|
| commons = Nile
}}
'''Ніл''' ([[грэчаская мова|грэч]]. Νειλος, [[арабская мова|араб]]. النيل) — самая доўгая [[рака]] на [[Зямля|Зямлі]] (даўжыня 6671 км<ref>З [[Рака Кагера|Кагерай]]</ref>.), цячэ ў цэнтральнай і паўночна-ўсходняй частцы [[Афрыка|Афрыкі]], праходзіць усе кліматычныя зоны [[кантынент]]а. З-за сваёй вялікай даўжыні знаходзіцца ў абодвух паўшар'ях: выток на 2°16′ пд. ш., а вусце на 31° пн. ш. [[Вадазбор]] 2870 тыс. км². Сярэднегадавы расход вады ў [[Вусце (частка ракі)|вусці]] 2,6 тыс. м³/сек.
== Паходжанне назвы ==
[[Выява:Iteru.png|thumb|left|Назва Ніла [[егіпецкія іерогліфы|іерогліфамі]] на [[егіпецкая мова|егіпецкай мове]]]]
На старажытнай [[егіпецкая мова|егіпецкай мове]] Ніл называўся ''Ḥ'pī'' ці ''Iteru'', што азначае «рака» (назва, запісаная [[егіпецкія іерогліфы|іерогліфамі]], паказана на рысунку злева: літаральна ''itrw'' і [[дэтэрмінатыў|азначальнік]] «[[N-водныя хвалі (n іерогліф)|вада]]»<ref>{{cite book|author = Faulkner, Raymond O.|title= Concise Dictionary of Middle Egyptian|year=1962|publisher=Griffith Institute|page=33}}</ref>). У [[копцкая мова|копцкай]], словы ''piaro'' (саідскі дыялект) ці ''phiaro'' (бахайрскі дыялект) са значэннем «гэта рака» (літаральна p(h).iar-o «гэты канал вялікі») паходзяць ад тае ж старажытнай назвы.
Беларуская назва ''Ніл'' і арабскія назвы ''en-Nîl'' і ''an-Nîl'' абедзве паходзяць з [[лацінская мова|лацінскага]] ''{{lang|la|Nilus}}'' і [[старажытнагрэчаская мова|старажытнагрэчаскага]] {{lang|grcl|Νεῖλος}}<ref name="OED">{{cite book|title=[[Oxford English Dictionary]]|edition=3|date=December 2009|publisher= [[Oxford University Press]]|location=Oxford, England|chapter=Nile}}</ref><ref name=EB>«[[s:en:1911 Encyclopædia Britannica/Nile#Name|Nile]]» in the ''Encyclopædia Britannica'', 11th ed., Vol. 19. 1911. Hosted at [[s:Main Page|Wikisource]].</ref>. Аднак, далейшая этымалогія аспрэчваецца<ref name=EB/><ref>An overview is given by: Carles Múrcia (2006). [http://www.aulaorientalis.org/AuOr%20escaneado/AuOr%2025-2007/AuOr%2025-2007-2/2/U-2-5-Murcia-Nil-amazic.pdf {{lang-el|Νεῖλος}} : El nom grec del riu Nil pot ser d'origen amazic?] ''Aula Orientalis'' '''24''': 269—292</ref>. Адна з магчымых этымалогій выводзіць назву з [[семіцкія мовы|семіцкага]] ''Nahal'' са значэннем «рака»<ref>{{cite web|url=http://www.etymonline.com/index.php?term=Nile&allowed_in_frame=0 |title=Nile |publisher=Online Etymology Dictionary |accessdate=January 20, 2013}}</ref>. Назвы «Белы Ніл» і «Блакітны Ніл», якімі называюцца вярхоўі ракі, узніклі ад арабскай назвы ракі, якая першапачаткова адносілася толькі да [[судан]]скага адрэзка, які пачынаецца ў [[Хартум]]е<ref name=EB/>.
Сучасныя егіпцяне звычайна называюць раку «Эль-Бахр»<ref name=EB/>.
== Гісторыя ==
Ніл — калыска самай старажытнай цывілізацыі на Зямлі. Жыццё старажытных эгіпцянаўегіпцян канцэнтравалася вакол дэльты і даліны ніжняга Ніла. Першая спроба вызначыць месцазнаходжанне вытока мела месца ў часы [[Нерон]]а ў [[54]] – — [[68]] гг. н.э. Але толькі экспедыцыі еўрапейскіх першапраходцаў у 19 ст. атрымалі інфармацыю аб рацэ і яе наваколлі. Першымі, хто трапіў у раён [[возера Вікторыя]] былі [[Рычард Бартан]] і [[Джон Спек]]. Экспедыцыя нарадзіла гіпотызугіпотэзу, што Ніл выцякае з возера Вікторыя. Наступным падарожнікам, які адкрыў [[Луалабе]], пачатак Конга, памылкова прыняты за выток Ніла, быў [[Давід Лівінгстан]]. Сапраўдны пачатак Ніла адшукаў [[Генры Мортан Стэнлі]], які дзякуючы дакладнаму вывучэнню ваколіцаўваколіц возера Вікторыя, адкрыў сапраўдны выток - — раку [[Карэгерака Кагера|Кагеру]].
== Плынь ==
=== Горны Ніл ===
Выток ракі Ніл — 420-кіламетровая рака КарэгеКагера, якая бярэ пачатак у месцы злучэння рэк [[Ніаваронгу]] і [[Рувуву]]. Карэге цячэ па вулканічнай глебе і мае некалькі скальных парогаў, утвараючых [[вадаспад]]ы. Праз 400 км яна ўпадае ў [[возера Вікторыя]], у некалькіх км ад горада Букоба, і выплывае з возера на поўнач пад назвай Ніл Вікторыі. Ніл Вікторыі бярэ пачатак у паўночнай частцы праліва Росберы, які аддзяляе выспувостраў Бувума ад угандыйскага берага возера, а потым цячэ на паўночны-захад па крышталічным рэчышчы, утвараючы водныя каскады. Два з іх маюць выгляд вялікіх вадаспадаў — Рыпон і Авена. Праз 200 км Ніл Вікторыі ўпадае ў багнаваезабалочанае [[возера [[КіогаК'ёга]], з якога выцякае вадаспадамі Муршысана і цячэ ў [[возера АльбертаАльберт]]. Выцякаючы з яго мае назву Ніл Альберта. Далей мінуючы Афрыканскае ўзвышша цячэ на поўнач.
=== Сярэдні Ніл ===
[[Выява:Nile River and delta from orbit.jpg|250px|thumb|Дэльта]]
Ніл Альберта цячэ на поўнач у вузкую даліну Німул. Праз некалькі сотняўсоцень км паварачваепаварочвае на паўночны-захад. У гэтым месцы ў Ніл упадае правы прыток [[рака Асва]]. Ніл пачынае цячы на поўнач пад назвай Горны Ніл (''Bahr al-Jabal''). З гэтага месца рака становіцца суднаходнай. Пасля мясцовасці Джуба Ніл цячэ ў нізіны ўсходняга [[Судан]]а, а потым паміж 7 і 9° пн. ш. упадае ў сістэму багнаў Ас-Сууд і распадаецца на некалькі рукавоў. Высокая тэмпература паветра ў сухую пару года вядзе да таго, што Горны Ніл амаль цалкам знікае з паверхні зямлі як самастойная рака. На гэтым участку Горны Ніл траціць 2/3 запасаў [[вада|вады]]. У паўднёвым Судане Ніл прымае вялікі левы прыток [[Бахр аль-Газал]]. Дзякуючы яму становіцца вялікай ракой і з гэтага моманту мае назву Белы Ніл (''Al-Bahr al-Abyad''). ПачатковаСпачатку ён цячэ на ўсход. Але пасля правага прытока [[Сабат]], паварочвае на поўнач. Потым плынь Ніла ляжыць праз сухія раўніны, якія ўваходзяць ва ўсходнюю частку [[Сахара|Сахары]], і рака цячэ праз сталіцу Судана, [[Хартум]]. У Хартуме злучаецца з найвялікшым прытокам — Блакітным Нілам (''Al-Bahr al-Azraq''). Пасля ўпадзення Блакітнага Ніла рака цячэ далей пад назвай Ніл. На ўзвышшы Баюда Ніл мае выгляд літары "«S"». Сутыкнуўшыся зса скаламі, рака ўтварае парогі. У гэтай частцы ракі іх 6, іх абазначаюць рымскімі лічбамі ва ўзрастаючым парадку ў бок пачатку ракі. Парогі суднаходныя толькі пад час высокай вады. Апошнім вялікім прытокам Ніла з'яўляецца [[Атбара]]. Потым Ніл праходзіць праз 2 500 км праз Сахару. Перад упадзеннем у [[Міжземнае мора]] раздзяляецца і ўтварае вялікую [[дэльта|дэльту]].
== Дэльта ==
{{Асноўны артыкул|Дэльта Ніла}}
Ніл упадае ў [[Міжземнае мора]] вялікай дэльтай, прыкладна 22 000 км². Яна пачынаецца ў прыгарадзе [[Каір]]а, аддалёнагааддаленага ад мора на 175 км. Уздоўж берага дэльта мае шырыню 220 км. Ніл раздзелены на два рукавы:
* усходні усходні — [[Даміетэ]] даўжынёй 240 км
* заходні — [[Расетэ]] даўжынёй 325 км.
Дэльта Ніла шчыльна заселеная і эканамічна развітая. Дзякуючы ўрадлівай глебе, тут вырошчваюць [[цукровы трыснёг]], [[жыта]] і г.дінш.
== Зноскі ==
{{зноскі}}
{{reflist|2}}
== У СецівеЛітаратура ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Нил, река в Африке}}
== Спасылкі ==
{{Commons|Category:Nile}}
* [http://www.nil.su Ніл — рака часу]{{ref-ru}}
{{Пустыня Сахара}}
[[Катэгорыя:Рэкі, якія ўпадаюць у Міжземнае мора]]
[[Катэгорыя:Вікіпедыя:Істотныя артыкулы]]
{{Link GA|es}}
| 