Смаленск: Розніца паміж версіямі

'''Смаленск''' ({{lang-ru|Смоленск}})  — горад у [[Расія|Расіі]], адміністрацыйны, прамысловы і культурны цэнтр [[Смаленская вобласць|Смаленскай вобласці]] і [[Смаленскі раён|раёна]], «[[Гарады-героі|Горад-Герой]]» (з 6 мая [[1985]] года), узнагароджаны [[Ордэн Айчыннай вайны|ордэнам Айчыннай вайны]] I ступені і ордэнам Леніна. Сталіца [[Беларуская ССР|Беларускай ССР]]<ref name="at">[[Алег Трусаў|А. Трусаў]]. [http://pawet.net/library/history/bel_history/trusau/05/Невядомыя_беларускія_дзяржавы.html Вялікае Княства Смаленскае] // «Наша Слова» №34№ 34 (822) 5 верасня 2007</ref> (1—5 студзеня 1919) і цэнтр Беларускай ваеннай акругі (1918-[[16 верасня]] [[1940]])<ref>Иванов Ю. Г.//500 вопросов и ответов о любимом городе. -— Смоленск: Русич, 2011, 170 с.</ref>.

Горад размешчаны ў 419  км на паўднёвы захад ад [[горад Масква|МасквМасквы]]ы ў верхнім цячэнні [[Дняпро|Дняпра]]. Ён займае выгаднае геаграфічнае становiшча на шляху з Масквы ў Беларусь, Прыбалтыку і краіны Цэнтральнай і Заходняй Еўропы. Горад распасціраецца з захаду на ўсход на 25  км і з поўначы на поўдзень на 15  км. Яго тэрыторыя складае 166,35 км².

* пач. [[11 стагоддзе|ХІ ст.]]: у Смаленску замацаваліся ўласныя князі. Сын полацкай князёўны [[Рагнеда|Рагнеды]] і кіеўскага князя [[Уладзімір|Уладзіміра]]а, вялікі князь [[Яраслаў Уладзіміравіч|Яраслаў]], дзелячы свае землі паміж нашчадкамі, аддаў [[Смаленскае княства]] Вячаславу. На той час княства ахоплівала значныя землі, у тым ліку частку Віцебшчыны, Пскоўшчыны, [[Масковія|Масковіі]] і  г.  д. Але дынастыя гэтая была непастаянная — і на смаленскім стальцы змянілася шмат князёў.

* [[1125]]: смаленскі сталец атрымаў сын кіеўскага князя Мсціслава  — Расціслаў, пачынальнік дынастыяўдынастый князёў смаленскіх, яраслаўскіх, вяземскіх і інш.

* [[13 стагоддзе|ХIII ст.]]: меў трывалыя сувязі з [[Рыга]]й, пра што сведчаць гандлёвыя дамовыдагаворы з ёй і «нямецкім берагам».

* кан.канец [[13 стагоддзе|ХIII ст.]]: пачатак цесных стасункаўадносін паміж [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княствам Літоўскім]] і Смаленшчынай. Падчас паходаў вялікага князя [[Альгерд]]а на Маскву ([[1368]], [[1370]]) ён знаходзіў ваенную падтрымку ад смаленскага князя Святаслава. Яго сына ЮраяЮрыя Святаславіча Вялікае Княства Літоўскае падтрымала ў [[1386]] годзе падчас барацьбы за смаленскі сталец.

* [[1395]]: у Смаленску пачалі кіраваць намеснікі вялікага князя [[Вітаўт]]а, але ў [[1401]] годзе горад выйшўвыйшаў з-пад апекі ВКЛ.

* [[24 чэрвеня]] [[1404]]: вярнуўся ў склад Вялікага Княства Літоўскага; паводле некаторых звестак, Вітаўт даў месту прывілей на [[Магдэбургскае права]] (калі гэтая інфармацыя праўдзівая, дыкто атрымліваецца, што Смаленск уваходзіць у першую пяцёрку беларускіх майдэборскіхмагдэбургскіх гарадоў<ref name="cit">[http://knihi.com/hierb/smale.html Смаленск] // {{Крыніцы/Геральдыка беларускіх гарадоў}}</ref>).

[[Выява:Smolensk ancient fortress model.jpg|thumb|200px|Мадэль сярэднявечнайсярэдневяковай [[Смаленская крэпасць|Смаленскай крэпасці]]]]

* [[15 ліпеня]] [[1410]]: смаленскія харугвы браліўдзельнічалі ўдзел уў [[Грунвальдская бітва|Грунвальдскай бітве]].

* [[1449]]: вялікі князь [[Казімір III Вялікі|Казімір]] склаўзаключыў дамовудагавор з маскоўскім князем [[Васіль Цёмны|Васілём Цёмным]], згодна з якойякім МасковіяМаскоўскае княства адмаўлялася на вечныя часы ад СмаленскуСмаленска і Смаленскай зямлі.

* пач. [[16 стагоддзе|ХVІ ст.]]: нягледзячы на дамовудагавор, вялікі князь маскоўскі [[Іван Грозны]] тройчы браў горад у аблогу, але быў двойчы адбіты войскамі Вялікага Княства Літоўскага пад камандай [[Юрый Пац|Юрая Паца]] і [[Мікалай Салагуб|Мікалая Салагуба]]. Толькі ў час трэцяй аблогі, па падбухторванні [[Міхаіл Глінскі|Міхаіла Глінскага]], смаленцы паўсталі — і [[1 жніўня]] [[1514]] года царскія войскі ўвайшлі ў горадагорад. Масква паводле прашэння гараджан захавала за імі ранейшыя прывілеі.

* [[16 верасня]] [[1610]]: войскі [[Жыгімонт Ваза|Жыгімонта III Вазы]] атачыліакружылі Смаленск. Пасля [[Смаленская абарона, 1609-1611|20 месяцаў аблогі]] [[3 чэрвеня]] [[1611]] года горадагорад вызвалілі і вярнулі да Вялікага Княства Літоўскага. Маскавіты безвынікова спрабавалі адбіць яго ў [[1613]]—[[1615]] гадах.

* [[4 лістапада]] [[1611]]: атрымаў [[Магдэбургскае права]]; меў 2 двухтыднёвыя кірмашы, штонядзельныя таргі, склад тавараў, вагі гарадскія, лазню, гасціны двор з даходамі ад іх на карысць усяго горада, дазвол на стварэнне рамесных цэхаў і  г.  д., а таксама герб «у чырвоным полі постаць арханёла Міхала».

* [[1632]]—[[1634]]: у час [[вайна Расіі з Рэччу Паспалітай, 1632—1634|вайны Расіі з Рэччу Паспалітай (1632—1634)]] вытрымаў вялікую маскоўскую аблогу<ref name="evkl"/>. Маскоўскія войскі на чале з М. Шэінам спрабавалі ўзяць горада, але з'яўленне войска падна камандайчале караляз каралём і вялікагавялікім князякнязем [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў]] [[Уладзіслаў Ваза|УладзіславаУладзіславам ІV]] змяніла ход кампаніі — і [[1 лютага]] маскоўцы капітулявалі.

* [[29 верасня]] [[1654]]: у час [[Крывавы патоп|вайны Расіі з Рэччу Паспалітай (1654—1667)]] войскі цара Аляксея Міхайлавіча пасля двухмесячнай аблогі змусілівымусілі абаронцаў Смаленску да капітуляцыі.

* [[1860]]: паводле афіцыйнага перапісу, 68 % жыхароў Смаленскай губерні складалі [[беларусы]]<ref name="hsb">Smalensk // {{Крыніцы/Гістарычны слоўнік Беларусі (1998)|к}} P. 197.</ref>.

* [[16 студзеня]] [[1919]]: нягледзячы на перавагу этнічна беларускага насельніцтва (75—80 %<ref name="at"/>), бальшавікі далучылі Смаленшчыну да складу [[РСФСР]].

* [[1920-я]]: у месце дзейнічала беларуская секцыя пры губернскім аддзеле асветы, пры Смаленскім універсітэце існавала беларускае студэнцкае зямляцтва, працавалі беларускія школы, хаты-чытальні і чырвонаячырвоныя куткі. Аднак у [[1930-я]] ўся беларуская дзейнасць на Смаленшчыне трапіла пад забарону, пачаліся сталінскія рэпрэсіі і чысткі.<ref name="at"/>

У наш час слядоў беларушчыны ў Смаленску амаль не засталося, хаця пэўныя факты сведчаць пра захаванне беларускае гістарычнае памяці смаленцаў (паводле ўспамінаў [[Алег Трусаў|А. Трусава]], у [[1990]] годзе мясцовыя дэпутаты прыхільна паставіліся да магчымасці правядзення рэферэндуму па далучэнні СмаленскуСмаленска да Беларусі). У сярэдзіне [[1990-я|1990-х]] смаленская эліта выступіла з прапановай зрабіць у горадзе сталіцу гт. зв. «СаюзуСаюза Расіі і Беларусі» на той падставе, што менавіта тут утварылася [[БССР|Беларуская ССР]].<ref>[[Вячаслаў Ракіцкі]], [[Алег Трусаў]]. [http://www.svaboda.org/content/transcript/761466.html Беларускі феномен Смаленшчыны] // [[Радыё Свабода]], [[31 жніўня]] [[2007]]</ref>

Смаленск размяшчаецца ў вярхоўі [[Дняпро|Дняпра]], на [[Смаленскае ўзвышша|Смаленскім узвышшы]]. Рака перасякае горад з усходу на захад і падзяляе яго на дзве часткі: паўночную (Задняпроўе) і паўднёвую (цэнтр). У межах Смаленску і ў яго ваколіц Дняпро прымае некалькі невялікіх прытокаў, у далінах якіх раскінуліся вуліцы горада.

Высокія адхоны між яраў і рэчак, а таксама ўзгоркі і мысы ўтвораць гэтак званыя горы. Перапад вышыняўвышынь дасягае 90 метраў. Лічыцца, што Смаленск стаіць на сямі ўзгорках.

[[Клімат]] у Смаленску [[умерана-кантынентальны клімат|ўмерана-кантынентальны]] са значным уплывам атлантычнага марскога паветра. У Смаленску параўнальна цёплае лета і ўмерана-халодная зіма. Значныя ваганні сярэдняй тэмпературы па сезонах: ад −9 °C у студзені да +17,1 °C у ліпені.

На працягу года 178 дзён пераважае пахмурнае надвор'е, 103 дні з туманамі, 28 дзён з навальніцамі. Найбольш вільготным з'яўляецца летні перыяд. Сярэдняя велічыня [[адносная вільготнасць паветра|адноснай вільготнасці паветра]]  — 81  %.

Пераважная ў горадзе [[ружа вятроў]]  — заходняя, паўднёвая і паўднёва-заходняя.

Яшчэ ў [[1677]] годзе ў Смаленску па-беларуску была надрукавана кніга Міколы Дылецкага "«Граматыка мускуійская"»<ref>Иванов Ю. Г.//500 вопросов и ответов о любимом городе. -— Смоленск: Русич, 2011, 108 с.</ref>. У 19 стагоддзі І. І. Арлоўскі пісаў пра смаленскія кірмашы: "Чуецца сакавітая беларуская гаворка, чуваць гукі дудак, скрыпак і свісцёлак, ідзе жвавы гандаль дзеравяным таварам<ref>Иванов Ю. Г.//500 вопросов и ответов о любимом городе. -— Смоленск: Русич, 2011, 141 с.</ref>. Паводле перапісу 1859 года ў Смаленску і Смаленскім павеце жылі 82,636 [[беларусы|беларусаў]] і толькі 7,611 рускіх і 1,077 прадстаўнікоў іншых нацыянальнасцяўнацыянальнасцей. У 1917 годзе ў горад прыязджае [[Максім Гарэцкі]] і паступае ў Археалагічны інстытут. Працаваў на савецкай службе<ref>Адамовіч, Чыгрын, С.92.</ref>, у Смаленскім савеце<ref>Адзначаецца яго добрае знаёмства з [[В. Кнорын]]ым. Адамовіч, С.89, Чыгрын.</ref>, камендантам жыллёвага аддзела<ref>Кіраваў рэквізіцыяй «лішкаў жытла ў буржуазіі».</ref> ў Смаленску (1918), паралельна, потым і стала супрацоўнічаў у газетах «Известия Смоленского Совета», «Западная коммуна», «[[Звязда (1917)|Звезда]]» (з жніўня 1918<ref>Запрошаны на сталую працу ў «Звязду» Кнорыным пасля абвяшчэння [[БССР]]. Пшыркоў, С.7.</ref>). З восені 1917 да 21 студзеня 1919 года ў Смаленску жыў [[Янка Купала]] разам са сваёй жонкай на вуліцы Малой Багаслоўскай, 5 (сёння вуліца Пушкіна) і працаваў агентам забеспячэння<ref>Иванов Ю. Г.//500 вопросов и ответов о любимом городе. -— Смоленск: Русич, 2011, 170-171170—171 с.</ref>. У 1922-23 і 1925-27 дзейнічала [[Беларуская секцыя пры Смаленскім губернскім аддзеле народнай асветы|беларуская секцыя пры Смаленскім губернскім аддзеле народнай асветы]]<ref>Беларускае замежжа, "«Беларуская энцыклапедыя імя Петруся Броўкі"», Мн., 2010, Беларусы ў Расіі, С.114</ref>. У 2012 годзе ў Смаленску жывуцьжыве больш 12000 беларусаў. У 22 сакавіка 2013 года заснавана беларускае зямляцтва і суполка [[Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны|Таварыства беларускай мовы імя Ф.Скарыны]]<ref>[http://www.smolgazeta.ru/events/11867-v-smolenske-poyavilos-obshhestvo-po-izucheniyu.html]</ref>.