Персідская мова: Розніца паміж версіямі

|Назва мовыімя = Персідская мова, фарсі

|Назва мовы ў арыгіналесаманазва = <big><big>فارسی</big></big> ''(fārsi)'' [[ФайлВыява:Farsi.svg|160px]]

|Краіны ўжываннякраіны = [[Іран]], [[Афганістан]], [[Таджыкістан]], [[Узбекістан]], [[Пакістан]], [[Ірак]], [[Кувейт]], [[Бахрэйн]], [[Азербайджан]]

|Рэгіёнрэгіёны = [[Сярэдняя Азія]], [[Пярэдняя Азія]]

|Класіфікацыякласіфікацыя = [[індаеўрапейскія мовы|Індаеўрапейская сям'я]]

|Афіцыйнаяафіцыйная мова ў = {{IRN}}<br />{{AFG}} ([[дары, мова|дары]])<br />{{TJK}} ([[таджыкская мова|таджыкская]])

'''Персідская мова''' (саманазва: فارسی, вымаўл. {{IPA|[fɒːɾˈsiː]}} або زبان فارسی, вымаўл. {{IPA|[zæ'bɒːne fɒːr'siː]}}) — адна з моў [[іранскія мовы|іранскай]] групы [[індаіранскія мовы|індаіранскай]] галіны [[індаеўрапейскія мовы|індаеўрапейскай]] сям'і моў, распаўсюджаная найперш у [[Іран]]е, [[Афганістан]]е, [[Таджыкістан]]е<ref>{{Кніга|аўтар = Samadi, Habibeh; Nick Perkins.|частка = |загаловак = |арыгінал = |спасылка = |адказны = Martin Ball, David Crystal, Paul Fletcher|выданне = Assessing Grammar: The Languages of Lars|месца = |выдавецтва = Multilingual Matters|год = 2012|том = |старонкі = 169|старонак = |серыя = |isbn = 978-1-84769-637-3|накладтыраж = }}</ref>, а таксама ў многіх суседніх краінах.

Сённяшняя персідская мова — самая пашыраная мова з іранскай галіны. Персідская мова, саманазва якой ''фарсі'' (''fârsi''), а ў больш пурыстычнай форме ''парсі'' — афіцыйная мова Ісламскай Рэспублікі [[Іран]]. Мясцовыя адмены персідскаеперсідскай мовы з'яўляюцца дзяржаўнымі мовамі ў [[Афганістан]]е (дары́ ці фарсі́-кабулі́) і ў [[Таджыкістан]]е (''тоджыкі'', [[таджыкская мова]]). Агулам па-персідску размаўляюць каля 50 мільёнаў чалавек у Іране (каля 80 % насельніцтва), 7 мільёнаў у Афганістане (да 40 % насельніцтва), 4 мільёны ў Таджыкістане.

Агульная колькасць асоб, што лічаць мову роднай — каля 60 млн чал., яшчэ каля 50 млн размаўляюць як на другой<ref>{{Кніга|аўтар = Windfuhr, Gernot.|частка = |загаловак = The Iranian Languages|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = |выдавецтва = Routledge|год = 2009|том = |старонкі = 418|старонак = |серыя = |isbn = |накладтыраж = }}</ref>.

[[ФайлВыява:Shahnameh3-1.jpg|мініthumb|295пкс295px|Старонка з сярэдневяковага манускрыпта паэмы [[Шахнамэ]] [[Фірдаўсі]], якая лічыцца персідскім нацыянальным эпасам]]

У гісторыі персідскаеперсідскай мовы вылучаюць 3 перыяды: старажытны, сярэдні і новы. Мовы гэтых эпохаў адпаведна называюцца: старажытнаперсідскай, сярэднеперсідскай (пахлаві або пехлеві) і новаперсідскай (ці сучасны фарсі).

Старажытнаперсідская мова ўзнікла на паўднёвым-захадзе Ірана (гістарычны рэгіён [[Парс, гістарычная вобласць|Парс]], з якім звязваецца паходжанне мовы) і функцыянавала, на думку навукоўцаў, да ІІІIII ці [[IV стагоддзе да н.э.|IV ст. да н. э.]] Была роднай мовай уладароў старажытнаперсідскай [[Дзяржава Ахеменідаў|Ахеменідскай дзяржавы]] (''farsi-ye hakhameneshyan''). У пісьме выкарыстоўваўся [[персідскі клінапіс|клінапіс]] (які быў дастаткова развітай сістэмай пісьменнасці, бо ім паспяхова карысталіся самыя розныя мовы аж тры з палавінай тысячагоддзі). У пачатку ІI тыс. да н. э. сфарміравалася і роднасная старажытнаперсідскай [[авестыйская мова]], літургічная мова, на якой былі напісаны рэлігійныя тэксты [[Авеста|Авесты]].

Надпісы ўладароў [[Дарый I|Дарыя]] і [[Ксеркс]]а захавалі да цяперашняга часу старажытнаперсідскую мову ў яе класічнай форме, якая адрознівалася багатай [[марфалогія, лінгвістыка|марфалогіяй]], блізкай да сістэмы іншаеіншай старажытнаіранскаестаражытнаіранскай мовы — [[авестыйская мова|авестыйскай]] — і да сістэмы [[санскрыт]]у. Пазнейшыя надпісы — [[Артаксеркс I|Артаксеркса I]] і [[Артаксеркс II|Артаксеркса II]] — сведчаць пра значнае спрашчэнне марфалогіі, а надпісы [[Артаксеркс III|Артаксеркса III]] паказваюць, што ў яго часы (IV ст. да н. э.) пачынаўся сярэднеперсідскі перыяд развіцця мовы. Сярэднеперсідская мова адрозніваецца ад старажытнаперсідскай у асноўным марфалагічнай сістэмай. Спрашчэнне і распад старажытнаперсідскага скланення і спражэння, звядзенне розных катэгорый, класаў і склонаў да аднаго-двух, паступовае падзенне канчаткаў пад уплывам новага, экспіраторнага націску — увесь гэты працэс, пачатак якога прыкметны ўжо ў надпісах Артаксеркса III, прывёў у канцы [[Дзяржава Сасанідаў|сасанідскай]] эпохі (III—VII стагоддзі) да таго [[аналітычная мова|аналітычнага стану]] персідскай мовы, які назіраецца пазней у той жа мове ў помніках, напісаных новай, [[арабскае пісьмо|арабскай графікай]] — на новаперсідскай мове.

Сярэднеперсідская мова (пахлаві́) прыйшла на змену старажытнаперсідскай прыкладна ў 250 г. да н. э. і праіснавала ў тым ліку як афіцыйная мова [[дзяржава Сасанідаў|дзяржавы Сасанідаў]] прыкладна да 700 года. Пасля [[Арабскае заваяванне Персіі|заваявання Ірана арабамі]] ў [[7 стагоддзе|VII]] ст. гэтая мова, як і старажытныя рэлігійныя веды ў закансерваваным выглядзе захаваліся ў [[зараастрызм|зараастрыйскіх]] супольнасцях Ірана і ў нашчадкаў імігрантаў з Ірана — [[парсы, этнаканфесійная група|парсаў]] Індыі. Іменна парсы дапамаглі першым еўрапейскім даследчыкам дэшыфраваць старажытныя тэксты. На пісьме ў пахлаві выкарыстоўваліся варыянты [[арамейскае пісьмо|арамейскага пісьма]].

Вынікам [[арабскае заваяванне Персіі|арабскага заваявання]] і распаўсюджання ў Іране [[іслам]]у стала грунтоўнае пераўтварэнне мовы і з'яўленне новаперсідскай мовы, першыя помнікі якой вядомыя з [[9 стагоддзе|IX]] ст. Яна выкарыстоўвае ўдасканаленае [[арабскае пісьмо]] (былі дабаўлены літары для гукаў [p], [ʧ], [ʒ], [g], змененыя фанетычныя значэнні многіх арабскіх літар і агаласовак). Персідская мова хутка трансфармаваласятрансфарміравалася пад уплывам арабскай. Часткова гэта тлумачыцца тым, што яшчэ да арабскага заваявання Ірана, у краіне, як і ва ўсім рэгіёне, шырока выкарыстоўвалася роднасная арабскай [[арамейская мова]]. Між тым, заваяваныя насельнікі Ірана мелі больш развітую культуру ў параўнанні з арабамі, што датычылася, у тым ліку, мовы і літаратуры. Арабы нават мусілі яшчэ доўгія гады працягваць весці сваё справаводства на заваяваных іранскіх землях на пахлаві, ейнайяе пісьменнасцю і пры дапамозе мясцовых сакратароў-адміністратараў сасанідскай школы.

Новаперсідская мова фарміравалася, як літаратурная мова персідскай арыстакратыі, што і адлюстроўвае старая назва гэтаегэтай мовы ''забан-і-дарі'' (прыдворная мова). З такім асяроддзем фарміравання звязаныя і многія яе рысы — пэўная іерархічная ўстаноўка, якая выяўляецца ў тым, што для цэлага рада паняццяў, і найперш для дзеясловаў, існуюць паралельныя рады слоў, якія ўказваюць, якія адносіны існуюць паміж суразмоўцамі, напрыклад, рознае сацыяльнае становішча суразмоўцаў ці ўзровень у грамадскай іерархіі. Напрыклад, паняцце «казаць» (паміж роўнымі — ''гофтан'', пра вышэйшага — ''формудан'', у ягонайяго прысутнасці і ўвогуле — ''арз кярдан''). У новаперсідскую мову ў вялікай колькасці пранікалі арабскія запазычанні: арабскія словы звычайна выкарыстоўваліся паралельна з іх персідскімі адпаведнікамі. Новаперсідская мова дары пачала складвацца на аснове персідскіх гаворак [[Сярэдняя Азія|Сярэдняй Азіі]] і паўночна-ўсходніх правінцый Ірана ў ІХ-Х стагоддзях.

Скора пасля ісламізацыі Ірана персідская мова стала другой па значэнні літаратурнай мовай ісламскага свету. Дзякуючы сваёй ролі ў ісламскай цывілізацыі персідская мова перажыла чарговую хвалю свайго пашырэння па ўсім Блізкім Усходзе, а таксама на [[Каўказ]]е, у Сярэдняй Азіі дыі Індыі (у яе гістарычным значэнні, тогэта бокзначыць у сённяшняй [[Індыя|Індыі]] і [[Пакістан]]е). Персідская мова аказала велізарны ўплыў на фарміраванне мовы [[урду]] (а таксама і яе індыйскага варыянта [[хіндзі]]) і [[асманская турэцкая мова|асманскай турэцкай мовы]]. Персідская мела ролю лінгва-франка на ўсходзе ісламскага свету на працягу тысячагоддзя, што, у тым ліку, тлумачыцца параўнальнай прастатой яе [[граматыка|граматыкі]], марфалогіі дыі [[сінтаксіс]]у.

Цяперашняя вобласць пашырэння персідскай мовы значна паменшылася ў параўнанні з адносна нядаўнім часам. Да [[1835]] года персідская мова была афіцыйнай мовай пры вядзенні дзяржаўных спраў на ўсім індыйскім субкантынэнцесубкантыненце (пазней яе змяніла [[англійская мова|англійская]]). На Каўказе персідская мова як мова адміністрацыі, справаводства і літаратуры (побач з асманскай) была паступова заменена на [[руская мова|рускую мову]] толькі ў другой палавіне [[19 стагоддзе|ХІХ]] ст.

Узбагаціўшыся запазычаннямі з [[арабская мова|арабскай]], [[цюркскія мовы|цюркскіх]], [[мангольская мова|мангольскай]] і еўрапейскіх моў у [[20 стагоддзе|ХХXX]] стагоддзі новаперсідская мова змагла ператварыцца ў дзейсны сродак зносін сучаснага грамадства ва ўсіх яго сферах.

У Іране на персідскай мове размаўляе каля 50--6050–60 % насельніцтва краіны, яна з'яўляецца нацыянальнай мовай [[персы|персаў]] і дзяржаўнай мовай Ірана. У краіне персідскай мовай звычайна валодаюць таксама іншыя іранскія народы ([[мазэндэранцымазендэранцы]], [[курды]], [[белуджы]] і г.д.), а таксама народы неіранскага паходжання (напрыклад, [[азербайджанцы]]).