Персідская мова: Розніца паміж версіямі
| [недагледжаная версія] | [недагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
др параметры шаблона Бібліяінфармацыя перенесены на Викиданные |
крыніца be-x-old:Пэрсыдзкая мова + ru:Персидский язык |
||
Радок 1:
{{Інфармацыя пра мову
|колер = індаеўрапейскія
|Назва мовы = Персідская мова, фарсі
|Назва мовы ў арыгінале = <big><big>فارسی</big></big> ''(fārsi)'' [[Файл:Farsi.svg|160px]]
|Краіны ўжывання = [[Іран]], [[Афганістан]], [[Таджыкістан]], [[Узбекістан]], [[Пакістан]], [[Ірак]], [[Кувейт]], [[Бахрэйн]], [[Азербайджан]]
|Рэгіён = [[Сярэдняя Азія]], [[Пярэдняя Азія]]
|катэгорыя = [[Мовы Еўразіі]]
|Класіфікацыя = [[індаеўрапейскія мовы|Індаеўрапейская сям'я]]
: [[індаіранскія мовы|Індаіранская галіна]]
:: [[іранскія мовы|Іранская група]]
::: Заходнеіранская падгрупа
:::: Паўднёвазаходнеіранская галіна
::::: '''Персідская'''
|Афіцыйная мова ў = {{IRN}}<br />{{AFG}} ([[дары, мова|дары]])<br />{{TJK}} ([[таджыкская мова|таджыкская]])
|Дапаможная мова ў =
|Рэгулюецца = Акадэмія персідскай мовы і літаратуры (Іран)
|Код па ISO 639-1 = fa
|Код па ISO 639-2(B) = per
|Код па ISO 639-2(T) = fas
|Код па SIL =
|Выява = Persian Language Location Map.svg
|Подпіс да выявы = <center>Арэал персідскай мовы на карте Сярэдняй Азіі (з улікам дары і таджыцкай мовы)<center/>
|Шырыня выявы = 250пкс
}}
'''Персідская мова''' (саманазва: فارسی, вымаўл. {{IPA|[fɒːɾˈsiː]}} або زبان فارسی, вымаўл. {{IPA|[zæ'bɒːne fɒːr'siː]}}) — адна з моў [[іранскія мовы|іранскай]] групы [[індаіранскія мовы|індаіранскай]] галіны [[індаеўрапейскія мовы|індаеўрапейскай]] сям'і моў, распаўсюджаная найперш у [[Іран]]е, [[Афганістан]]е, [[Таджыкістан]]е<ref>{{Кніга|аўтар = Samadi, Habibeh; Nick Perkins.|частка = |загаловак = |арыгінал = |спасылка = |адказны = Martin Ball, David Crystal, Paul Fletcher|выданне = Assessing Grammar: The Languages of Lars|месца = |выдавецтва = Multilingual Matters|год = 2012|том = |старонкі = 169|старонак = |серыя = |isbn = 978-1-84769-637-3|наклад = }}</ref>, а таксама ў многіх суседніх краінах.
Сённяшняя персідская мова — самая пашыраная мова з іранскай галіны. Персідская мова, саманазва якой ''фарсі'' (''fârsi''), а ў больш пурыстычнай форме ''парсі'' — афіцыйная мова Ісламскай Рэспублікі [[Іран]]. Мясцовыя адмены персідскае мовы з'яўляюцца дзяржаўнымі мовамі ў [[Афганістан]]е (дары́ ці фарсі́-кабулі́) і ў [[Таджыкістан]]е (''тоджыкі'', [[таджыкская мова]]). Агулам па-персідску размаўляюць каля 50 мільёнаў чалавек у Іране (каля 80 % насельніцтва), 7 мільёнаў у Афганістане (да 40 % насельніцтва), 4 мільёны ў Таджыкістане.
Агульная колькасць асоб, што лічаць мову роднай — каля 60 млн чал., яшчэ каля 50 млн размаўляюць як на другой<ref>{{Кніга|аўтар = Windfuhr, Gernot.|частка = |загаловак = The Iranian Languages|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = |выдавецтва = Routledge|год = 2009|том = |старонкі = 418|старонак = |серыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.
== Гісторыя ==
[[Файл:Shahnameh3-1.jpg|міні|295пкс|Старонка з сярэдневяковага манускрыпта паэмы [[Шахнамэ]] [[Фірдаўсі]], якая лічыцца персідскім нацыянальным эпасам]]
У гісторыі персідскае мовы вылучаюць 3 перыяды: старажытны, сярэдні і новы. Мовы гэтых эпохаў адпаведна называюцца: старажытнаперсідскай, сярэднеперсідскай (пахлаві або пехлеві) і новаперсідскай (ці сучасны фарсі).
=== Старажытнаперсідская мова ===
Старажытнаперсідская мова ўзнікла на паўднёвым-захадзе Ірана (гістарычны рэгіён [[Парс, гістарычная вобласць|Парс]], з якім звязваецца паходжанне мовы) і функцыянавала, на думку навукоўцаў, да ІІІ ці IV ст. да н. э. Была роднай мовай уладароў старажытнаперсідскай [[Дзяржава Ахеменідаў|Ахеменідскай дзяржавы]] (''farsi-ye hakhameneshyan''). У пісьме выкарыстоўваўся [[персідскі клінапіс|клінапіс]] (які быў дастаткова развітай сістэмай пісьменнасці, бо ім паспяхова карысталіся самыя розныя мовы аж тры з палавінай тысячагоддзі). У пачатку І тыс. да н. э. сфарміравалася і роднасная старажытнаперсідскай [[авестыйская мова]], літургічная мова, на якой былі напісаны рэлігійныя тэксты [[Авеста|Авесты]].
Мяркуецца, што [[старажытнаперсідскі клінапіс]], які ўяўляе сабой спрошчаны від асіра-вавілонскага, выкарыстоўваўся [[Ахеменіды|Ахеменідамі]] толькі ў асабліва ўрачыстых момантах, а мовай дзяржаўнай канцылярыі была тагачасная міжнародная мова — [[арамейская мова|арамейская]]. Пазней [[арамейская пісьменнасць]] стала выкарыстоўвацца ў персідскай мове, і на яе аснове былі створаны пісьменнасці, якія выкарыстоўваліся ў Іране да канчатковай ісламізацыі (сярэднеіранскія пісьменнасці).
Надпісы ўладароў [[Дарый I|Дарыя]] і [[Ксеркс]]а захавалі да цяперашняга часу старажытнаперсідскую мову ў яе класічнай форме, якая адрознівалася багатай [[марфалогія, лінгвістыка|марфалогіяй]], блізкай да сістэмы іншае старажытнаіранскае мовы — [[авестыйская мова|авестыйскай]] — і да сістэмы [[санскрыт]]у. Пазнейшыя надпісы — [[Артаксеркс I|Артаксеркса I]] і [[Артаксеркс II|Артаксеркса II]] — сведчаць пра значнае спрашчэнне марфалогіі, а надпісы [[Артаксеркс III|Артаксеркса III]] паказваюць, што ў яго часы (IV ст. да н. э.) пачынаўся сярэднеперсідскі перыяд развіцця мовы. Сярэднеперсідская мова адрозніваецца ад старажытнаперсідскай у асноўным марфалагічнай сістэмай. Спрашчэнне і распад старажытнаперсідскага скланення і спражэння, звядзенне розных катэгорый, класаў і склонаў да аднаго-двух, паступовае падзенне канчаткаў пад уплывам новага, экспіраторнага націску — увесь гэты працэс, пачатак якога прыкметны ўжо ў надпісах Артаксеркса III, прывёў у канцы [[Дзяржава Сасанідаў|сасанідскай]] эпохі (III—VII стагоддзі) да таго [[аналітычная мова|аналітычнага стану]] персідскай мовы, які назіраецца пазней у той жа мове ў помніках, напісаных новай, [[арабскае пісьмо|арабскай графікай]] — на новаперсідскай мове.
=== Сярэднеперсідская мова ===
Сярэднеперсідская мова (пахлаві́) прыйшла на змену старажытнаперсідскай прыкладна ў 250 г. да н. э. і праіснавала ў тым ліку як афіцыйная мова [[дзяржава Сасанідаў|дзяржавы Сасанідаў]] прыкладна да 700 года. Пасля [[Арабскае заваяванне Персіі|заваявання Ірана арабамі]] ў [[7 стагоддзе|VII]] ст. гэтая мова, як і старажытныя рэлігійныя веды ў закансерваваным выглядзе захаваліся ў [[зараастрызм|зараастрыйскіх]] супольнасцях Ірана і ў нашчадкаў імігрантаў з Ірана — [[парсы, этнаканфесійная група|парсаў]] Індыі. Іменна парсы дапамаглі першым еўрапейскім даследчыкам дэшыфраваць старажытныя тэксты. На пісьме ў пахлаві выкарыстоўваліся варыянты [[арамейскае пісьмо|арамейскага пісьма]].
==== Арабскі ўплыў ====
Вынікам [[арабскае заваяванне Персіі|арабскага заваявання]] і распаўсюджання ў Іране [[іслам]]у стала грунтоўнае пераўтварэнне мовы і з'яўленне новаперсідскай мовы, першыя помнікі якой вядомыя з [[9 стагоддзе|IX]] ст. Яна выкарыстоўвае ўдасканаленае [[арабскае пісьмо]] (былі дабаўлены літары для гукаў [p], [ʧ], [ʒ], [g], змененыя фанетычныя значэнні многіх арабскіх літар і агаласовак). Персідская мова хутка трансфармавалася пад уплывам арабскай. Часткова гэта тлумачыцца тым, што яшчэ да арабскага заваявання Ірана, у краіне, як і ва ўсім рэгіёне, шырока выкарыстоўвалася роднасная арабскай [[арамейская мова]]. Між тым, заваяваныя насельнікі Ірана мелі больш развітую культуру ў параўнанні з арабамі, што датычылася, у тым ліку, мовы і літаратуры. Арабы нават мусілі яшчэ доўгія гады працягваць весці сваё справаводства на заваяваных іранскіх землях на пахлаві, ейнай пісьменнасцю і пры дапамозе мясцовых сакратароў-адміністратараў сасанідскай школы.
Новаперсідская мова фарміравалася, як літаратурная мова персідскай арыстакратыі, што і адлюстроўвае старая назва гэтае мовы ''забан-і-дарі'' (прыдворная мова). З такім асяроддзем фарміравання звязаныя і многія яе рысы — пэўная іерархічная ўстаноўка, якая выяўляецца ў тым, што для цэлага рада паняццяў, і найперш для дзеясловаў, існуюць паралельныя рады слоў, якія ўказваюць, якія адносіны існуюць паміж суразмоўцамі, напрыклад, рознае сацыяльнае становішча суразмоўцаў ці ўзровень у грамадскай іерархіі. Напрыклад, паняцце «казаць» (паміж роўнымі — ''гофтан'', пра вышэйшага — ''формудан'', у ягонай прысутнасці і ўвогуле — ''арз кярдан''). У новаперсідскую мову ў вялікай колькасці пранікалі арабскія запазычанні: арабскія словы звычайна выкарыстоўваліся паралельна з іх персідскімі адпаведнікамі. Новаперсідская мова дары пачала складвацца на аснове персідскіх гаворак [[Сярэдняя Азія|Сярэдняй Азіі]] і паўночна-ўсходніх правінцый Ірана ў ІХ-Х стагоддзях.
Скора пасля ісламізацыі Ірана персідская мова стала другой па значэнні літаратурнай мовай ісламскага свету. Дзякуючы сваёй ролі ў ісламскай цывілізацыі персідская мова перажыла чарговую хвалю свайго пашырэння па ўсім Блізкім Усходзе, а таксама на [[Каўказ]]е, у Сярэдняй Азіі ды Індыі (у яе гістарычным значэнні, то бок у сённяшняй [[Індыя|Індыі]] і [[Пакістан]]е). Персідская мова аказала велізарны ўплыў на фарміраванне мовы [[урду]] (а таксама і яе індыйскага варыянта [[хіндзі]]) і [[асманская турэцкая мова|асманскай турэцкай мовы]]. Персідская мела ролю лінгва-франка на ўсходзе ісламскага свету на працягу тысячагоддзя, што, у тым ліку, тлумачыцца параўнальнай прастатой яе [[граматыка|граматыкі]], марфалогіі ды [[сінтаксіс]]у.
Цяперашняя вобласць пашырэння персідскай мовы значна паменшылася ў параўнанні з адносна нядаўнім часам. Да [[1835]] года персідская мова была афіцыйнай мовай пры вядзенні дзяржаўных спраў на ўсім індыйскім субкантынэнце (пазней яе змяніла [[англійская мова|англійская]]). На Каўказе персідская мова як мова адміністрацыі, справаводства і літаратуры (побач з асманскай) была паступова заменена на [[руская мова|рускую мову]] толькі ў другой палавіне [[19 стагоддзе|ХІХ]] ст.
=== Сучасная персідская мова ===
Узбагаціўшыся запазычаннямі з [[арабская мова|арабскай]], [[цюркскія мовы|цюркскіх]], [[мангольская мова|мангольскай]] і еўрапейскіх моў у [[20 стагоддзе|ХХ]] стагоддзі новаперсідская мова змагла ператварыцца ў дзейсны сродак зносін сучаснага грамадства ва ўсіх яго сферах.
== Распаўсюджанне ==
Два іншыя варыянты мовы ([[дары, мова|мова дары]] і [[таджыкская мова|таджыкская]]) цяпер займаюць горшае становішча, што звязана з доўгатэрміновым заняпадам навукі ў [[Афганістан]]е і інтэнсіўнай [[русіфікацыя]]й у [[Таджыкістан]]е. Але ўсе тры варыянты застаюцца цалкам узаемна зразумелымі (прынамсі, у вуснай форме; для запісу сучаснай таджыкскай мовы выкарыстоўваецца [[кірыліца]]). На цяперашні час персідская мова, зазнаўшы тры гістарычныя этапы, мае тры рэгіянальныя варыянты і дзве пісьменнасці (арабска-персідскі алфавіт і кірыліцу). Пры ўсім гэтым яна захоўвае адзінства, што праяўляецца ва ўзаемазразумеласці яе дыялектаў — ад [[Памір]]а да [[Каўказ]]а.
У Іране на персідскай мове размаўляе каля 50--60 % насельніцтва краіны, яна з'яўляецца нацыянальнай мовай [[персы|персаў]] і дзяржаўнай мовай Ірана. У краіне персідскай мовай звычайна валодаюць таксама іншыя іранскія народы ([[мазэндэранцы]], [[курды]], [[белуджы]] і г.д.), а таксама народы неіранскага паходжання (напрыклад, [[азербайджанцы]]).
У якасці моў меншасці іранская мова мае распаўсюджанне ў [[Пакістан]]е, ва [[Узбекістан]]е (дзе сярод старажытнага насельніцтва іранскага паходжання існуюць прыкметныя супольнасці носьбітаў персідскай мовы), у [[Азербайджан]]е і [[Дагестан]]е (распаўсюджаная сярод народнасці [[таты, этнас|татаў]], што размаўляюць на ўласным [[дыялект|дыялекце]] персідскай, а таксама горскіх яўрэяў, якія маюць падобныя дыялекты), а таксама ў іншых суседніх краінах і дыяспары.
== Зноскі ==
{{reflist}}
== Літаратура ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Персидский язык и литература|Крымский А. Е.}}
* {{кніга | аўтар = Мошкало М. В. | частка = Персидский | загаловак = Языки мира: Иранские языки. Ч. 1: Юго-западные иранские языки | спасылка = | адказны = | выданне = | месца = {{М.}} | выдавецтва = | год = 1997 | том = | старонкі = | старонак = | серыя = | isbn = | тыраж = }}
* {{кніга | аўтар = Пейсиков Л. С. | загаловак = Тегеранский диалект | спасылка = | адказны = | выданне = | месца = {{М.}} | выдавецтва = | год = 1960 | том = | старонкі = | старонак = | серыя = | isbn = | тыраж = }}
* {{кніга | аўтар = Рубинчик Ю. А. | загаловак = Современный персидский язык | спасылка = | адказны = | выданне = | месца = {{М.}} | выдавецтва = | год = 1960 | том = | старонкі = | старонак = | серыя = | isbn = | тыраж = }}
* {{кніга | аўтар = Рубинчик Ю. А. | загаловак = Грамматика современного персидского литературного языка | спасылка = | адказны = | выданне = | месца = М. | выдавецтва = | год = 2001 | том = | старонкі = | старонак = | серыя = | isbn = | тыраж = }}
* {{кніга | аўтар = Овчинникова И. К. | загаловак = Учебник персидского языка (آموزش زبان فارسی) | спасылка = | адказны = | выданне = | месца = M. | выдавецтва = Издательский дом ФИЛОЛОГИЯ ТРИ | год = 2002 | том = | старонкі = | старонак = | серыя = | isbn = | тыраж = 3000 }}
== Спасылкі ==
{{Commons|Category:Persian language}}
{{Interwiki|fa|на персідскай|}}
* [http://www.persian-farsi.ru/ Персідскі слоўнік (звыш 60 тыс. слоў)] {{ref-ru}}
{{Іранскія мовы}}
[[Катэгорыя:Іран]]
[[Катэгорыя:Іранскія мовы]]
[[Катэгорыя:Мовы Ірана]]
[[Катэгорыя:Мовы Афганістана]]
[[Катэгорыя:Мовы Узбекістана]]
[[Катэгорыя:Мовы Азербайджана]]
[[Катэгорыя:Вікіпедыя:Істотныя артыкулы]]
{{Бібліяінфармацыя}}
| |||