Вікіпедыя

Гісторыя Еўропы: Розніца паміж версіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[недагледжаная версія][недагледжаная версія]
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
др clean up, replaced: ялікакняск → ялікакняжацк, ў у → ва у (2), цераз → праз , сілаў → сіл, а у → а ў, га саюзу → га саюза (3), зяржаваў using AWB
Радок 1:
[[Выява:Abraham Ortelius Map of Europe.jpg|thumb|220px|Карта Еўропы на выяве [[антверпен]]скага картографа [[Абрагам Артэлій|Абрагама Артэлія]] [[1595]] года]]
== 10 ст. ==▼
'''Гісторыя Еўропы''' ахоплівае людзей, якія насяляюць [[Еўропа|еўрапейскі кантынент]] ад часоў першых пасяленняў у дагістрычныя часы да сучаснасці. Першыя людзі з'явіліся тут з [[Афрыка|Афрыкі]] паміж 45 тысяч і 25 тысяч гадоў да н.э. Самыя раннія пасяленцы ў дагістрычнай Еўропе прыйшлі ў эпоху [[палеаліт]]у. [[Сельская гаспадарка|Сельскай гаспадаркай]] насельнікі Еўропы пачалі займацца каля 7000 года да н.э. у часы [[неаліт]]у.
Пасля пераходу венгерскіх плямёнаў праз Карпаты на Панонскую раўніну (895), яны выгналі або падпарадкавалі тамтэйшае малалікае насельніцтва. Гэтыя землі сталі цэнтрам шматлікіх венгерскіх рабаўніцкіх набегаў на Еўропу, якія працягваліся да сяр. 10 ст. (33 набегі за 899 — 955). Асабліва пацярпелі нямецкія, а таксама французскія і італьянскія землі.▼
 
== Дагістрычныя часы ==
У Цэнтральнай Еўропе набегі венгерскага саюза плямёнаў на заходнім кірунку былі канчаткова спыненыя немцамі (гл. [[бітва пад Аўгсбургам, 955]]); аднак, венгерскія набегі ў паўднёвым, балканскім кірунку (т. ч., на тагачасныя [[Заходне-Балгарскае царства|Балгарыю]] і [[Візантыйская імперыя|Візантыю]]), працягваліся. У гэту барацьбу ўвязвалася і Русь (гл. руска-візантыйская вайна, 970-971). Пасля вайны 970 – 971 гг. венгерскі саюз плямёнаў трапіў у вельмі цяжкое становішча — адбылося палітычнае збліжэнне Візантыі і Русі, а таксама Візантыі і Германіі; з поўначы на венграў наступала Чэхія, леннік Германіі; Балгарыя была далучаная да Візантыі. Аднак вялікі князь венграў Геза Арпад умела выкарыстаў варожасць Заходняй Еўропы і Візантыі і праз хрышчэнне венграў у лацінскі абрад далучыў іх да заходняга блоку. Былі заключаныя дынастычныя шлюбы венгерскай вялікакняжацкай дынастыі з валадарамі палякаў, русаў і баварцаў. Т. ч. Венгерскае вялікае княства ў канцы 10 ст. здолела стабілізаваць сваё міжнароднае становішча, і ў 1000, за згодай святарымскага імператара, было ператворана ў Венгерскае каралеўства.▼
[[Выява:Lascaux painting.jpg|thumb|220px|злева|Прыклад палеалічнага жывапісу ў пячоры [[Ласко]], [[Францыя]]]]
Еўропа заставалася незаселенай людзьмі даволі доўгі час у параўнанні з іншымі [[кантынент]]амі. Верагодная гіпотэза, што [[Чалавек прамаходзячы]] (''Homo erectus'') і [[неандэртальцы]] (''Homo neanderthalensis'') мігравалі з Афрыкі ў Еўропу перад з'яўленнем сучаснага чалавека, і адбылося гэта ў палове [[Вільяфранкаўскі ярус|вільяфранкаўскага ярусу]]. На паўднёвым усходзе Еўропы, у [[Грузія|Грузіі]] ў горадзе [[Дманісі]], былі знойдзены рэшткі людзей, якія жылі 1,8 мільёнаў гадоў таму і належалі да формы, як мяркуюць, пераходнай паміж [[Чалавек умелы|чалавекам умелым]] (''Homo habilis'') і чалавекам прамаходзячым, пазней гэтыя людзі рассяліліся па ўсёй паўднёвай [[Азія|Азіі]]. Гэтую форму вылучылі ў асобны від — [[Чалавек грузінскі]] (''Homo georgicus''), і верагодна, што ўсе астанкі належаць асобінам адной папуляцыі, якая з'яўляецца самай старажытнай у Еўропе.
 
У дастатковай жа ступені засяліў Еўропу [[гейдэльбергскі чалавек]] і яго верагодны нашчадак [[неандэрталец]], пры гэтым еўрапейскія неандэртальцы мелі пэўныя фенатыпічныя і генатыпічныя адрозненні ад неандэртальцаў іншых кантынентаў, якія магчыма паўсталі з прычыны адаптацыі да кліматычных умоў і перакрыжавання папуляцыяў на ўсім кантыненце. Ранняе з'яўленне [[чалавек|чалавека разумнага]] (''Homo sapiens'') у Еўропе датуецца прыкладна 35 000 годам і звычайна звязваецца з [[краманьёнцы|краманьёнцамі]]. Некаторыя лакальна развітыя пераходныя культуры, напрыклад [[шатэльперонская культура]], выразна выкарыстоўвалі тэхналогіі верхняга палеаліту.
 
=== Бронзавы век ===
У пачатку [[2 тысячагоддзе да н.э.|2 тысячагоддзя да н.э.]] пачалося перасяленне [[індаеўрапейцы|індаеўрапейскіх]] народаў. На [[Сардзінія|Сардзініі]] ў выніку ўварвання з усходу ўтварылася высокаразвітая культура будаўнікоў нурагаў. Першая добра вядомая пісьмовая цывілізацыя ў Еўропе была [[Мінойская цывілізацыя]] на востраве [[Крыт]], а пазней [[Мікенская цывілізацыя]] ў [[Грэцыя|Грэцыі]], пачынаючы з 2 тысячагоддзя да н.э.
 
Першыя гарады-дзяржавы, створанныя ў [[17 стагоддзе да н.э.|XVII]]—[[16 стагоддзе да н.э.|XVI стагоддзях да н.э.]], як [[Мікены]], [[Тырынф]], [[Пілас]], мелі цесныя культурныя і гандлёвыя сувязі з Крытам, Мікенская культура шмат чаго запазычала ад мінойскай цывілізацыі, уплыў якой адчуваецца ў культавых абрадах, свецкім жыцці, мастацкіх помніках; несумненна, ад крыцянаў было ўспрынята мастацтва пабудовы суднаў. У [[15 стагоддзе да н.э.|XV]]—[[13 стагоддзе да н.э.|XIII стагоддзях да н.э.]] ахейцы заваявалі [[востраў Крыт|Крыт]] і [[Кіклады]], каланізавалі шматлікія астравы ў [[Эгейскае мора|Эгейскім моры]], заснавалі шэраг паселішчаў у глыбіні тэрыторыі Грэцыі, на месцы якіх пазней знакамітыя антычныя гарады-дзяржавы, як [[Карынф]], [[Афіны]], [[Дэльфы]], [[Фівы, Грэцыя|Фівы]]. Гэты перыяд лічыцца часам росквіту мікенскай цывілізацыі.
 
▲== 10 ст. ==
▲Пасля пераходу венгерскіх плямёнаў праз [[Карпаты]] на [[Панонская раўніна|Панонскую раўніну]] (895), яны выгналі або падпарадкавалі тамтэйшае малалікае насельніцтва. Гэтыя землі сталі цэнтрам шматлікіх венгерскіх рабаўніцкіх набегаў на Еўропу, якія працягваліся да сяр. 10 ст. (33 набегі за 899 — 955899—955). Асабліва пацярпелі нямецкія, а таксама французскія і італьянскія землі.
 
▲У Цэнтральнай Еўропе набегі венгерскага саюза плямёнаў на заходнім кірунку былі канчаткова спыненыя немцамі (гл. [[бітва пад Аўгсбургам, 955]]); аднак, венгерскія набегі ў паўднёвым, балканскім кірунку (т. ч., на тагачасныя [[Заходне-Балгарскае царства|Балгарыю]] і [[Візантыйская імперыя|Візантыю]]), працягваліся. У гэту барацьбу ўвязвалася і Русь (гл. руска-візантыйская вайна, 970-971970—971). Пасля вайны 970 – 971 970—971 гг. венгерскі саюз плямёнаў трапіў у вельмі цяжкое становішча  — адбылося палітычнае збліжэнне Візантыі і Русі, а таксама Візантыі і Германіі; з поўначы на венграў наступала Чэхія, леннік Германіі; Балгарыя была далучаная да Візантыі. Аднак вялікі князь венграў Геза Арпад умела выкарыстаў варожасць Заходняй Еўропы і Візантыі і праз хрышчэнне венграў у лацінскі абрад далучыў іх да заходняга блоку. Былі заключаныя дынастычныя шлюбы венгерскай вялікакняжацкай дынастыі з валадарамі палякаў, русаў і баварцаў. Т. ч. Венгерскае вялікае княства ў канцы 10 ст. здолела стабілізаваць сваё міжнароднае становішча, і ў 1000, за згодай святарымскага імператара, было ператворана ў Венгерскае каралеўства.
 
== 11 ст ==
Радок 29 ⟶ 43:
Паслабленне Візантыі ў канцы 11 ст. (гл. [[бітва пад Манцыкертам, 1071|бітва пад Манцыкертам]]) і просьба візант. імператара аб дапамозе, скіраваная да Папы, разам з іншымі палітычнымі і эканамічнымі фактарамі спрычыніліся да пачатку еўрапейскіх Крыжовых паходаў на Блізкі Усход.
 
== 12 ст. ==
На землях Францыі ў 1-й пал. 12 ст. французская каралеўская дынастыя ўмацоўвала сваю ўладу і нарошчвала каралеўскі дамен. У 1154, пасля раду дынастычных шлюбаў, Англія і ўся Заходняя Францыя ўвайшлі ў склад г.зв. Анжуйскай імперыі, пад уладай Генрыха II Англійскага.
 
Англія, пасля жорсткіх грамадзянскіх войнаў у сяр. 12 ст., заставалася пад уладай англа-нармандскай дынастыі, а з 1154 уваходзіла ў г.зв. Анжуйскую імперыю.
 
На Іберыйскім паўвостраве іспанскія каралеўствы з дапамогай крыжакаў дасягнулі значнага поспеху  — узяцця Лісабона (1147), і заснавалі Іберыйскае каралеўства Партугалія.
 
Візантыя ў пач. 12 ст. здолела перамагчы печанегаў за Дунаем і дасягнуць пэўнага ўнутранага ўмацавання.
Радок 43 ⟶ 57:
Канфрантацыя была распачатая паходам нарманскага італійскага караля Рожара II на візантыйскія ўладанні ў Грэцыі (лета 1147) з назначанай перспектывай захопу Канстанцінопаля. У адказ Візантыя, жадаючы, у сваю чаргу, аднавіць сваю ўладу ў Паўдн. Італіі, увайшла ў саюз з Венецыяй, а пасля з Св. Рымскай імперыяй супраць нарманаў (гл. саюз двух імператараў) з мэтай захопу і раздзелу нарманскага італійскага каралеўства.
 
Пад 1149 вакол нарманскага караля ўтварылася кааліцыя розных сіл, якія з розных прычын процістаялі «саюзу двух імператараў»  — Францыя і Папа падтрымалі Рожара II дзеля абяцанага ім новага крыжовага паходу, першай мэтай якога было б узяцце Канстанцінопаля; уладзіміра-валынскі князь [[Ізяслаў Мсціславіч]] змагаўся супраць візантыйскага ўплыву на рускія землі; Урош II, [[вялікі жупан]] сербскай вобласці Рашка, імкнуўся да незалежнасці ад Візантыі; кааліцыю падтрымаў нямецкі герцаг [[Вельф VI]]. Венгрыя ў канчатковым выніку падтрымала нарманска-французскі блок, бо процістаяла Венецыі (з-за далмацінскага пытання), мела абвостраныя адносіны з Візантыяй, якія пазней перараслі ва ўзброены канфлікт на Балканах (з-за падтрымкі Вельфу VI супраць св.-рым. імператара, з-за наладжаных у 1147 сувязяў з Францыяй, а таксама з-за ўдзелу ў візантыйскіх палацавых пераваротах); з іншага боку, Венгрыя мела ў той час добрыя адносіны з Валынню і Кіевам, і была блізкая з сербамі.
 
На працягу 12 ст. '''Візантыя''' перамагла спробы паўднёва-еўрапейскіх нармандскіх заваёваў у Грэцыі і стрымала наступ туркаў-сельджукаў у Анатоліі. Аднак у выніку такіх намаганняў дзяржава значна паслабела; вырас уплыў венецыянцаў, аформілася пагроза з боку Францыі і Свяшчэннай Рымскай імперыі (з сяр. 12 ст.) у чым спрыяла тымчасовае ўмацаванне крыжацкіх дзяржаў на Блізкім Усходзе.
 
У Свяшчэннай Рымскай імперыі імператар дамогся ліквідацыі і частковага тэрытар. падзелу вялікага герцагства Саксонскага і паніжэння яго статусу да герцагства і курфюрства Саксонскага. Аднак у ваеннай барацьбе ў Паўночнай Італіі супраць Папства і італьянскіх гарадоў імператару не ўдалося дасягнуць поспеху. З іншага боку, у склад Імперыі праз дынастычны шлюб удалося ўвесці Сіцылійскае каралеўства.
 
Папства, пасля сканчэння барацьбы за інвестытуру (1122) уступіла ў перыяд кансалідацыі сваёй свецкай улады. На гэтым шляху яму давялося ўвайсці ў новыя канфлікты за вяршэнства ў свецкіх справах  — асабліва з англійскім каралём і з імператарам Свяшчэннай Рымскай імперыі (гл. другі канфлікт імператара і папства).
 
На Блізкім Усходзе пасля першых поспехаў Крыжовых паходаў утварыліся дзяржавы пад началам значнейшых крыжацкіх военачальнікаў (гл. лацінскія каралеўствы). Іх валадары, якія спачатку пакляліся ў васальнай вернасці візант. імператару, пачалі весці самастойную палітыку, і з сяр. 12 ст. сталі рэальнай пагрозай для Візантыйскай імперыі.
Радок 57 ⟶ 71:
Кіеўская Русь распалася ў сяр. 12 ст. на паасобныя княствы, пераважна з-за неэфектыўнай квазі-феадальнай сістэмы кіравання і суседства з паўднёвымі качэўнікамі. Сярод значнейшых дзяржаўных утварэнняў была Наўгародская рэспубліка.
 
== 13 ст. ==
У Францыі кароль Філіп-Аўгуст, фармальны сюзерэн англійскага караля Іаана, здолеў праз суд пераняць ад таго ўсю Нармандыю і Анжу (1204) і далучыць іх да каралеўскага дамену. З французскіх земляў за Іаанам засталася толькі Гіень. Пасля г.зв. Сіцылійскай вячэрні (1282) французскія каралі ўцягнуліся ў амаль 300-гадовую барацьбу з арагонцамі (пазней, іспанцамі) за Паўдн. Італію. У кан. 13 ст. кароль Філіп IV увайшоў у канфлікт з Папствам, што скончылася захопам Французскім каралеўствам палітычнага кантролю над папскім стальцом (гл. авіньёнскі палон пап).
 
Радок 64 ⟶ 78:
У Іспаніі і Партугаліі на працягу 13 ст. хрысціянскія каралеўствы ўзялі рад вялікіх перамог над мусульманскімі дзяржавамі (гл. рэканкіста). Каралі Арагона заваявалі Валенсію і в. Майорка; партугальцы занялі Алграві<ref>Такім чынам Партугалія дасягнула сваіх сучасных межаў.</ref>; Кастыльскае каралеўства заваявала большую частку вобласці Аль-Андалус (Андалусія). На Пірэнейскім паўвостраве незалежнай мусульманскай дзяржавай засталося толькі каралеўства Гранада.
 
У Германіі кан.12  — пач. 13 ст. грамадзянскія войны Гогенштаўфенаў і Вельфаў сур'ёзна аслабілі нямецкую цэнтральную ўладу, асабліва яе здольнасць кантраляваць Італію і змагацца з Папствам. Фрыдрых II здолеў дасягнуць пэўных поспехаў у Італіі, а таксама ў Палесціне. Пасля яго смерці (1250) пэўная стабілізацыя цэнтральнай улады пачалася толькі з прыходам на каралеўскі сталец Габсбургаў (1273), якія неўзабаве завалодалі аўстрыйскімі землямі. Але імперскія пазіцыі ў Італіі былі беззваротна страчаныя з сяр. 13 ст.
 
У Італіі, пасля поспехаў Імперыі ў Сіцылійскім каралеўстве, спробы імператара аднавіць сваю ўладу ў Паўн. Італіі прывялі да сутыкнення і з італьянскімі камунамі, і з Папствам, і ператварыліся фактычна ў італьянскую грамадзянскую вайну. Але пасля смерці імператара (1250) пазіцыі Імперыі ў Італіі былі беззваротна страчаныя. Памацнелая Папства аддало Сіцылійскае каралеўства французскаму прынцу Карлу Анжуйскаму. Але сіцылійцы паўсталі (гл. Сіцылійская вячэрня) і паддаліся арагонскаму каралю; у руках Карла застаўся толькі Неапаль, а ўсе спробы Пап і Карла вярнуць Сіцылію не ўдаліся.
 
Папства ў канцы 12  — пач. 13 ст. перажывала пік сваёй палітычнай магутнасці. Сваім феад. сюзерэнам Папу прызналі Сіцылія, Арагон і Партугалія; на пэўны час  — каралі Польшчы і Англіі; Папства дзейна ўмешвалася ў грамадзянскія войны ў Германіі, арганізавала без удзелу манархаў 4-ы крыжовы паход і нават здолела ўзяць уладу над Усходняй царквой (1204). Пасля часовых няўдач, звязаных з дзейнасцю імператара Фрыдрыха II (гл. Трэці канфлікт імператара і Папства), пад кан. 13 ст. Папства вярнула свае ранейшыя пазіцыі ў Італіі. Спроба перадачы Сіцыліі са складу Імперыі анжуйскаму дому скончылася, аднак, няўдачай (гл. Сіцылійская вячэрня). Пад канец 13 ст. Папства ўвайшло ў новую спрэчку з англійскім, і асабліва з французскім каралямі, што скончылася захопам Французскім каралеўствам палітычнага кантролю над папскім стальцом (гл. авіньёнскі палон пап).
 
Чацвёрты крыжовы паход, арганізаваны Каталіцкай царквой, спрычыніў распад Візантыі і стварэнне Лацінскай імперыі (1204), а таксама драбнейшых крыжацкіх дзяржаў на візантыйскіх землях (Фесалонікскае каралеўства, Афінскае герцагства, Пелапанескае княства), якія былі пад моцным венецыянскім уплывам. У рукі венецыянцаў перайшоў в. Крыт (Кандыя) і манаполія на гандаль з Канстанцінопалем. На частцы візант. уладанняў захаваліся г.зв. Эпірская і Трапезундская імперыі; у сяр. 13 ст. Трапезундская імперыя здолела перамагчы Лацінскую і аднавіць візантыйскую ўладу ў Канстанцінопалі (1261). Гандлёвыя прывілеі венецыянцаў былі перададзеныя іх супернікам  — генуэзцам. Папства і валадары Заходняй Еўропы не прымірыліся са стратай Канстанцінопаля, і спрабавалі арганізаваць вярнуць яго сабе сілай. Але рыхтаваны паход караля Неапаля і Сіцыліі Карла Анжуйскага не адбыўся з-за сіцылійскага паўстання (1282).
 
На Блізкім Усходе поспехі хрысціянскіх валадароў на працягу 13 ст. былі толькі тымчасовымі (авалоданне Фрыдрыха II Іерусалімскім каралеўствам, заваяванні Людовіка IX у Палесціне). Акра, апошняя крэпасць крыжакаў, здалася мамелюкам у 1291.
Радок 76 ⟶ 90:
У Егіпце ў сяр. 13 ст. уладу захапілі [[мамелюкі]], якія не толькі паспяхова працягвалі заваёўваць крыжацкія ўладанні, але і здолелі адбіць мангольскае ўварванне ў Егіпет (1260).
 
Самастойная дзяржаўнасць на землях Русі была знішчаная ў выніку мангольскага ўварвання 1230-х  — 1240-х гг. На частцы земляў дзяржаўнасць працягвала існаваць пад мангольскім кантролем, а частка земляў увайшла ў новыя дзяржаўныя ўтварэнні (княства Літоўскае і інш.).
 
Мангольскія ўварванні 13 ст. сталі не толькі апошнім выпадкам заваёваў, учыненых качовым цэнтральнаазіяцкім народам супраць гарадскіх і сельскагаспадарчых цывілізацый Еўразіі, але і заваёвамі, непараўнальнымі паводле маштабаў. Так, на канец 13 ст. ва Усходняй Еўропе манголы трымалі пад сваёй уладай тэрыторыі ад нізоўяў Волгі і паўн. узбярэжжаў Каспійскага і Чорнага мораў да Кіева, а значную частку земляў Русі па-за гэтымі межамі кантралявалі. Пад мангольскай уладай былі Кітай, Карэя, Сярэдняя Азія, Персія, багдадскі халіфат (Абасідаў); у Еўропе, апроч земляў Русі, манголы спустошылі (1237 — 12411237—1241) Паўдн. Польшчу і значную частку Венгрыі.
 
== 15 ст. ==
{{сюды|Расія-15}}
Пасля заваёваў Івана III, у апошняй чвэрці 15 ст. на ўсходніх межах Еўропы, і дастаткова для Еўропы нечакана<ref name="fnНСФІ">Паводле: Новикова Л., Сиземская И. Русская философия истории.</ref>, узнікла Маскоўская (Расійская) дзяржава (тады  — вялікае княства). Еўрапейскія палітычныя групіроўкі пачалі шукаць формы палітычнага саюза з Расіяй, спрабуючы прыцягнуць Расію як да ўдзелу ў кааліцыі хрысціянскіх дзяржаў пад рукой Папы, так і да ўдзелу ў антытурэцкім саюзе; вялася гаворка і пра царкоўную унію. На замен Маскве прапаноўвалася прызнанне за ёю права на «візантыйскую спадчыну» (якая была тады пад турэцкім уладаннем) і каранацыя Маскоўскага вялікага князя Папам у «хрысціянскага цара». Аднак Масква ўхілілася і ад удзелу ад антытурэцкай кааліцыі, і ад папскай каранацыі, а своеасаблівым адказам маскоўскіх палітычных сіл на прапанаваныя ўмовы уніі стала ідэалагема «[[Трэці Рым|Масква  — трэці Рым]]». Такім чынам, Масква азначыла сваю аўтаномію ў кааліцыі хрысціянскіх дзяржаў і сваё права на самастойную палітыку на Усходзе, паказваючы гатоўнасць да дэманстрацыі сілы, з чым давялося лічыцца Захаду<ref name="fnНСФІ"/>.
 
{{зноскі}}
* Г. Кёнигсбергер. Средневековая Европа. 400-1500400—1500 годы.
* Скрынников Р. Третий Рим.
 
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Гісторыя_Еўропы"