаецца ў «[[Аповесць мінулых часоў|Аповесці мінулых часоў]]» пад [[980]] годам. Зрэшты, гэта адзіная летапісная згадка пра «заморскага» Тура (Туры) як заснавальніка і першага ўладара гораду<ref name=tur1>{{артыкул|аўтар=Крывіцкі, А., Саскевіч, М.|загаловак=А імя яму Тураў…|арыгінал=|спасылка=|аўтар выдання=|выданне=Спадчына|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=2|старонкі=28|isbn=}}</ref>. У [[1880]] годзе епіскап Мінскі і Тураўскі Яўгені ў «Нарысе гісторыі Турава», прыкладзеным да выдання твораў [[Кірыла Тураўскі|Кірылы Тураўскага]], пісаў, што ў народнай гаворцы «які-небудзь Турдаў, Турбенд і інш. мог называцца і проста Тур<ref name=ref1>Кирилл еп. Творения Кирилла, епископа Туровского, с предварительным очерком истории Турова и туровской епархии до XIII века. Киев, 1880. 296 с.</ref>». Таксама ён зазначыў, што існаванне імя Тур у пэўных сферах усходнеславянскага грамадства пацвярджаецца, відаць, назвай царквы Турава бажніца ў старажытным [[Кіеў|Кіеве]], якая згадваецца ў летапісе пад [[1146]] годам<ref name=ref1/>.
 
Другое пашыранае тлумачэнне наймення Тураў узыходзіць да назвы дзікага быка [[тур]]а. Так, беларускі этнограф [[Павел Шпілеўскі]] лічыў, што летапіснае сцверджанне пра нейкага заморскага Тура (Туры) як заснавальніка і першага гаспадара Турава — даніна народнай легендзе<ref name=tur1/>. Сваю думку даследчык даводзіў наступным чынам: «па-першае, мы сустракаем масу назваў сёлаў, вёсак, рэк, палёў, урочышчаў і г. д. з коранем „тур“ на ўсёй прасторы славянскіх пасяленняў, і выводзіць гэтыя назвы не ад славянскага, а ад вараскага кораня — неверагодна; па-другое, у землях дрыгавічоў было мноства тураў, на якіх палявалі кіеўскія князі, напр., Уладзімір Манамах…»<ref name=tur2>{{артыкул|аўтар=Крывіцкі, А., Саскевіч, М.|загаловак=А імя яму Тураў…|арыгінал=|спасылка=|аўтар выдання=|выданне=Спадчына|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=2|старонкі=29|isbn=}}</ref>.
 
Як адзначаюць А. Крывіцкі і М. Саскевіч, назву «тур» фіксуюць старажытныя пісьмовыя помнікі (напрыклад, буй-тур Усевалада ў «Слове аб палку Ігаравым»), у паўднёвых і заходніх славян захаваліся ўтварэнні ад гэтай назвы сярод найменняў жывёл, раслін, у тапаніміцы, у асобных песнях, былінах і інш. Тым не менш, даследчыкі лічаць гэту гіпотэзу «занадта спрошчанай і гістарычнай слаба матываванай»<ref name=tur2/>.
 
Аляксандр Крывіцкі і Мікалай Саскевіч выводзяць назву гораду ад зарослай цяпер пратокі ад [[Прыпяць|Прыпяці]] ў в. [[Пагост, Гомельская вобласць|Пагост]], што размешчана непадалёк ад упадзення ў Прыпяць ракі [[Сцвіга]]. Даследчыкі адзначаюць, што паводле ўспамінаў старэйшых жыхароў памянёнай вёскі, яшчэ ў даваенныя часы Тур была досыць шырокай і дастаткова глыбокай пратокай, якая была часткай гаспадарскай воднай сістэмы Пагоста: пратока была важнай прыстаннй на Прыпяці і Сцвізе адначасова, асабліва пры сплаве лесу. Старажытная пратока Тур мела асаблівае значэнне для падтрымання комплексу жыллёвых, гаспадарчых, абарончых, абрадавых і іншых груп збудаванняў тагачасных насельнікаў Турава праз разгалінаваную водную сістэму. На думку даследчыкаў, такое гідранімічнае паходжанне назвы з'яўляецца «больш блізкім да рэальных падзей таго часу» і родніць Тураў з паўночным Полацкам<ref name=tur0>{{артыкул|аўтар=Крывіцкі, А., Саскевіч, М.|загаловак=А імя яму Тураў...|арыгінал=|спасылка=|аўтар выдання=|выданне=Спадчына|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=2|старонкі=32—34|isbn=}}</ref>.
 
Існуюць таксама і менш вядомыя тлумачэнні наймення Тураў. Некаторыя выводзяць гэту назву ад слова «тура́» (тур) — вежа, іншыя мяркуюць, што на месцы, дзе ўзнік Тураў, у язычніцкай старажытнасці было капішча — месца пакланення нейкаму паважанаму ідалу-заступніку Туру<ref name=tur3>{{артыкул|аўтар=Крывіцкі, А., Саскевіч, М.|загаловак=А імя яму Тураў...|арыгінал=|спасылка=|аўтар выдання=|выданне=Спадчына|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=2|старонкі=30|isbn=}}</ref>. Аднак наяўнасць асобнага славянскага бажаство пад гэтаю назвай А. Прохараў лічыць «не зусім абгрунтаванаю»<ref>''Прохараў, А.'' Тур // Беларуская міфалогія: Энцыклапед. слоўн. / С. Санько [і інш.]; склад. І. Клімковіч. — 2-ое выд., дап. — Мн.: Беларусь, 2006. С. 510.</ref>.
 
Таксама існуе і іншая мясцовая легенда пра паходжанне Турава: у часе набегаў нейкіх «туркаў» адзін з іх, перабіраючыся па тонкім лёдзе на кані недзе там, дзе потым паўстаў Тураў, праваліўся пад лёд і ўтапіўся (паводле іншай версіі — толькі згубіў сваю багатую шапку), аднак, на думку А. Крывіцкага і М. Саскевіча, гэта адвольны народны жарт пабудаваны на сугуччы наймення «Тур» і слова «турак»<ref name=tur4>{{артыкул|аўтар=Крывіцкі, А., Саскевіч, М.|загаловак=А імя яму Тураў...|арыгінал=|спасылка=|аўтар выдання=|выданне=Спадчына|тып=|месца=Мн.|выдавецтва=|год=1994|выпуск=|том=|нумар=2|старонкі=31|isbn=}}</ref>.
 
== Гісторыя ==
=== Заснаванне ===
=== У часы [[Тураўскае княства|Тураўскага княства]] ===
Першы пісьмовы ўспамін пра Тураў змяшчаецца ў «[[Аповесць мінулых часоў|Аповесці мінулых часоў]]» і датуецца [[980]] годам: «''бе бо Рогволод перешел из заморья имяше волость свою Полотьске, а Тур Турове, от него же Туровици прозвашаяся''».<ref>[[ПСРЛ]]. Т. 1. — М., 1962. С. 76.</ref>
Упершыню згадваецца ў «[[Аповесць мінулых гадоў|Аповесці мінулых гадоў]]» пад 980 годам. [[Гарадзішча]] старажытнага Турава ўключала [[Тураўскае замчышча|дзяцінец]] і [[вакольны горад, Тураў|вакольны горад]]. Тураў — адзіны вядомы з крыніц горад 10 ст. на тэрыторыі [[дрыгавічы|дрыгавіцкага]] засялення, старажытны племянны цэнтр дрыгавічоў. У кан. 10 ст. стаў палітычным, эканамічным і культурна-рэлігійным цэнтрам [[Тураўскае княства|Тураўскага княства]]. Меў шырокія гандлёвыя сувязі з Кіевам, Паўночным Прычарнамор'ем, Блізкім Усходам, Сярэдняй Азіяй, Прыбалтыкай і Валынню. У кан 10 — пач. 11 ст. у Тураве паўстала праваслаўнае епіскапства — другое па старажытнасці на тэрыторыі Беларусі. Падчас княжання [[Святаполк Ізяславіч|Святаполка Ізяславіча]] (1097—1113) яго жонка-грэчанка Варвара заснавала тут [[Варварынскі жаночы манастыр, Тураў|Варварынскі жаночы манастыр]].
У [[12 ст.]] быў буйным горадам, у той час тут было каля 40 (паводле паданняў — 75—80) цэркваў і манастыроў. Сярод іх былі прынамсі, два саборныя храмы: Успенскі і Петра-Паўлаўскі. Існавалі прынамсі, два, а магчыма, што тры манастыры: {{нп3|Мікольскі мужчынскі манастыр, Тураў|Мікольскі мужчынскі|pl|Monaster św. Mikołaja w Turowie}}, жаночы святой вялікамучаніцы Варвары, епіскапскі {{нп3|Барысаглебскі манастыр, Тураў|Барысаглебскі|pl|Monaster św. św. Borysa i Gleba w Turowie}} (першае ўзгаданне ў сяр. 12 ст.). Магчымае, але малаверагоднае існаванне кафедральнага сабора Святой Сафіі<ref>{{крыніцы/Мельнікаў 2005}}</ref>. У Тураве жыў і працаваў вядомы тагачасны дзеяч [[К. Тураўскі]].
 
Старажытны [[горад]] узнік на сутоках рэчак [[Рака Язда|Язда]] і [[Рака Струмень|Струмень]], прытокаў [[Прыпяць|Прыпяці]], якая ў сваю чаргу ўпадае ў [[Дняпро]], а ён — у [[Чорнае мора]]. Гэты [[Шлях з варагаў у грэкі|рачны шлях]] здаўна быў вядомы [[вікінгі|вікінгам]], якія актыўна карысталіся ім для гандлю з [[Канстанцінопаль|Канстанцінопалем]].
=== У складзе [[ВКЛ]] ===
З 1320-х Тураў у складзе ВКЛ. У 1430 г. стаў горадам вялікага князя [[Свідрыгайла]] Альгердавіча. У 1502 і 1521 на Тураў нападалі татары.
 
=== У часы [[Тураўскае княства|Тураўскага княства]] ===
Падчас [[Вайна Маскоўскай дзяржавы з Вялікім Княствам Літоўскім, 1500-1503|паўстання Глінскага]] ў 1508 г. цэнтрам паўстання стаў Тураў — спадчыннае ўладанне князёў Глінскіх. Адсюль князь Міхаіл са сваім атрадам пайшоў да Мазыра і, як паведамляла «Хроніка Літоўская і Жамойцкая», «Мозыр взял и своими людмн осадмл». Пасля паражэння паўстання Глінскія згубілі свае ўладанні. З гэтага часу да 1620-ых горадам валодалі Астрожскія, Сапегі, Патоцкія.
[[Выява:BLR Turau view towards Castle Hill.jpg|250px|thumb|Краявід з Замкавай гары]]
Упершыню згадваецца ў «[[Аповесць мінулых гадоў|Аповесці мінулых гадоў]]» пад 980 годам. [[Гарадзішча]] старажытнага Турава ўключала [[Тураўскае замчышча|дзяцінец]] і [[вакольны горад, Тураў|вакольны горад]]. Тураў — адзіны вядомы з крыніц горад 10 ст. на тэрыторыі [[дрыгавічы|дрыгавіцкага]] засялення, старажытны племянны цэнтр дрыгавічоў. У кан. 10 ст. стаў палітычным, эканамічным і культурна-рэлігійным цэнтрам [[Тураўскае княства|Тураўскага княства]]. Меў шырокія гандлёвыя сувязі з [[Кіеў|Кіевам]], [[Паўночнае Прычарнамор'е|Паўночным Прычарнамор'ем]], [[Блізкі Усход|Блізкім Усходам]], [[Сярэдняя Азія|Сярэдняй Азіяй]], Прыбалтыкай і Валынню. У кан 10 — пач. 11 ст. у Тураве паўстала праваслаўнае епіскапства — другое па старажытнасці на тэрыторыі Беларусі. Падчас княжання [[Святаполк Ізяславіч|Святаполка ІзяславічаПрыбалтыка]]й (1097—1113) яго жонка-грэчанка Варвара заснавала туті [[Варварынскі жаночы манастыр, ТураўВалынь|Варварынскі жаночы манастырВалынню]].
 
Першым вядомым [[Тураўскае княства|тураўскім]] князем быў [[Святаполк Уладзіміравіч]], сын кіеўскага князя Уладзіміра, пад чыёй уладай знаходзілася [[Кіеўская Русь]], у тым ліку і Тураўскае княства. Святаполк заняў тураўскі сталец у [[988]] годзе. Неўзабаве ў кан 10 — пач. 11 ст. у Тураве паўстала праваслаўнае [[Тураўскае епіскапства|епіскапства]] — другое па старажытнасці на тэрыторыі Беларусі. Падчас княжання [[Святаполк Ізяславіч|Святаполка Ізяславіча]] (1097—1113) яго жонка-грэчанка Варвара заснавала тут [[Варварынскі жаночы манастыр, Тураў|Варварынскі жаночы манастыр]].
У 1649 спалены войскамі гетмана Я. Радзівіла, пасля пажару горад так і не быў адноўлены да канца: з былых землеўладанняў захавалася толькі чвэрць.
 
[[12 стагоддзе|XII]]—[[13 стагоддзе|XIII]] стагоддзі — час росквіту Турава. Горад меў магутную лінію ўмацаванняў. У той час тут было каля 40 (паводле паданняў — 75—80) цэркваў і манастыроў. Сярод іх былі прынамсі, два саборныя храмы: Успенскі і Петрапаўлаўскі. Існавалі прынамсі, два, а магчыма, што тры манастыры: {{нп3|Мікольскі мужчынскі манастыр, Тураў|Мікольскі мужчынскі|pl|Monaster św. Mikołaja w Turowie}}, жаночы святой вялікамучаніцы Варвары, епіскапскі {{нп3|Барысаглебскі манастыр, Тураў|Барысаглебскі|pl|Monaster św. św. Borysa i Gleba w Turowie}} (першая згадка ў сяр. XII ст.). Магчымае, але малаімавернае існаванне кафедральнага сабора Святой Сафіі.<ref>Мельнікаў А. А. З неапублікаванай спадчыны: Манаграфіі, артыкулы, вершы, матэрыялы навуковай канферэнцыі, успаміны сучаснікаў / Аляксей Мяльнікаў. — Мн.: Выд-ва «Чатыры чвэрці», 2005. — 592 с.: іл. ISBN 985-6734-28-2.</ref> У канцы XIII стагоддзя ў Тураве збудавалі мураваную абарончую вежу (разабраная ў [[19 стагоддзе|XIX стагоддзі]]). У гэтыя часы ў горадзе жыў вядомы асветнік [[Кірыла Тураўскі]]. У [[1158]] годзе Тураў вытрымаў дзесяцітыднёвую аблогу паўднёварускіх князёў і такім чынам атрымаў незалежнасць ад Кіева<ref>Turaŭ // {{Крыніцы/Гістарычны слоўнік Беларусі, 1998|к}} P. 208.</ref>, а ў [[1160]] годзе — трохтыднёвую аблогу валынскіх князёў. Узімку [[1241]] года горад поўнасцю зруйнавалі мангола-татары. Менавіта тады, як сведчыць паданне, быў закіданы немаўлятамі славуты калодзеж Тура, пасля чаго на працягу сямі гадоў з яго струменіла жаночае малако.
=== У складзе Расіі ===
 
Пасля другога падзелу [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]], з 1793 г. Тураў у складзе Расійскай імперыі, мястэчка, цэнтр воласці Мазырскага павета, належаў Салагубам. У 1865 у Тураве выяўлены адзін з найстаражытных рукапісных помнікаў 11 ст. — Тураўскае евангелле; самая ранняя кніга (з тых што захаваліся), створаная на тэрыторыі Беларусі.
Перыяд дабрабыту скончыўся ў выніку шэрагу феадальных канфліктаў, а пасля таго як рачны гандлёвы шлях страціў сваю актуальнасць ([[Еўропа]] і [[Візантыя]] былі звязаны ў абыход [[Кіеў|Кіева]]) Тураў страціў асноўную сваю прывабнасць.
 
Тураўскае княства ў перыяд феадальнай раздробленасці падзялілася на некалькі ўдзельных княстваў — Тураўскае, [[Пінскае княства|Пінскае]], [[Слуцкае княства|Слуцкае]], [[Клецкае княства|Клецкае]] і іншыя — і страціла сваё значэнне. У гэты час хутка рос [[Пінск]], які апярэджваў у сваім гаспадарчым развіцці Тураў.
 
=== [[Вялікае Княства Літоўскае]] ===
[[Выява:Turaŭ._Тураў_(N._Orda,_1875).jpg|250px|thumb|Панарама горада. [[Напалеон Орда]], [[1856]]]]
 
У XII—XIV стагоддзях пачалося аб'яднанне абшараў колішніх [[Полацкае княства|Полацкага]], [[Турава-Пінскае княства|Турава-Пінскага]] і [[Смаленскае княства|Смаленскага]] княстваў вакол [[Навагрудак|Навагрудку]]. Далучэнне Турава да [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] адбылося ў [[1320-я]] гады. У першай траціне [[XIV стагоддзе|XIV ст.]] спынілася старажытная дынастыя тураўскіх князёў, у выніку чаго горад перайшоў да [[вялікі князь|вялікіх князёў літоўскіх]] (у [[1430]] годзе — ў валоданні вялікага князя [[Свідрыгайла Альгердавіч|Свідрыгайлы Альгердавіча]]). З [[XV стагоддзе|XV ст.]] Тураў знаходзіўся ў складзе [[Троцкае ваяводства|Троцкага ваяводства]] і належаў князям Глінскім.
 
З канца XV стагоддзя крымскія татары неаднойчы ўчынялі рабаўнічыя набегі на тэрыторыю сучаснай Беларусі. У [[1497]] годзе яны забілі непадалёку ад [[Мазыр]]а мітрапаліта кіеўскага і ўсяе Русі [[Макарый, мітрапаліт|Макарыя]]. Падчас [[Вайна Маскоўскай дзяржавы з Вялікім Княствам Літоўскім, 1500-1503|вайны 1500—1503 гадоў]] з Маскоўскай дзяржавай [[Іван III]] неаднаразова інструктаваў [[Менглі-Гірэй|Менглі-Гірэя]], каб крымскія загоны накіроўваліся ў бок Слуцка, Турава, Пінска з мэтай аслабіць усходнія межы Вялікага Княства Літоўскага. Карыстаючыся тым, што асноўныя сілы Вялікага Княства ваявалі ў гэты час з Масквой, крымчакі неаднаразова спусташалі літоўскія землі. Увосень [[1502]] года яны перайшлі Прыпяць і пачалі рабаваць ваколіцы Турава і Пінска. Славуты слуцкі князь [[Сямён Алелькавіч]] перахапіў крымчакоў за 6 міль ад [[Бабруйск]]а і ўшчэнт разбіў іх, вызваліўшы вялікі палон.
 
У [[1507]] годзе феадалы, якія шукалі саюза з Масквой і нярэдка адкрыта пераходзілі на бок Маскоўскай дзяржавы, узнялі [[Мяцеж Глінскіх|паўстанне]] пад кіраўніцтвам [[Міхал Глінскі|Міхала Глінскага]]. У 1508 г. цэнтрам паўстання стаў Тураў — спадчыннае ўладанне князёў [[Глінскія|Глінскіх]]. Адсюль князь Міхаіл са сваім атрадам пайшоў да [[Мазыр]]а і, як паведамляла «Хроніка Літоўская і Жамойцкая», «Мозыр взял и своими людмн осадмл». Аднак у [[1508]] годзе паўстанне пацярпела паражэнне. Пасля таго, як Глінскі збег у [[Маскоўскае княства]], Тураў перайшоў да [[Канстанцін Астрожскі|Канстанціна Астрожскага]], які заняўся яго ўзнаўленнем. У [[1521]] годзе горад быў паўторна разбураны татарамі, і Астрожскія мусілі яшчэ раз будаваць на [[Замкавая гара|Замкавай гары]] ўмацаваны замак — апошні, рэшткі якога захаваліся да [[XIX стагоддзе|XIX ст.]] і апісваліся вядомым падарожнікам [[Павел Шпілеўскі|Паўлам Шпілеўскім]]. Астрожскія кіравалі Туравам больш за стагоддзе (з [[1508]] па [[1620]] г.), пакуль ён не быў аддадзены ў якасці выкупу за княжну з роду [[Сапега]]ў. У [[1521]] годзе на Тураў ізноў нападалі татары.
 
У выніку адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформы [[1565]]—[[1566]] гадоў Тураў увайшоў у склад [[Пінскі павет|Пінскага павета]] [[Берасцейскае ваяводства|Берасцейскага ваяводства]]. У гэты час горада складалася з асноўнай часткі і двух прадмесцяў — [[Заяцэлле|Заяцэлля]] і [[Запясочча]].
 
[[Выява:Turaǔ. Тураў (XX).jpg|thumb|250px|Від на горада, пач. [[XX стагоддзе|XX ст.]]]]
У [[1649]] спалены войскамі гетмана[[гетман]]а [[Я. РадзівілаРадзівіл]]а, пасля пажару горад так і не быў адноўлены да канца: з былых землеўладанняў захавалася толькі чвэрць.
 
У [[Вайна Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў|вайну Расіі з Рэччу Паспалітай]] маскоўскія захопнікі некалькі разоў спусташалі Тураў. Масква ажыццяўляла свае даўнія планы па захопе Літвы і распачала крывавую вайну, якая забрала больш за палову насельніцтва Вялікага Княства. У ліпені [[1654]] года казакі, наляцеўшы на вёскі і мястэчкі Тураўшчыны, «''сялян мучылі, насмерць забівалі, маёмасць іх усю забіралі, іншыя вёскі агнём палілі…''» Пазней сюды прыходзіў казацкі полк нейкага Грышкі Чорнага. Казакі з'яўляліся тут і разам з маскоўскімі ратнікамі. У верасні 1654 года на [[Тураўская воласць|Тураўскую]] і [[Смядынская воласць|Смядынскую]] (ніжэй па [[Рака Прыпяць|Прыпяці]]) воласці напала маскоўскае войска. Паводле заявы тураўскага падстарасты Фёдара Ляўковіча, чужынцы «''ня толькі ў дамах сялянскіх што змаглі адшукаць забралі, але, сялян у лясах знаходзячы, некаторых насмерць пазамучвалі…''» [[24 верасня]] яны «да апошняй халупы» спалілі вёскі [[Верасніца]], [[Букча]], [[Глінная]], [[Храпін]], [[Колкі, Гомельская вобласць|Колкі]], і спустошылі дзясяткі іншых. Забіралі ўсё да драбніцы. У [[Астражанка|Астражанцы]] і [[Смярдынь|Смядыні]] замардавалі нават папоў, у Гліннай святога айца расстралялі, а недамучаных людзей жывых засыпалі зямлёй. Целы мерцвякоў выкідвалі з дамавінаў. Урэшце, пагаспадарыўшы ў апусцелым Тураве, захопнікі пакінулі яго, а мяшчанам, якія паразбягаліся, і ўсёй воласці сказалі вяртацца ў горад, запэўніўшы, што чапаць іх не будуць. Аднак [[30 кастрычніка]], калі людзі вярнуліся, на іх накінулася варожае войска. Хапалі ўсё ў хатах, рыначных каморах, а найбольш — «вымучвалі» ў жыхароў грошы. Некалькі чалавек пры гэтым забілі. Вялізны статак кароў (за 6 тысяч) быў адагнаны ва Украіну.<ref>[http://jivebelarus.net/history/gistografia/unknown-war-1654-1667.html?page=6 «Государев поход» 1655] // {{Крыніцы/Невядомая вайна: 1654—1667|к}}</ref> Неўзабаве войска Вялікага Княства Літоўскага пад камандай [[Януш Радзівіл|Януша Радзівіла]] вызваліла Тураў. Пасля выгнання маскоўскіх захопнікаў у Тураве засталося толькі 111 [[дым, адзінка падаткаабкладання|дымоў]], тады як у [[1648]] іх было 401.<ref name="evkl">Тураў // {{Крыніцы/ЭВКЛ|2к}} С. 676.</ref>
 
У [[18 стагоддзе|XVIII ст.]] Тураўскі маёнтак зваўся графствам, хоць яго ўладальнікі не былі графамі. Паводле звестак за [[1790]] год, у Тураве было 497 дымоў.<ref name="evkl"/>
 
=== У складзе [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]] ===
[[Выява:Isaak Serbov 006.jpg|250px|thumb|Царква Усіх Святых. І. Сербаў, пачатак [[XX стагоддзе|XX ст.]]]]
У выніку [[Другі падзел Рэчы Паспалітай|другога падзелу Рэчы Паспалітай]] ([[1793]]) Тураў апынуўся ў складзе [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]], мястэчка, цэнтр воласці Мазырскага павета. Часткай Тураўскага маёнтка ў гэты час валодаў граф, маршалак [[Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага|Галоўнага Літоўскага трыбунала]] [[Іван Салагуб]]. Другую частку, якая належала дзяржаве, расійскія ўлады перадалі як узнагароду за шчырую службу генералу Сялябіну. У Тураве ў той час налічвалася каля пяцісот будынкаў, было сем цэркваў і сінагога.
 
У [[1793]] годзе англійская акцыянерная кампанія Піта і Форстэра купіла ў Салагуба лясныя ўгоддзі і пачала па-драпежніцку секчы лес і адпраўляць яго па [[Прыпяць|Прыпяці]], [[Дняпро|Дняпры]] і [[Заходні Буг|Заходнім Бугу]] за мяжу. Пра злачынства даведаліся ў [[Пецярбург]]у, і ў [[1800]] годзе выйшаў спецыяльны ўказ імператара [[Павел I|Паўла I]], які прадпісаў ліквідаваць дамову і ўзяць маёнтак у дзяржаўны скарб.
 
Паводле імяннога царскага ўказу ад [[6 верасня]] [[1795]] года ў краі была заснавана паштовая сувязь. Паштовая дарога прайшла ад [[Мазыр]]а да [[Давыд-Гарадок|Давыд-Гарадка]] праз [[Жыткавічы]] (8 коней, 4 паштальёны), Тураў (тое самае) і далей праз [[Вёска Ленін|Ленін]] (тое самае).
 
Новыя беды і разбурэнні прынесла края [[Вайна 1812 года|расійска-французская вайна]]. Ваенныя спусташэнні абязлюджвалі цэлыя мясцовасці. З 1812 па 1817 год насельніцтва Турава з прычыны голаду зменшылася амаль на тры чвэрці.
 
[[Паўстанне Кастуся Каліноўскага]] не ахапіла край, хоць хвалі яго, глухія звесткі пра змагароў за лепшую долю супраць іншаземных прыгнятальнікаў даходзілі і сюды. Паводле ўспамінаў мясцовых жыхароў, у тутэйшых непраходных лясах і балотах хаваліся рэшткі разбітага ў [[1864]] годзе войска паўстанцаў.
 
Пасля другога падзелуУ [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай1865]], з 1793 г. Тураў у складзе Расійскай імперыі, мястэчка, цэнтр воласці Мазырскага павета, належаў Салагубам. У 1865 у Тураве выяўлены адзін з найстаражытных рукапісных помнікаў 11 ст. — [[Тураўскае евангелле]]; самая ранняя кніга (з тых што захаваліся), створаная на тэрыторыі Беларусі.
 
«''У гістарычных адносінах найбольш старажытным і выдатным паселішчам трэба лічыць Тураў, на сёння нязначнае, беднае [[мястэчка]] на правым баку [[Рака Прыпяць|Прыпяці]]…Сёння Тураў, акрамя ўспамінаў аб мінулай велічы, аб значнасці яго ў гістарычных адносінах, нічым асаблівым не выдатны''» — пісаў [[Адам Кіркор]] у 3-й кнізе «Маляўнічай Расіі» (1882).
У 2-й палове 19 — пач. 20 ст., Тураў — мястэчка ў складзе Мінскай губерні.
 
З [[19 стагоддзе|XIX стагоддзя]] лёс Турава непарыўна звязаны з суседнім горадам [[Жыткавічы]].
=== XX—XXI стст. ===
 
* З [[1924]] цэнтр раёна,
=== XX стагоддзе ===
* з [[1938]] гарадскі пасёлак [[Палеская вобласць|Палескай вобласціі]],
[[Выява:Plan of Turaw, Belarus, 1926.jpg|250px|thumb|План Турава ([[Аляксандр Крукоўскі|А. Крукоўскі]], 1926)]]
* з [[1954]] у [[Гомельская вобласць|Гомельскай вобласці]],
 
* з [[1962]] у [[Жыткавіцкі раён|Жыткавіцкім раёне]],
З кастрычніка [[1917]] года па люты [[1918]] года ў Тураве ўсталявалася савецкая ўлада, з лютага 1918 года па снежань 1918 года — нямецкія акупанты і гетманаўская ўлада, са снежня 1918 года па жнівень 1919 года — зноў савецкая ўлада, са жніўня 1919 года па [[14 ліпеня]] [[1920]] года — польская ўлада. [[18 ліпеня]] 1920 года ў месце канчаткова замацаваліся саветы.
* з [[2004]] атрымаў статус горада.
 
З [[1924]] па [[1962]] год мястэчка было цэнтрам [[Тураўскі раён|Тураўскага раёна]] (з [[1939]] — у складзе [[Мазырская вобласць|Мазырскай вобласці]]). У [[1926]] годзе ў Тураве жыло 5393 чалавекі (на тысячу жыхароў — 55 рамеснікаў). Да [[1939]] года насельніцтва мястэчка ў выніку войнаў, масавых рэпрэсій павялічылася ўсяго на 46 чалавек.
 
Згодна з указам Прэзідыуму Вярхоўнага Савета [[БССР]] ад [[27 верасня]] [[1938]] года Тураў атрымаў афіцыйны статус [[пасёлак гарадскога тыпу|пасёлка гарадскога тыпу]]. Улетку [[1941]] года горад захапілі нямецкія войскі, а ўжо ў кастрычніку пачала сваю дзейнасць Тураўская антыфашысцкая арганізацыя. Горад быў вызвалены [[5 ліпеня]] [[1944]] года. У [[1962]] годзе Тураўскі раён быў скасаваны, сам горад увайшоў у склад Жыткавіцкага раёна.
 
=== Сучаснасць ===
[[3 жніўня]] [[2004]] года Савет Міністраў Рэспублікі Беларусь надаў Тураву статус горада. У верасні таго ж года ў Тураве прайшлі [[Дзень беларускага пісьменства|Дні беларускага пісьменства]]. У наш час у Тураве ствараецца турыстычная інфраструктура, у [[2008]] годзе тут збудавалі новы гатэль.
 
Адзінае прамысловае прадпрыемства, якое працуе на сёння ў горадзе — кансервавы завод, што выпускае кансерваваную гародніну і сокі. З 2011 года пачалося будаўніцтва малочнага завода.<ref>{{Артыкул|url=http://www.zvyazda.minsk.by/ru/archive/article.php?id=77006&idate=2011-04-01|загаловак=Старшыня Гомельскага аблвыканкама Уладзімір Дворнік: «Дрэнных спецыялістаў не бывае»|выданне=[[Звязда]]}}</ref>
 
== Эканоміка ==
Радок 165 ⟶ 217:
== Помнікі ==
[[File:BLR Turau Castle Hill view to River Prypjats 1.jpg|thumb|Помнік Кірылу Тураўскаму на Замкавай гары]]
* [[Помнік Рагнедзе і Ізяславу]]
* [[Кірыла Тураўскі|Кірылу Тураўскаму]] на Замкавай гары (1994 г.);
* [[Канстанцін Астрожскі|К. К. Астрожскаму]] — ваеннаму і палітычнаму дзеячу часоў ВКЛ;