Сяргей Міхайлавіч Эйзенштэйн: Розніца паміж версіямі
[дагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
др Хомелка перанёс старонку Сяргей Эйзенштэйн у Сяргей Міхайлавіч Эйзенштэйн |
|||
Радок 1:
[[File:Sergei Eisenstein 03.jpg|thumb|Сяргей Эйзенштэйн]]
'''Сярге́й Міха́йлавіч Эйзенштэ́йн''' ({{ДН|22|1|1898}}, [[Рыга]] — {{ДС|11|2|1948}}, [[Масква]]) — савецкі [[кінарэжысёр]], таксама зрабіў унёсак і ў тэатральнае савецкае жыццё. Доктар мастацтвазнаўства ([[1939]] год), аўтар фундаментальных прац па тэорыі [[кінематограф]]у. Знакаміты дзякуючы фільмам «[[Стачка, фільм|Стачка]]» (1925), «[[Браняносец Пацёмкін, фільм|Браняносец „Пацёмкін“]]» ([[1925]]), «[[Кастрычнік, фільм|Кастрычнік]]» ([[1927]]), і асабліва «[[Аляксандр Неўскі, фільм|Аляксандр Неўскі]]» ([[1938]]) і «[[Іван Грозны, фільм, 1944|Іван Грозны]]» ([[1944]]).
== Продкі ==
Дзед Сяргея Эйзенштэйна па матчынай лініі, Іван Іванавіч Канецкі, нарадзіўся ў горадзе Ціхвін. Паводле расказаў, прыйшоў у Пецярбург пешшу. Там ўступіў у падрады, ажаніўся на купецкай дачкі і адкрыў справу — «Неўскае баржное параходства». Пасля смерці Івана Канецкага справу яго прыняла жонка, Іраіда Мацвееўна. Канецкага пахавалі ў Аляксандра-Неўскай лаўры. Іраіда жыла ў кватэры на Стара-Неўскім праспекце з дачкой, Юліяй Іванаўнай, якую выдалі замуж за інжынера, Міхаіла Восіпавіча Эйзенштэйна{{sfn|Шкловский|1976|с=6—8|name=six}}. Пасля ён стаў рыжскім гарадскім архітэктарам і даслужыўся да чыну сапраўднага стацкага саветніка, што давала права нашчадкавага дваранства для дзяцей{{sfn|Шкловский|1976|с=9—10|name=nine}}. Іраіда Канецкая памерла ад інсульту на дзядзінцы храма, молячыся перад надваротным абразом{{sfn|Шкловский|1976|с=12—14|name=twelve}}. Міхаіл Эйзенштэйн памёр у Берліне, але быў пахаваны на рускай могілках<ref name="nine" />.
== Біяграфія ==
Сяргей Эйзенштэйн нарадзіўся ў Рызе 10 (22) студзеня 1898 года ў заможнай<ref name="six" /> сям'і гарадскога архітэктара Міхаіла Восіпавіча Эйзенштэйна<ref name="nine" />. Быў ахрышчаны 2 (15) лютага ў Кафедральным саборы. Яго хроснай маці былабабуля, купчыха першай гільдыі, Іраіда Канецкая<ref name="six" />.
Дзякуючы пасагу маці, Юліі Іванаўны, сям'я жыла заможна, мела прыслугу і прымала ў сябе найбуйнейшых чыноўнікаў горада. Нягледзячы на багацце, С. Эйзенштэйн апісваў сваё дзяцінства як «час смутку»<ref name="nine" />. Бацькі любілі Сяргея, але быўшы занятыя сабой, не аддавалі яму належнай увагі<ref name="sixteen" />. У 1907 годзе, падчас Першай рускай рэвалюцыі, сям'я з'ехала ў Парыж<ref name="twelve" />. Па прыездзе назад у тым жа годзе Сяргей паступіў у рыжскае рэальнае вучылішча<ref name="twelve" />{{sfn|Шкловский|1976|с=16—18|name=sixteen}}. Акрамя асноўнай адукацыі ён атрымліваў урокі гульні на раялі<ref name="sixteen" /> і верхавой язды{{sfn|Шкловский|1976|с=19—21|name=nineteen}}. Вучыў тры мовы: англійскую, нямецкую і французскую; спасцігаў мастацтва фатаграфіі<ref name="thirtyone" />, захапляўся маляваннем коміксаў{{sfn|Шкловский|1976|loc=Текст под иллюстрацией на четвёртой вклейке.}} і карыкатур. На Вялікдзень і Каляды Сяргей ездзіў да бабулі ў Санкт-Пецярбург<ref name="nineteen" />.
26 красавіка (9 мая) 1912 года адбыўся развод бацькоў Сяргея. Хлопчык застаўся жыць з бацькам, а маці, забраўшы пасаг, з'ехала жыць у Пецярбург. Цяпер наведваць яе ён мог толькі на Вялікдзень і Каляды. Яна размяшчалася ў кватэры на Таўрычаскай вуліцы і жыла за кошт гульняў на біржы{{sfn|Шкловский|1976|с=26—29|name=twentysix}}. Эйзенштэйн рос паслухмяным і выхаваным «пай-хлопчыкам». У лістах да маці ён падпісваўся як «Каток» або «Твой Каток»{{sfn|Шкловский|1976|с=31—33|name=thirtyone}}. Як казаў сам Эйзенштэйн, ён адносіўся да яе з «аберажлівай сыноўяй прыхільнасцю»<ref name="six" />. Дзіцём Сяргей стараўся арыентавацца на бацьку: напрыклад, не пачаў курыць, таму што бацька не курыў<ref name="nine" />. Той у сваю чаргу рыхтаваў сына да будучыні архітэктара<ref name="nine" />{{sfn|Шкловский|1976|с=35|name=thirtyfive}}.
У 1915 Эйзенштэйн скончыў рэальнае вучылішча і паступіў у Петраградскі Інстытут грамадзянскіх інжынераў{{sfn|Шкловский|1976|с=40—42}}.
=== Паслярэвалюцыйныя гады ===
Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі Эйзенштэйн стаў бедны і аказаўся адрэзаны ад роднага горада, багатых бацькоў і сваякоў. Ён сур'ёзна захапіўся мастацтвам, у прыватнасці архітэктурай тэатра. У Інстытуце грамадзянскіх інжынераў арганізавалі штаб міліцыі, куды запісаўся і Эйзенштэйн. Вясной 1918 года ён быў прызваны на ваенную службу і залічаны ў школу прапаршчыкаў інжынерных войскаў. Восенню разам са сваім атрадам стаяў пад Красным сялом на Маскоўскай шашы, чакаючы наступу на Петраград казакоў і «Дзікай дывізіі». Наступу не адбылося{sfn|Шкловский|1976|с=54—56}}.
Пасля расфарміравання школы прапаршчыкаў Эйзенштэйн 18 сакавіка 1918 года ўступае ў Чырвоную Армію{{sfn|Шкловский|1976|с=68|name=sixtyeight}}, і з 20 верасня таго ж года па жнівень 1920 года ў складзе 6 дзейснай арміі раз'язджае і жыве ў агітцягніках па паўночным усходзе Расіі{{sfn|Шкловский|1976|с=59—61|name=fiftynine}}<ref name="bse">{{cite web|url=http://slovari.yandex.ru/эйзенштейн/БСЭ/Эйзенштейн%20Сергей%20Михайлович/|title=Эйзенштейн Сергей Михайлович|work=Большая советская энциклопедия|publisher=Яндекс.Словари|accessdate=2012-08-05|lang=ru|archiveurl=http://www.webcitation.org/69y1yjKzm|archivedate=2012-08-16}}</ref>. У Вожаге, куды спачатку быў прызначаны Эйзенштэйн, у яго завязваецца так званы «белы раман» з Марыяй Паўлаўнай Пушкінай — балярынай, якую адправіла ў той пасёлак у сувязі з яе захворваннем цынгой фактычная жонка Максіма Горкага, Марыя Андрэева. Пушкіна далучылася да эшалону арміі<ref name="fiftynine" />, але пазней аддзялілася<ref name="sixtytwo" />.
Амаль два гады раз'язджаючы з эшалонам, Эйзенштэйн пабываў таксама ў Холме, Вялікіх Луках, Полацку, Смаленску, Мінску, а таксама ў Віцебску праездам. З сабой ён вазіў вельмі шмат кніг. За гэты час ён вёў найпадрабязныя дзённікі, дзе запісваў свае вандроўкі, разважанні пра мастацтва і тэатры ў прыватнасці{{sfn|Шкловский|1976|с=62—64|name=sixtytwo}}. Разам з тым ён працаваў мастаком-дэкаратарам у тэатральных калектывах Чырвонай Арміі<ref name="sixage" />.
=== З тэатра ў кіно ===
У 1920 годзе, падчас савецка-польскай вайны, будучы на Мінскім фронце, Эйзенштэйн пазнаёміўся з выкладчыкам японскай мовы. Новая мова спадабаўся яму, і ён з галавой акунуўся ў яе вывучэнне<ref name="sixage" />. Пасля падпісання мірнай дамовы з Польшчай Эйзенштэйн паехаў у Маскву з намерам паступіць у Акадэмію генеральнага штаба і стаць перакладчыкам. У горадзе ён пасяліўся ў адным пакоі з Максімам Штраўхам<ref name="room" />, яго даўнім сябрам, з якім ён быў знаёмы яшчэ з шасцігадовага ўзросту{{sfn|Садуль|1982|с=327—329|name=sixage}}, і пасля пражыў у ім шмат гадоў. Неўзабаве Эйзенштэйн кінуў вывучэнне японскай і уладкаваўся на працу ў якасці мастака-дэкаратара ў трупу Першага працоўнага тэатра Пралеткульта. Тады, як і многія, ён стаў прыхільнікам ідэй разбурэння старога мастацтва. У прыватнасці ён стараўся «рэвалюцыянізаваць» тэатр{{sfn|Садуль|1982|с=330—333|name="room"}}.
У 1921 годзе Эйзенштэйн паступіў у Дзяржаўныя вышэйшыя рэжысёрскія майстэрні (ДВЫРМ), узначаленыя Усеваладам Меерхольдам, але працягваў працаваць у Пралеткульце. Так, малады дэкаратар працаваў над пастаноўкай Валянціна Смышляева «Мексіканец» па навэле Джэка Лондана. Паводле ўспамінаў Штраўха, Эйзенштэйн «хутка адціснуў» Смышляева і «фактычна стаў рэжысёрам»{{sfn|Садуль|1982|с=330—333|name="room"}}. Пасля Эйзенштэйн працаваў яшчэ над некалькімі пастаноўкамі, сярод якіх свабодная інтэрпрэтацыя п'есы Аляксандра Астроўскага «На ўсякага мудраца даволі прастаты». У 1923 годзе гэтую класічную камедыю ён ператварыў ў так званы «мантаж атракцыёнаў». Гэта паняцце было прыдумана самім Эйзенштэйнам і растлумачана ў яго аднайменным артыкуле, апублікаванай у часопісе «ЛЕФ». Атракцыёнам называецца ўсё, што здольна здрадзіць гледача моцнаму «пачуццёваму ўздзеянні»; а «мантаж» у дадзеным выпадку — гэта сучлянення розных элементаў — «атракцыёнаў», выбраных адвольна, але падначаленых толькі развіццю тэмы твора. У «мудрацоў» ад арыгінала засталіся толькі імёны аўтара і герояў, усё астатняе было ператворана ў мантаж атракцыёнаў: сцэна стала цыркавым манежам; над галовамі гледачоў быў нацягнуты трос, на якім танцавалі акцёры і гэтак далей{{sfn|Садуль|1982|с=334—336}}. Сярод тых атракцыёнаў была і невялікая кінаустаўка пад назвай «Дзённік Глумава» — першы кінематаграфічны вопыт Эйзенштэйна{{sfn|Шкловский|1976|с=78, 83}}.
Свой шлях у кіно Эйзенштэйн пачаў з перамантажа фільма Фрыца Ланга «Доктар Мабузе, гулец». У эпоху нямога кінематографа такая практыка была натуральнай для кінакарцін, прададзеных у пракат за мяжу. У СССР перамантаваная стужка Ланга выйшла пад назвай «Пазалочаная гнілата»{{sfn|Садуль|1982|с=337—338}}. Затым пры ўдзеле Пралеткульта Эйзенштэйн задумаў цыкл з васьмі фільмаў, азагалоўлены «Да дыктатуры». Здымкі рэжысёр пачаў адразу з пятай карціны пад назвай «Стачка»<ref name="lebedev">{{cite web|url=http://www.bibliotekar.ru/kino/17.htm|title=Глава 3. Становление Советского киноискусства (1921-1925)|publisher=Библиотекарь.Ру|work=Очерки истории кино СССР. Немое кино: 1918-1934 годы|last=Лебедев|first=Николай|lang=ru|accessdate=2012-08-07|archiveurl=http://www.webcitation.org/6A2KPQzpP|archivedate=2012-08-19}}</ref>, якая выйшла на экраны 28 красавіка 1925 года<ref name="zapiski1">{{cite web|url=http://www.kinozapiski.ru/ru/article/sendvalues/1067/|title=Сублимация как формообразование. (Заметки об одной неопубликованной статье Сергея Эйзенштейна)|publisher=Киноведческие записки|lang=ru|accessdate=2012-08-09|last=Ямпольский|first=Михаил.|date=1999|archiveurl=http://www.webcitation.org/6A2KYHrNS|archivedate=2012-08-19}}</ref>. Карціна змяшчала разнастайныя наватарскія элементы (у прыватнасці незвычайныя ракурсы і кінаметафары) і атрымала неадназначныя водгукі як ад прэсы, так і ад гледачоў. Яе называлі рэвалюцыйнай і наватарскай, але ў той жа час крытыкавалі за ўскладненасць кінамовы<ref name="lebedev" />.
Пасля разрыву сувязяў з Пралеткульта Эйзенштэйн некаторы час працаваў з ленінградскім «Сеўзапкіно» над экранізацыяй некалькіх рамантычных навэл, але праект так і застаўся на стадыі сцэнарыя. Пасля гэтага рэжысёр зноў звярнуўся да некалі задуманага цыклу фільмаў пра рэвалюцыйную барацьбу. Праект атрымаў новую назву — «Ад падполля да дыктатуры» — і павінен быў складацца з сямі частак: 1) «Жэнева — Расія», 2) «Падполле», 3) «1 мая», 4) «1905», 5) «Стачка», 6) «Турмы, бунты, уцёкі», 7) «Кастрычнік». «Стачка» была прынятая ўрадам добразычліва, і яно даручыў рэжысёру здымкі «1905». Сцэнар фільма быў напісаны сумесна Эйзенштэйнам і Нінай Агаджанавай-Шутко{{sfn|Садуль|1982|с=347—349|name=bigteatr}} і уключаў у сябе розныя падзеі 1905 года ў Расійскай Імперыі, уключаючы забастоўкі, руска-японскую вайну, армяна-татарскую разню і гэтак далей. Але абставіны, сярод якіх і недахоп часу, вымусілі рэжысёра абмежавацца толькі выявай бунту на караблі тыпу браняносец «Князь Пацёмкін-Таўрычны»{{sfn|Садуль|1982|с=352}}. У выніку фільм выйшаў 24 снежня 1925 года пад назвай «Браняносец „Пацёмкін“» і меў вялікі поспех як у СССР<ref name="bigteatr" />, так і за мяжой{{sfn|Садуль|1982|с=383}}. Карціна аказала моцны ўплыў на кінематаграфію тых гадоў{{sfn|Садуль|1982|с=388}} і ўжо пазней была названая «лепшым фільмам усіх часоў і народаў»<ref name="bigteatr" />.
=== Камандзіроўка за мяжу ===
У кастрычніку [[1928]] года Эйзенштэйн разам са сваёй здымачнай групай, куды ўваходзілі [[Рыгор Аляксандраў]] і аператар [[Эдуард Тысэ]], адправіўся ў падарожжа за мяжу з мэтай вывучэння заходняга вопыту. Гэта была афіцыйна паездка, мэтай якой было даць магчымасць Эйзенштэйну і яго здымачнай групе больш даведацца аб гукавым кіно, а таксама асабіста прадставіць капіталістычнаму захаду вядомых савецкіх артыстаў. Наступныя 2 гады Эйзенштэйн шмат падарожнічаў і выступаў па [[Берлін]]скім радыё, чытаў лекцыі ў [[Гамбург]]у, [[Берлін]]е, [[Лондан]]е, [[Кембрыджскі ўніверсітэт|Кембрыджскім універсітэце]], [[Антверпен]]е, [[Амстэрдам]]е і [[Парыж]]ы<ref>Eisenstein, Sergei (1972), «Que Viva Mexico!», New York: Arno, p. 8, ISBN 978-0-405-03916-4.</ref>, зрабіў даклад «інтэлектуальнае кіно» ў [[Брусельскі ўніверсітэт|Брусельскім універсітэце]]. У Швейцарыі ў 1929 годзе Эйзенштэйн выступаў у якасці кансультанта адукацыйнага дакументальнага фільму аб абортах, рэжысёрам якога быў [[Эдуард Тысэ]]. Фільм выйшаў пад назвай «Frauennot — Frauenglück» («[[Гора і радасць жанчыны, фільм|Гора і радасць жанчыны]]»)<ref>Bordwell, David (1993), «The Cinema of Eisenstein», Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, p. 16, ISBN 978-0-674-13138-5</ref>.▼
▲У кастрычніку
У 1930 годзе ён заключыў кантракт з кінакампаніяй Paramount Pictures на экранізацыю рамана Тэадора Драйзера «Амерыканская трагедыя». Разам з Айвар Мантэгю і Рыгорам Аляксандравым пры садзейнічанні Драйзера пачаў працу над сцэнарыям. Праз месяц Paramount адмовілася ад яго сцэнарыя.
З дапамогай пісьменніка Эптона Сінклера Эйзенштэйн прыступіў да здымак фільма «Жыве Мексіка!». Аднак пасля таго, як было знята 75 тысяч метраў, Сталін накіраваў яму тэлеграму з прапановай вярнуцца ў СССР.
Пасля вяртання ў
=== Бежын луг ===
Вясной 1935 года Эйзенштэйн пачаў працаваць над сцэнарыям «Бежын луг». Сцэнарый да фільма быў напісаны драматургам, былым чэкістам, Аляксандрам Георгіевічам Ржашэўскім. Сюжэтам фільма была калектывізацыя сельскай гаспадаркі, якая спалучае вясёлкавыя і трагічныя фарбы і бароніць гісторыю Паўліка Марозава.
Першы варыянт фільма ў адсутнасць самога Эйзенштэйна (які быў хворы) быў падвергнуты рэзкай крытыцы. Эйзенштэйн быў вымушаны перапрацаваць фільм, ён перапісаў сцэнарый, замяніў некалькіх актораў і замест сцэны разгрому царквы («ператварэння ў клуб»), якая выклікала найбольшую крытыку, ён увёў дынамічную сцэну барацьбы з пажарам. Тым не менш, у 1937 годзе па ідэалагічных меркаваннях загадам па Галоўнаму ўпраўленню кінематаграфіі праца была спыненая. Здымка была прыпыненая пасля прагляду ў чарнавым мантажы ў Галоўным Упраўленні кінематаграфіі, а зняты матэрыял быў забракаваны. Паводле слоў Эйзенштэйна, да завяршэння двухгадовых здымак яму тады не хапала 11 дзён. У якасці рэпрэсіўнай меры рэжысёр быў адлучаны ад выкладчыцкай дзейнасці (адноўлены пасля здымак фільма «Аляксандр Неўскі»), а сам фільм змыты<ref>
{{артыкул
| аўтар = Н.И. Клейман
| загаловак = Эйзенштейн, «Бежин луг» (первый вариант), культурно-мифологические аспекты
| спасылка =
| мова =
| аўтар выдання =
| выданне = Формула финала
| тып = сборник
| месца = М.
| выдавецтва = Эйзенштейн-центр
| год = 2004
| том =
| старонкі = 126
| isbn = 5-901631-08-0
}}
</ref>. Ад фільма засталіся абрэзкі плёнкі, чарнавікі, фатаграфіі і планы, з якіх пазней быў складзены фотафільм.
=== Аляксандр Неўскі ===
У 1938 годзе Эйзенштэйн напісаў сцэнарый гісторыка-патрыятычнага фільма «Аляксандр Неўскі». За яго атрымаў навуковую ступень доктара мастацтвазнаўства (без абароны дысертацыі). На здымках фільма пачалося творчая садружнасць С. Эйзенштэйна з кампазітарам С. Пракоф'евым.
=== Іван Грозны ===
У 1941-1945 гады рэжысёр здымаў фільм «Іван Грозны». Здымкі пачаліся ў Маскве, затым, пасля эвакуацыі студыі «Масфільм» ў 1942 годзе, былі працягнутыя ў Алма-Аце. Галоўную ролю адыграў Мікалай Чаркасаў. Першая серыя карціны выйшла на экраны ў пачатку 1945 года. За першую серыю ён атрымаў Сталінскую прэмію першай ступені, другая серыя была адпраўлена Сталіным на дапрацоўку (захавалася стэнаграма гутаркі Сталіна і Молатава з Эйзенштэйнам і Чаркасавым, дзе Эйзенштэйна крытыкуюць за адсутнасць паказу апрычніны як новага пласта феадалаў, на які абапіраўся Іван Грозны), ажыццявіць якую (Эйзенштэйн прызнаў крытыку справядлівай) перашкодзіла толькі толькі смерць рэжысёра. У пакінутым чарнавым варыянце гэтая серыя выйшла на экраны толькі ў 1958 годзе; здымкі трэцяй серыі, якая павінна была па думцы рэжысёра сімвалізаваць трыумф рускіх над Захадам, былі спыненыя таксама па прычыне смерці Эйзенштэйна (але захаваліся яе фрагменты, а таксама засталося шмат падрыхтоўчага матэрыялу).
=== Гады Вялікай Айчыннай вайны ===
* 3 ліпеня 1941 года выступіў па радыё для ЗША аб Айчыннай вайне савецкага народа ў праграме «To Brother Jews of All the World» (Да братоў яўрэяў усяго свету), у якой заклікаў англамоўных габрэяў да адзінства ў барацьбе з нацызмам<ref>[http://www.litencyc.com/php/speople.php?rec=true&UID=11752 The Literary Encyclopedia «Sergei Eisenstein»]</ref>.
* 25 жніўня 1941 года ў газеце «Праўда» напісаў тэкст групавога звароту «Браты яўрэі ўсяго свету!»<ref>[http://www.nytimes.com/books/first/b/bergan-eisenstein.html?_r=1 Ronald Bergen «Sergei Eisenstein: A Life in Conflict»]</ref><ref>[http://www.lechaim.ru/ARHIV/157/lokshin.htm Текст группового обращения «Братья евреи всего мира!» в газете «Правда» от 25 августа 1941 г. за подписью С. М. Эйзенштейна]</ref>.
* 7 жніўня уключаны ў склад рэдкалегіі па выпуску «Баявых кіназборнікаў».
* Удзельнічаў у дзейнасці Яўрэйскага антыфашысцкага камітэта.
* Прыняў удзел у здымках прапагандысцкага кароткаметражнага фільма на англійскай мове «To the Jews of the World» (Да яўрэяў свету).
* 5 верасня 1944 года ўключаны ў склад Мастацкага савета пры Камітэце па справах кінематаграфіі.
== Смерць ==
Сяргей Эйзенштэйн памёр ад сардэчнага прыступу ў ноч з 10 на 11 лютага 1948 года, калі ён працаваў над артыкулам «Каляровае кіно». Перадапошні інфаркт здарыўся з ім падчас танца на вечары з актрысай В. П. Марэцкі. Пахаваны ў Маскве на Новадзявочых могілках (участак № 4).
== Сям'я ==
▲Пасля вяртання ў [[1932]] годзе Эйзенштэйн заняўся навуковай і педагагічнай дзейнасцю, стаў загадчыкам кафедры рэжысуры [[УДзІК|Дзяржаўнага інстытута кінематаграфіі]] ў [[1935]] годзе атрымаў званне [[Заслужаны дзеяч мастацтваў РСФСР|заслужанага дзеяча мастацтваў РСФСР]]. Эйзенштэйн пісаў артыкулы, склаў праект праграмы па тэорыі і практыцы рэжысуры, на аснове прачытаных лекцыяў пачаў складаць кнігу «Рэжысура».
Жонка (з 1934 года) — журналістка і кінакрытык Пэрл Майсееўна Фогельман (літаратурны псеўданім — Пера Аташава; 18 лістапада 1900 — 23 верасня 1965), адзін з укладальнікаў пасмяротнага збору твораў С. М. Эйзенштэйна ў шасці тамах (1964-1971), захавальніца яго архіва<ref>[http://www.kinozapiski.ru/data/home/articles/attache/391-418.pdf Беседа Н. И. Нусиновой с А. Н. Кольцатым 22.II.1994, Лос-Анджелес]</ref><ref>[http://soviet-movies.ru/Reviews/Sergey_Eisenshtein-44.htm Владимир Забродин «Эйзенштейн: кино, власть, женщины»]: В семейной жизни, Сергей Эйзенштейн называл её Перл.</ref>. Сярод іншага, ёю быў складзены альбом фільмаў «Савецкае кінамастацтва, 1919-1939».
== Творчасць ==
|