Вікіпедыя

Турэцкая мова: Розніца паміж версіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
дрНяма тлумачэння праўкі
дапаўненне з ru:Турецкий язык і be-x-old:Турэцкая мова
Радок 9:
* Абшчыны Цэнтар-Жупа і Пласніца
|рэгулюе = [[Турэцкае лінгвістычнае таварыства]]
|колькасць носьбітаў = ~6570,8 млн<ref name=ethnolog>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=tur Лінгвістычная энцыклапедыя Ethnologue (на англ. мове)]</ref>
|рэйтынг = 21
|статус =
Радок 22:
|ISO3 = tur
}}
'''Турэцкая мова''' (саманазоўсаманазва: ''Türk dili'', скарочана ''Türkçe'' [tyɾktʃe]), — [[афіцыйная мова]] [[Турцыя|Турцыі]], адносіцца да [[цюркскія мовы|цюркскіх моў]]. (цюркскайУ падгаліныякасці алтайскайальтэрнатыўнай назвы ў [[цюркалогія|цюркалогіі]] выкарыстоўваецца таксама сям'і'Türkiye Türkçesi'' (турэцкая цюркская).
 
Існуе мноства [[дыялект]]аў турэцкае мовы, аснову турэцкай [[літаратурная мова|літаратурнай мовы]] сёння ўтварае [[стамбул]]ьскі дыялект. Акрамя таго, у турэцкай мове адрозніваюць дунайскі, эскішэгірскі (у вілаеце Эскішэгір), разградскі, дынлерскі, румелійскі, караманскі (у вілаеце Караман), адрыянопальскі (м. Эдырнэ), газіянтэпскі, дыялект р-на м. Урфы і шэраг іншых.
== Распаўсюджанасць ==
Турэцкая мова ў [[Турцыя|Турцыі]] родная для 65 млн. чалавек, альбо для амаль 90% насельніцтва краіны.
 
Сучасная турэцкая мова адносіцца да паўднёва-заходніх (або [[заходне-агузскія мовы|заходне-агузскіх]]) [[цюркскія мовы|цюркскіх моў]].
Каля 850 тыс. чалавек гавораць па-турэцку ў [[Балгарыя|Балгарыі]] ([[1986]]), 37 тыс. ва [[Узбекістан]]е, [[Казахстан]]е, [[Кіргізія|Кіргізіі]], [[Таджыкістан]]е і [[Азербайджан]]е ([[1979]]).
Роднай турэцкую мову лічаць 120 тыс. чалавек на [[Кіпр]]ы і каля 130 тыс. у [[Грэцыя|Грэцыі]] ([[1976]]).
 
== Распаўсюджанне ==
Цяпер ([[2005]]) ва ўсім свеце па-турэцку размаўляюць каля 80 млн. чалавек (паводле некаторых звестках да 100 млн).{{крыніца?}}
Турэцкая мова ў [[Турцыя|Турцыі]] родная для 66,5 млн чалавек (на 2006 г.), альбо для амаль 90 % насельніцтва краіны.
 
Каля 606 тыс. чалавек гавораць па-турэцку ў [[Балгарыя|Балгарыі]] (2011)<ref name=ethnolog />, 197 тыс. ва [[Узбекістан|Узбекістане]], [[Казахстан]]е, [[Кыргызстан]]е, [[Таджыкістан]]е і [[Азербайджан]]е (1979). Роднай турэцкую мову лічаць 177 тыс. чалавек на [[Кіпр]]ы (1995) і каля 130 тыс. у [[Грэцыя|Грэцыі]] (1976).
 
На 2006 год ва ўсім свеце па-турэцку размаўляла каля 71 млн чалавек<ref name=ethnolog />.
 
== Дыялекты ==
Існуе мноства дыялектаў турэцкай мовы. Аснову турэцкай літаратурнай мовы ўтварае стамбульскі дыялект. Акрамя яго вылучаюць дунайскі, эскішэхірскі, разградскі, дзінлерскі, румелійскі, адрыянапольскі ([[горад Эдзірнэ]]), газіянтэпскі, урфскі, эгейскі і шэраг іншых дыялектаў. [[Рэгіён Цэнтральная Анатолія|Цэнтральна-анаталійскі рэгіён]] гаворыць на ''Orta Anadolu''. Праваслаўныя [[грэкі]] [[Кападокія|Кападокіі]] ўжываюць караманлійскі дыялект турэцкай мовы.
 
== Гісторыя ==
 
Сучасная турэцкая мова напрамую паходзіць ад [[агузская мова|агузскай]] — мовы ўсходніх цюркскіх плямён, якія калісьці насялялі Цэнтральную Азію і былі выціснутыя у [[8 стагоддзе|VIII]]-[[10 стагоддзе|X стст.]] спаборнымі [[уйгуры|ўйгурскімі]] (таксама цюркскімі) плямёнамі на захад.
На працягу апошніх некалькіх стагоддзяў турэцкая мова зазнала істотны ўплыў [[персідская мова|персідскай]] і [[арабская мова|арабскай]] моў, у сувязі з чым колькасць запазычаных з гэтых моў слоў дасягала часамі 80 % турэцкай лексікі. Да [[20 стагоддзе|XX стагоддзя]] існавала літаратурная мова [[Асманская імперыя|Асманскай Імперыі]], якая дастаткова моцна адрознівалася ад гутарковай турэцкай прамовы — [[асманская мова]].
 
Пасля ўсталявання Турэцкай Рэспублікі ў [[1923]] г. у 30-я гг. пачаўся працэс замены іншамоўных запазычанняў нібыта спрадвечнымі турэцкімі словамі. Гэты працэс працягваецца і ў нашыя дні, і ў турэцкай мове ўсё яшчэ часта можна сустрэць словы персідска-арабскага паходжання. У XX ст. з'явіліся новыя паняцці з еўрапейскіх моў, у першую чаргу з [[французская мова|французскай]].
 
Дзеля рэцюркізацыі і мадэрнізацыі турэцкай мовы ў [[1932]] г. было створана дзяржаўнае «Таварыства турэцкай мовы» ([[Türk Dil Kurumu|«Türk Dil Kurumu»]]).
 
Самымі блізкімі да турэцкай мовамі (у лексічных, фанетычных і сінтаксычных адносінах) з'яўляюцца найперш балкана-цюркскі [[гагаузская мова|дыялект гагаузаў]], распаўсюджаны на тэрыторыі сучасных [[Малдова|Малдовы]], [[Румынія|Румыніі]] і [[Балгарыя|Балгарыі]], і паўднёвы дыялект [[крымскататарская мова|крымскататарскай мовы]]. Трохі далей стаіць [[азербайджанская мова|азербайджанская]]<ref>Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции. Отв. Ред. Э. Р. Тенишев. М.: Наука, 2002</ref>, а яшчэ далей — [[туркменская мова]].
 
Пісьмовыя помнікі з [[13 стагоддзе|XIII]]-[[14 стагоддзе|XIV]] стагоддзяў.
 
== Алфавіты ==
 
Старажытныя [[агузы|ўсходнія цюркі]] ўжо былі плямёнамі з развітай культурай: яны карысталіся для пісьма [[Архона-енісейская пісьменнасць|цюркскай рунічнай пісьменнасцю]].
 
К X ст. агузы ісламізаваліся і перанялі [[арабскі алфавіт|арабскае пісьмо]] у яго персідскім варыянце з дадатковымі знакамі, а таксама дадалі некалькі сваіх літар і надалі новае значэнне некаторым ужо наяўным арабскім.
{| class="wikitable"
|+ '''Асманскі алфавіт у параўнанні з сучасным турэцкім'''
|-
! Асобна
! У канцы
! У сярэдзіне
! У пачатку
! Сучасны турэцкі алфавіт
! [[Міжнародны фанетычны алфавіт|МФА]]
|- align="center"
| <font size="5">ﺍ</font>||<font size="5">ﺎ</font>||colspan="2"|—
| a, e || [a], [e]
|- align="center"
| <font size="5">ﺀ</font>||colspan="3"|—
| ||
|- align="center"
| <font size="5">ﺏ</font>||<font size="5">ﺐ</font>||<font size="5">ﺒ</font>||<font size="5">ﺑ</font>
| b || [b]
|- align="center"
|<font size="5">ﭖ</font>||<font size="5">ﭗ</font>||<font size="5">ﭙ</font>||<font size="5">ﭘ</font>
| p || [p]
|- align="center"
|<font size="5">ﺕ</font>||<font size="5">ﺖ</font>||<font size="5">ﺘ</font>||<font size="5">ﺗ</font>
| t || [t]
|- align="center"
|<font size="5">ﺙ</font>||<font size="5">ﺚ</font>||<font size="5">ﺜ</font>||<font size="5">ﺛ</font>
| s || [s]
|- align="center"
|<font size="5">ﺝ</font>||<font size="5">ﺞ</font>||<font size="5">ﺠ</font>||<font size="5">ﺟ</font>
| c || [ʤ]
|- align="center"
|<font size="5">ﭺ</font>||<font size="5">ﭻ</font>||<font size="5">ﭽ</font>||<font size="5">ﭼ</font>
| ç || [tʃ]
|- align="center"
|<font size="5">ﺡ</font>||<font size="5">ﺢ</font>||<font size="5">ﺤ</font>||<font size="5">ﺣ</font>
| h || [ħ]
|- align="center"
|<font size="5">ﺥ</font>||<font size="5">ﺦ</font>||<font size="5">ﺨ</font>||<font size="5">ﺧ</font>
| h || [x]
|- align="center"
|<font size="5">ﺩ</font>||<font size="5">ﺪ</font>||colspan="2"|—
| d || [d]
|- align="center"
|<font size="5">ﺫ</font>||<font size="5">ﺬ</font>||colspan="2"|—
| z || [z]
|- align="center"
|<font size="5">ﺭ</font>||<font size="5">ﺮ</font>||colspan="2"|—
| r || [r]
|- align="center"
|<font size="5">ﺯ</font>||<font size="5">ﺰ</font>||colspan="2"|—
| z || [z]
|- align="center"
|<font size="5">ﮊ</font>||<font size="5">ﮋ</font>||colspan="2"|—
| j || [ʒ]
|- align="center"
|<font size="5">ﺱ</font>||<font size="5">ﺲ</font>||<font size="5">ﺴ</font>||<font size="5">ﺳ</font>
| s || [s]
|- align="center"
|<font size="5">ﺵ</font>||<font size="5">ﺶ</font>||<font size="5">ﺸ</font>||<font size="5">ﺷ</font>
| ş || [ʃ]
|- align="center"
|<font size="5">ﺹ</font>||<font size="5">ﺺ</font>||<font size="5">ﺼ</font>||<font size="5">ﺻ</font>
| s || [s]
|- align="center"
|<font size="5">ﺽ</font>||<font size="5">ﺾ</font>||<font size="5">ﻀ</font>||<font size="5">ﺿ</font>
| d, z || [d]
|- align="center"
|<font size="5">ﻁ</font>||<font size="5">ﻂ</font>||<font size="5">ﻄ</font>||<font size="5">ﻃ</font>
| t || [t]
|- align="center"
|<font size="5">ﻅ</font>||<font size="5">ﻆ</font>||<font size="5">ﻈ</font>||<font size="5">ﻇ</font>
| z || [z]
|- align="center"
|<font size="5">ﻉ</font>||<font size="5">ﻊ</font>||<font size="5">ﻌ</font>||<font size="5">ﻋ</font>
| ', h || [ʕ]
|- align="center"
|<font size="5">ﻍ</font>||<font size="5">ﻎ</font>||<font size="5">ﻐ</font>||<font size="5">ﻏ</font>
| g, ğ || [ʁ]
|- align="center"
|<font size="5">ﻑ</font>||<font size="5">ﻒ</font>||<font size="5">ﻔ</font>||<font size="5">ﻓ</font>
| f || [f]
|- align="center"
|<font size="5">ﻕ</font>||<font size="5">ﻖ</font>||<font size="5">ﻘ</font>||<font size="5">ﻗ</font>
| k || [q]
|- align="center"
|<font size="5">ﻙ</font>||<font size="5">ﻚ</font>||<font size="5">ﻜ</font>||<font size="5">ﻛ</font>
| k, g, ğ, n || [k]
|- align="center"
|<font size="5">ﮒ</font>||<font size="5">ﮓ</font>||<font size="5">ﮕ</font>||<font size="5">ﮔ</font>
| g, ğ || [g]
|- align="center"
|<font size="5">ﯓ</font>||<font size="5">ﯔ</font>||<font size="5">ﯖ</font>||<font size="5">ﯕ</font>
| n || [ñ]
|- align="center"
|<font size="5">ﻝ</font>||<font size="5">ﻞ</font>||<font size="5">ﻠ</font>||<font size="5">ﻟ</font>
| l || [l]
|- align="center"
|<font size="5">ﻡ</font>||<font size="5">ﻢ</font>||<font size="5">ﻤ</font>||<font size="5">ﻣ</font>
| m || [m]
|- align="center"
|<font size="5">ﻥ</font>||<font size="5">ﻦ</font>||<font size="5">ﻨ</font>||<font size="5">ﻧ</font>
| n || [n]
|- align="center"
|<font size="5">ﻭ</font>||<font size="5">ﻮ</font>||colspan="2"|—
| v, o, ö, u, ü || [v], [o], [œ], [u], [y]
|- align="center"
|<font size="5">ﻩ</font>||<font size="5">ﻪ</font>||<font size="5">ﻬ</font>||<font size="5">ﻫ</font>
| h, e, a || [h], [æ]
|- align="center"
|<font size="5">ﻯ</font>||<font size="5">ﻰ</font>||<font size="5">ﻴ</font>||<font size="5">ﻳ</font>
| y, ı, i || [j], [ɯ], [i]
|}
 
[[Файл:Ataturk-September 20, 1928.jpg|thumb|right|200px|[[Атацюрк]] паказвае новы турэцкі алфавіт жыхарам. [[20 верасня]] [[1928]]]]
 
У пачатку [[1926]] года Кемаль [[Атацюрк]] прыняў удзел у кангрэсе цюрколагаў у [[Баку]], на якім, у прыватнасці, прагучала патрабаванне аб стварэнні алфавіта на аснове лацінскага для [[цюркскія мовы|цюркскіх моў]].
 
З 1928 года для турэцкай мовы выкарыстоўваецца варыянт [[лацінскі алфавіт|лацінскага алфавіта]], у распрацоўцы якога ўдзельнічаў Атацюрк. Асновай новага напісання слоў (як і для агульнай [[моўная рэформа|рэформы мовы]]) паслужыў [[стамбул]]ьскі дыялект.
 
У турэцкім алфавіце 29 літар, прычым кожнаму гуку адпавядае літара:
 
:{|class="wikitable" style="border-collapse:collapse; font-size: 120 %;"
|-
|bgcolor="#EFEFEF" align="center" colspan="29" | <span style="font-size: 90%;">'''Вялікія літары'''</span>
|-
|width=3% align="center"|A||width=3% align="center"|B||width=3% align="center"|C||width=3% align="center"|Ç||width=3% align="center"|D||width=3% align="center"|E||width=3% align="center"|F||width=3% align="center"|G||width=3% align="center"|Ğ||width=3% align="center"|H||width=3% align="center"|I||width=3% align="center"|İ||width=3% align="center"|J||width=3% align="center"|K||width=3% align="center"|L||width=3% align="center"|M||width=3% align="center"|N||width=3% align="center"|O||width=3% align="center"|Ö||width=3% align="center"|P||width=3% align="center"|R||width=3% align="center"|S||width=3% align="center"|Ş||width=3% align="center"|T||width=3% align="center"|U||width=3% align="center"|Ü||width=3% align="center"|V||width=3% align="center"|Y||width=3% align="center"|Z
|-
|align="center" colspan="29" | <span style="font-size: 90%;">'''Маленькія літары'''</span>
|-
|align="center"|a||align="center"|b||align="center"|c||align="center"|ç||align="center"|d||align="center"|e||align="center"|f||align="center"|g||align="center"|ğ||align="center"|h||align="center"|ı||align="center"|i||align="center"|j||align="center"|k||align="center"|l||align="center"|m||align="center"|n||align="center"|o||align="center"|ö||align="center"|p||align="center"|r||align="center"|s||align="center"|ş||align="center"|t||align="center"|u||align="center"|ü||align="center"|v||align="center"|y||align="center"|z
|}
 
=== Асаблівасці вымаўлення ===
 
{| class="wikitable" cellpadding="3"
!colspan=1 style="background-color: #FFDEAD" align="center" | Літара
!colspan=1 style="background-color: #FFDEAD" align="center" | Фанема
!colspan=1 style="background-color: #FFDEAD" align="left" | Апісанне
|-
|valign="middle" align="center"| '''c'''
|valign="middle" align="center"| [{{IPA|dʒ}}]
|[[афрыката]], як бел. ''дж''
|-
|valign="middle" align="center"| '''ç'''
|valign="middle" align="center"| [{{IPA|tʃ}}]
|[[афрыката]], як бел. ''ч''
|-
|valign="middle" align="center"| '''e'''
|valign="middle" align="center"| [{{IPA|ɛ}}]
|як бел. ''э''
|-
|valign="middle" align="center"| '''ğ'''
|valign="middle" align="center"| [{{IPA|ː}}], [{{IPA|j}}]
|''yumuşak g (мяккі g)'': слаба-прыдыхальны або часцей нямы зычны; на канцы склада рэалізуецца, падаўжаючы папярэдні непярэдні галосны альбо, пасля галосных пярэдняга рада, пазначае гук, блізкі да бел. ''і''
|-
|valign="middle" align="center"| '''h'''
|valign="middle" align="center"| [{{IPA|h}}]
| як бел фрыкатыўнае ''h'' у ''гамон''
|-
|valign="middle" align="center"| '''ı'''
|valign="middle" align="center"| [{{IPA|ɯ}}]
| паміж бел. ''ы'' і ''і'', але бліжэй да ''ы''
|-
|valign="middle" align="center"| '''j'''
|valign="middle" align="center"| [{{IPA|ʒ}}]
| мякчэй бел. ''ж''
|-
|valign="middle" align="center"| '''o'''
|valign="middle" align="center"| [{{IPA|ɔ}}]
| як бел. ''o''
|-
|valign="middle" align="center"| '''ö'''
|valign="middle" align="center"| [{{IPA|œ}}]
| як ням. ''ö'' у ''möchte''
|-
|valign="middle" align="center"| '''s'''
|valign="middle" align="center"| [{{IPA|s}}]
| як бел. ''с''
|-
|valign="middle" align="center"| '''ş'''
|valign="middle" align="center"| [{{IPA|ʃ}}]
| мякчэй бел. ''ш''
|-
|valign="middle" align="center"| '''ü'''
|valign="middle" align="center"| [{{IPA|y}}]
| як ням. ''ü'' у ''müssen''
|-
|valign="middle" align="center"| '''v'''
|valign="middle" align="center"| [{{IPA|v}}]/[{{IPA|w}}]
| блізкі да бел. ''у'' альбо да губна-губнога ''w'', як у англ. ''wood''
|-
|valign="middle" align="center"| '''y'''
|valign="middle" align="center"| [{{IPA|j}}]
| як бел. ''і''
|-
|valign="middle" align="center"| '''z'''
|valign="middle" align="center"| [{{IPA|z}}]
| як бел. ''з''
|}
 
Астатнія літары вымаўляюцца як у нямецкай мове.
Літары лацінскага алфавіта q, w, x у турэцкай графіцы выкарыстоўваюцца толькі ў замежных уласных імёнах; літара j сустракаецца толькі ў запазычаннях.
 
== Фанетыка і фаналогія ==
 
=== Галосныя ===
У турэцкай мове восем галосных: '''''a, ı, u, o''''' (галосныя задняга рада), '''''e, i, ü, ö''''' (галосныя пярэдняга рада). У некаторых выпадках галосныя могуць быць доўгімі, гэта мае месца, у прыватнасці, у некаторых запазычаных словах і пры выпадзенні зычнай ğ, якая ідзе за галоснай.
{| align="center"
!align="center"|Табліца турэцкіх галосных ([[Міжнародны фанетычны алфавіт|МФА]])
|-
|[[Файл:Turkish vowel chart.png]]
|}
 
=== Зычныя ===
 
{| class="wikitable" border="1"
|+ '''Зычныя ў літаратурнай турэцкай мове'''
|-
!
! colspan="2" | [[Білабіяльныя зычныя|Білабіяльныя]]
! colspan="2" | [[Лабіядэнтальныя]]
! colspan="2" | [[Зубныя]]
! colspan="2" | [[Альвеалярныя]]
! colspan="2" | [[Постальвеалярныя]]
! colspan="2" | [[Палатальныя]]
! colspan="2" | [[Велярныя]]
! colspan="2" | [[Глатальныя]]
|- style="text-align:center;"
|[[Выбухныя]]
| {{IPA|p}}
| {{IPA|b}}
| colspan="2" |
| {{IPA|t̪}}
| {{IPA|d̪}}
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| {{IPA|c}}
| {{IPA|ɟ}}
| {{IPA|k}}
| {{IPA|ɡ}}
| colspan="2" |
|- style="text-align:center;"
|[[Насавыя]]
| colspan="2" | {{IPA|m}}
| colspan="2" |
| colspan="2" | {{IPA|n}}
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| colspan="2" |
|- style="text-align:center;"
|[[Фрыкатыўныя]]
| colspan="2" |
| {{IPA|f}}
| {{IPA|v}}
| {{IPA|s}}
| {{IPA|z}}
| colspan="2" |
| {{IPA|ʃ}}
| {{IPA|ʒ}}
| colspan="2" |
|
| {{IPA|ɣ}}
| {{IPA|h}}
|
|- style="text-align:center;"
|[[Афрыкаты]]
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| {{IPA|tʃ}}
| {{IPA|dʒ}}
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| colspan="2" |
|- style="text-align:center;"
|[[Ударныя]]
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| colspan="2" | {{IPA|ɾ}}
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| colspan="2" |
|- style="text-align:center;"
|[[Апраксіманты]]
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| colspan="2" | {{IPA|j}}
| colspan="2" |
| colspan="2" |
|- style="text-align:center;"
| [[Лятэральныя]]
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| colspan="2" | {{IPA|ɫ}}
| colspan="2" |
| colspan="2" | {{IPA|l}}
| colspan="2" |
| colspan="2" |
| colspan="2" |
|}
 
=== Гармонія галосных ===
Для турэцкай мовы характэрны сінгарманізм ([[гармонія галосных]]), гэта азначае, што пры далучэнні афіксаў галосныя ў іх прыпадабняюцца апошняй галоснай асновы.
Пры гэтым турэцкія галосныя маюць дзве асноўныя прыкметы, па якіх адбываецца прыпадабненне: рад (задні/пярэдні) і лабіялізаванасць. Гармонія галосных з'яўляецца прычынай таго, чаму шмат якія турэцкія словы маюць у сваім складзе галосныя альбо толькі задняга яльбо толькі пярэдняга рада (напрыклад huzursuzsunuz, вы непакоіцеся).
{| class="wikitable" border="1" style="float:center; margin-left:1em;"
|+ Турэцкія галосныя паводле рада і лабіялізаванасці
|-
! || colspan="2" | Пярэдняга рада || colspan="2" | Задняга рада
|-
! || Нелабіялізаваныя || Лабіялізаваныя || Нелабіялізаваныя || Лабіялізаваныя
|-
! Высокага ўздыму
| ''i'' || ''ü'' || ''ı'' || ''u''
|-
! Нізкага ўздыму
| ''e'' || ''ö'' || ''a'' || ''o''
|}
Адрозніваюць вялікую і малую гармонію галосных:
* У вялікай гармоніі ўдзельнічаюць галосныя высокага ўздыму, пры гэтым прыпадабненне адбываецца і па раду, і па лабіялізаванасці;
* У малой гармоніі ўдзельнічаюць галосныя нізкага ўздыму, пры гэтым прыпадабненне адбываецца толькі па раду.
Прыкладам вялікай гармоніі можа служыць афікс прыналежнасці nız/niz/nuz/nüz:
* masa''nız'' — ваш стол
* dişçi''niz'' — ваш дантыст
* kaparo''nuz'' — ваш задатак
* köprü''nüz'' — ваш мост
Прыкладам малой гармоніі з'яўляецца афікс месцазнаходжання de-da:
* bahçe''de'' — у садзе
* lokanta''da'' — у рэстаране
 
=== Гармонія склада ===
У турэцкай мове дзейнічае закон гармоніі склада, гэта азначае, што ў межах склада з галоснымі пярэдняга рада спалучаюцца паланталізаваныя (мяккія) варыянты зычных, а з галоснымі задняга рада непаланталізаваныя (цвёрдыя). Выключэнні могуць сустракацца ў запазычаных словах, пры гэтым, калі галоснай задняга рада /a/ папярэднічае мяккая зычная, над ёй (над галоснай) ставіцца спецыяльны значак «^», напрыклад: kâğıt (папера).
 
=== Націск ===
[[Націск]] у турэцкай мове, як правіла, падае на апошні склад. Выключэннем з'яўляюцца некаторыя словы з ненаціскнымі афіксамі, запазычаныя словы (асабліва з [[Італьянская мова|італьянскай]] і [[Грэчаская мова|грэчаскай]] моў), службовыя словы і многія ўласныя імёны. У той час як у запазычаных словах націск звычайна падае на перадапошні склад (([ɫoˈkanta] lokanta «рэстаран» альбо [isˈcele] iskele «набярэжная»), ва ўласных імёнах ён менш прадказальны ([isˈtanbuɫ] İstanbul, [ˈaŋkaɾa] Ankara).
 
== Граматыка ==
 
Турэцкая належыць да [[аглютынатыўныя мовы|аглютынатыўных]] (або «прыляпляючых») моў і, тым самым, істотна адрозніваецца ад [[індаеўрапейскія мовы|індаеўрапейскіх]]. Гэта праяўляецца ў тым, што ў слове выразна вылучаецца корань, а ўсе граматычныя формы выражаюцца (практычна заўсёды адназначнымі) афіксамі, якія як бы прылепліваюцца да кораня. Пры гэтым адзін за адным могуць узнікаць некалькі афіксаў запар, кожны з сваім значэннем. Парадак следавання тыпаў канчаткаў выразна фіксаваны.
 
<u>Прыклад:</u>
Uçurtmayı vurmasınlar. ''Яны не павінны збіваць паветранага змея'' (Назва фільма)
 
Гэты сказ можна раскласці наступным чынам: Uçurtma-yı vur-ma-sın-lar. ''«змей-яго збіваць-не-павінны-яны.»'' Канчатак ''-yı'' паказвае на вызначаны вінавальны склон; ''-ma'' азначае адмаўленне; ''-sın'' — паказнік загаднага ладу, ''-lar'' — афікс 3 асобы множнага ліку.
 
У турэцкай вылучаюць 5 [[склон]]аў ([[Назоўны склон|назоўны]], [[Давальны склон|давальны]], [[Вінавальны склон|вінавальны]], [[Зыходны склон|зыходны]] і [[Месны склон|месны]]), [[Родны склон|родны]] склон часам разглядаюць у якасці шостага. Асноўныя формы дзеяслова: (вызначаны) [[прэзэнс]], [[аорыст]], (вызначаны) [[прэтэрыт]], [[наратыў, форма дзеяслова|наратыў]], [[дубітатыў]], а таксама складаныя формы, вылучаюць таксама [[залежны стан]] і [[умоўнае|ўмоўнае]] і [[пажаданае]] трыванне. Даданыя сказы выражаюцца, як правіла, так званымі канвербамі.
 
Акрамя таго, у турэцкай існуе толькі нявызначаны артыкль bir і адсутнічае граматычная катэгорыя роду.
 
== Лексіка ==
Прыклады запазычаных слоў з розных моў:
* з арабскай: fikir ''(ідэя, думка)'', hediye ''(падарунак)'', resim ''(малюнак)'', alkol ''(алкаголь)'', saat ''(гадзіна)''
* з персідскай: pencere ''(акно)'', şehir ''(горад)'', hafta ''(тыдзень)''
* з грэчаскай: liman ''(порт)'', kutu ''(скрынка)''
* з французскай: lüks ''(раскоша)'', kuzen ''(стрыечны брат)'', pantolon ''(штаны)'', kuafür ''(цырульнік)'', hoparlör ''(гучнагаварыцель)'', kamyon ''(грузавік)''
* з іншых моў: pikap ''(прайгравальнік)'', şalter ''(выключальнік)'', tişört ''(футболка)''
 
== Турэцкая мова ў Беларусі ==
Асманская турэцкая (разам з старажытнаяўрэйскай) была, мабыць, першай усходняй мовай, якая шырока ўвайшла ў культурны кантэкст Беларусі яшчэ ў сярэднявякоўі. Захавалася мноства двухмоўных кніг на старабеларускай і асманскай мовах. У Нацыянальным музеі Літоўскай Рэспублікі ў Вільні захоўваецца турэцка-беларускі размоўнік 1836 года, напісаны ў Слоніме Мустафой Шагідзевічам. Дзякуючы Сяргею Шупу і Галіне Александровіч-Мішкінене гэта размоўнік быў перавыдадзены ў 1995 годзе ў Нью-Ёрку пры падтрымцы Беларускага інстытута навукі і мастацтва.
 
== Зноскі ==
{{reflist}}
 
== Літаратура ==
* {{кніга
| аўтар = Дмитриев Н. К.
| загаловак = Строй турецкого языка
| спасылка =
| адказны =
| выданне =
| месца = М.
| выдавецтва =
| год = 1939
| ref =
}}
* {{кніга
| аўтар = Кононов А. Н.
| загаловак = Грамматика турецкого языка
| спасылка =
| адказны =
| выданне =
| месца = М.-Л.
| выдавецтва = Изд-во АН СССР
| год = 1941
| ref =
}}
* {{кніга
| аўтар = Кононов А. Н.
| загаловак = Очерк истории изучения турецкого языка
| спасылка =
| адказны = Академия наук СССР
| выданне =
| месца = Л.
| выдавецтва = Наука. Ленингр. отд-ние
| год = 1976
| старонак = 120
| тыраж = 1850
| ref =
}}
 
== Спасылкі ==
{{Commons|Category:Turkish language|выгляд=міні}}
{{Interwiki|tr|Ana Sayfa|<br />на турэцкай мове|}}
 
* [http://www.ruscasozluk.gen.tr/index.php?word=&lang=ru Турэцка-рускі слоўнік і руска-турэцкі слоўнік на ruscasozluk.gen.tr]
* [http://www.lingvisto.org/tur/index.html Навука турэцкай мовы]
* [http://www.InternetPolyglot.com/russian/lessons-ru-tr Руска-турэцкія ўрокі на Інтэрнэт-Паліглёце]
* [http://www.ulkeler.net/translation/rustr.htm руска-турэцкі размоўнік]
 
{{Цюркскія мовы}}
 
[[Катэгорыя:Турэцкая мова| ]]
[[Катэгорыя:Мовы Кіпра]]
[[Катэгорыя:Мовы Турцыі]]
[[Катэгорыя:Вікіпедыя:Істотныя артыкулы]]
 
{{Link FA|en}}
{{Link FA|sv}}
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Турэцкая_мова"