Вікіпедыя

Рэфармацыя: Розніца паміж версіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[недагледжаная версія][недагледжаная версія]
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
дрНяма тлумачэння праўкі
Artificial123 (размовы | уклад)
35 631 праўка
Няма тлумачэння праўкі
Радок 1:
{{Рэфармацыя}}
'''Рэфарма́цыя''' — рэлігійны й грамадскі рух у [[XV стагоддзе|XV]] і [[XVI стагоддзе|XVI стагоддзях]], які меў за мэту рэформу [[хрысціянства]]. Пачаткам Рэфармацыі лічыцца выступленне [[Марцін Лютэр|Марціна Лютэра]] ў [[1517]] годзе, а некаторымі — дзейнасць [[Ян Гус|Яна Гуса]] на сто гадоў раней. Галоўная мэта — гэта вяртанне да першакрыніцы, [[Біблія|Бібліі]], вяртанне да Боскага погляду на Царкву, на грамадства, на чалавека.
 
Ейным пачаткам прынята лічыць выступленне доктара багаслоўя [[Вітэнберскі ўніверсітэт|Вітэнбергскага ўніверсітэту]] [[Марцін Лютэр|Марціна Лютэра]], якое адбылося [[31 кастрычніка]] [[1517]] года, калі ён прыбіў да дзвярэй вітэнберскай [[Сабор усіх святых, Вітенбэрг|Замкавай царквы]] свае «[[95 тэзісаў]]», у якіх выступаў супраць існуючых злоўжыванняў каталіцкай царквы, у прыватнасці супраць продажу [[індульгенцыя|індульгенцый]]. Канцом Рэфармацыі можна лічыць падпісанне [[Вестфальскае замірэнне|вестфальскіх дамоваў]] у [[1648]] годзе{{Зноска|Edith|1966|Edith|120—121}}, паводле вынікаў якіх рэлігійны фактар перастаў адыгрываць істотную ролю ў еўрапейскай палітыцы.
 
Асноўнымі прычынамі Рэфармацыі з'яўляліся пераадоленне феадальнай раздробленасці й узнікненне цэнтралізаваных дзяржаў, [[эканамічны крызыс]] пасля з'яўленне велізарнае колькасці амерыканскага [[золата]], спусташэнне [[банк]]аў, незадаволенасць розных слаёў насельніцтва Еўропы маральным раскладаннем [[каталіцкая царква|каталіцкай царквы]], якое суправаджалася эканамічнай і палітычнай манапалізацыяй. Комплекс мераў, прадпрынятых каталіцкай царквой і [[езуіты|езуітамі]] для барацьбы з Рэфармацыяй, атрымалі назву [[Контрарэфармацыя|Контрарэфармацыі]].
 
У выніку рэфармацыі з'явіўся новы кірунак у хрысціянстве — [[пратэстанцтва]], які ў сваю чаргу мае свае адгалінаванні: [[лютэранства]] (стваральнік — [[Марцін Лютэр]]), [[англіканcтва]] ([[Генрых VIII]]), [[кальвінізм]] ([[Жан Кальвін]]) ды іншыя.
 
== Гістарычныя падзеі ==
{{Хрысціянства}}
'''Рэфарма́цыя''' — [[рэлігія|рэлігійны]] і грамадскі рух у XVI ст., які маў за мэту рэформу [[Каталіцтва|Каталіцкага Касцёла]]. Непасрэдным пачаткам Рэфармацыі з'яўляецца выступленне [[Марцін Лютэр|Марціна Лютэра]] ў [[1517]] г.
 
=== Свяшчэнная Рымская імперыя ===
У выніку рэфармацыі з'явіўся новы накірунак у [[хрысціянства|хрысціянстве]] — [[пратэстантызм]] (пратэстанства).
==== Пачатак ====
[[Файл:95Thesen.jpg|міні|220пкс|злева|«[[95 тэзісаў]]» Марціна Лютэра]]
[[Файл:Diet of Worms.jpg|міні|250пкс|[[Марцін Лютэр]] на Вормскім рэйхстагу]]
У Германіі, якая да пачатку [[XVI стагоддзе|XVI стагоддзя]] ўсё яшчэ заставалася палітычна раздробленай дзяржавай, незадаволенасць царквой падзялялі шырокія колы грамадства<ref>{{Спасылка
| аўтар =
| аўтарlink =
| дата публікацыі =
| url = http://www.zum.de/whkmla/period/reformation/hreref.html
| загаловак = Reformation in the Holy Roman Empire
| фармат =
| назва праекту = World History at KMLA
| выдавец =
| дата = 15 красавіка 2013
| мова =
| камэнтар =
}}</ref>, з той прычыны, што з сялянаў збіралася царкоўная [[дзесяціна]] й пасмяротныя паборы, прадукцыя рамеснікаў не магла канкурыраваць з прадукцыяй манастыроў, якія не абкладаліся падаткам, царква пашырала свае зямельныя ўладанні ў гарадох, пагражаючы ператварыць мяшчанаў у пажыццёвых даўжнікоў<ref>{{Кніга
|аўтар = Ермолаев, В. А.
|частка =
|загаловак = Гейльброннская программа: Программа немецкого радикального бюргерства в крестьянской войне 1525 года
|арыгінал =
|спасылка =
|выданне =
|месца = Саратов
|выдавецтва = Издательство Саратовского университета
|год = 1986
|том =
|старонкі = 68—69
|старонак = 262
|isbn = 5-09-002630-0
}}</ref>. Усё гэта, а таксама велізарныя сумы грошай, якія [[Папскі Пасад]] вывозіў з Германіі, і маральнае разлажэнне духавенства, паслужыла падставай да выступлення [[Марцін Лютэр|Марціна Лютэра]], які [[31 кастрычніка]] [[1517]] года прыбіў да дзвярэй [[Вітэнбэрская Замкавая царква|Вітэнбэрскай Замкавай царквы]] свае «[[95 тэзісаў]]». У іх доктар багаслоўя выступаў супраць продажу [[індульгенцыя|індульгенцый]] і ўлады папы над адпушчэннем грахоў. У ягоным вучэнні ён абвяшчаў, што царква й духавенства не з'яўляюцца пасярэднікам паміж чалавекам і [[Бог]]ам. Ён абвесціў, што папская царква не мае паўнамоцтваў даваць людзям праз сакраменты «адпушчэнне грахоў» і «выратаванне душы», якое зрабіць можа толькі Бог. Асноўнае палажэнне, высунутае Лютэрам, абвяшчала, што чалавек дасягае «выратаванне душы» (або «апраўдання») не праз царкву й яе абрады, а пры дапамозе веры, што даруецца яму непасрэдна Богам<ref name="Śmiryn">{{Кніга
|аўтар = Смирин, М. М.
|частка = Германия в XVI и в начале XVII в.
|загаловак = История средних веков в двух томах
|арыгінал =
|спасылка =
|выданне =
|месца = М.
|выдавецтва = Высшая школа
|год = 1977
|том = 2
|старонкі = 48—90
|старонак = 325
|isbn =
}}</ref>. Таксама Лютэр абверг аўтарытэт [[Святое Паданне|Святой Традыцыі]], гэта значыць пастаноў царквы й папскіх дэкрэтаў, адводзячы ролю адзінай крыніцы рэлігійнай ісціны толькі [[Біблія|Святому Пісанню]]<ref name="Śmiryn"/>.
 
Папства першапачаткова не выказала асаблівай заклапочанасці яго выступам. Сутыкненні паміж рознымі манаскімі ордэнамі былі не рэдкасцю, таму дзейнаму папу здалося, што гэта чарговы «манаскі зварыш». Аднак Лютэр, заручыўшыся падтрымкай [[Фрыдрых III Саксонскі|Фрыдрыха III]], курфюрста Саксонскага, не саступаў дасыланым папскім эмісарам, у той жа час абавязваючыся не распаўсюджваць свае ідэі пры ўмове, што маўчанне будуць захоўваць і яго праціўнікі{{Зноска|Curns|1992|Кернс|125}}. Аднак падзеі на [[Лейпцыгскі дыспут|Лейпцыгскім дыспуце]] прымусілі яго перапыніць маўчанне. Выказаўшы падтрымку [[Ян Гус|Яну Гусу]] й недавер царкоўнаму сабору, які асудзіў дзейнасць чэшскага [[гуманізм|гуманіста]], Лютэр фактычна перарваў адносіны з царквой. Наступным крокам было тое, на што да гэтага практычна ніхто не адважваўся: [[10 снежня]] [[1520]] года пры вялізнай колькасці народу Лютэр спаліў папскую [[Була|булу]], дзе асуджаліся яго погляды. Пасля такой падзеі ў справу ўмяшаліся свецкія ўлады. Ізноў абраны імператар [[Святая Рымская імперыя|Святой Рымскай імперыі]] [[Карл V Габсбург|Карл V]] выклікаў Лютэра на {{Не перакладзена|Вормскі рэйхстаг|імперскі сойм||Diet of Worms}} у [[Вормс]] з мэтай пераканаць яго адмовіцца ад сваіх поглядаў — падобна на тое, як сто гадоў таму аналагічную спробу зрабіў імператар [[Жыгімонт Люксембургскі|Жыгімонт]] у дачыненні да Гуса. Лютэру далі два дні, каб ён даў адказ на пытанне аб тым, ці гатовы ён адмовіцца ад сваіх поглядаў, аднак нямецкі святар не саступіў, за што згодна з [[Вормскі эдыкт|Вормскім эдыктам]] быў пастаўлены па-за законам на тэрыторыі Святой Рымскай імперыі.
== Прычыны і перадумовы Рэфармацыі ==
 
==== Другі этап ====
У [[Цэнтральная Еўропа|Цэнтральнай Еўропе]] ўжо ў [[XIV ст.]] развіліся перакананні ў неабходнасці рэфармавання [[Каталіцтва|Каталіцкага Касцёла]]. Першыя серыі разломаў і новыя перспектывы паходзілі ад [[Джон Уікліф|Джона Уікліфа]] з [[Оксфардскі універсітэт|Оксфардскага універсітэта]], а пазней ад [[Ян Гус|Яна Гуса]]. Каталіцкі Касцёл абодвух іх прызнанаў [[ератыкі|ератыкамі]].
Пасля Вормскага эдыкту пачаліся першыя рэпрэсіі супраць прыхільнікаў Лютэра. Гэтак, папскі легат [[Джыралама Алеандэр]], які і спрыяў прыняццю імператарам гэтага рашэння, пасля сойма накіраваўся ў [[Нідэрланды]], дзе паводле яго падгаворванне былі спаленыя два манахі, якія сталі першымі пакутнікамі Рэфармацыі.
 
Фрыдрых Мудры вырашыў не пакідаць свайго прафесара без абароны. Для гэтага Лютэр на шляху з Вормсу быў выкрадзены групай людзей курфюрста, прычым сам Фрыдрых не ведаў, дзе знаходзіцца Лютэр, каб не лжэсведчыць, калі імператар Карл V яго спытае пра гэта{{Зноска|Elton|1963|Elton|}}{{Зноска|MacCulloch|2003|MacCulloch|132}}. Лютэр быў змешчаны ў аддалены замак [[Вартбург]], дзе пра ягонае знаходжанне ведаў толькі сакратар курфюрста [[Георг Спалятын]]. У Вартбургу Лютэр заняўся перакладам спачатку [[Новы Запавет|Новага Запавету]], а затым і ўсёй [[Біблія Лютэра|Бібліі]] на [[нямецкая мова|нямецкую мову]]. Разам з гэтым у імперыі выступленне Лютэра на Вормскім рэйхстагу ўзрушыла шырокія народныя масы, якія зыходзячы са сваіх саслоўных інтарэсаў па-рознаму трактавалі вучэнне Лютэра.
Прычынай Рэфармацыі быў, таксама, упадак аўтарытэту [[папа рымскі|папы рымскага]] і ўсяго Каталіцкага Касцёла. Да гэтага спрычыніліся: [[авіньёнская няволя|авіньёнская няволя рымскіх папаў]], [[заходняя схізма]] (папская схізма), нізкі ўзровень адукацыі [[духавенства]], гандаль [[індульгенцыя]]мі (адпустамі), скіраванасць [[іерархія|іерархаў]] Каталіцкага Касцёла да спраў выключна свецкіх (уладанне землямі, маёмасцю, прыбытак і г.д.). Свой уплыў аказала з'яўленне [[гуманізм]]у.
 
У адсутнасць Марціна ў Вітэнбергу разгарнуўся бюргерскі рух, на чале якога сталі [[Андрэас Карлштат]] і [[Габрыель Цвілінг]]. Удзельнікі гэтага руху патрабавалі неадкладных радыкальных пераўтварэнняў, у прыватнасці асуджалі каталіцкія імшы, ухвалялі ліквідацыю манаскіх абяцанняў і выхад манахаў з манастыроў<ref name="Halubkin">{{Кніга
[[Сусветныя саборы]], якія адбыліся напярэдадні Рэфармацыі — [[Канстанскі сабор|Канстанскі]] і [[Пяты Латэранскі сабор]]ы, не займаліся рэформай Каталіцкага Касцёла, патрэба якой была відавочнай.
|аўтар = Голубкин Ю. А.
|частка =
|загаловак = Социально-политические взгляды и позиция Мартина Лютера во время второго периода раннебуржуазной революции в Германии (1521—1524 гг.).
|арыгінал =
|спасылка =
|выданне =
|месца = Харьков
|выдавецтва = Автореф. дисс.
|год = 1976
|том =
|старонкі = 26
|старонак =
|isbn =
}}</ref>, часцяком пры гэтым выказваючы сваю незадаволенасць у форме пагромаў каталіцкіх храмаў. У процівагу «цялеснаму мяцяжу» Цвілінга й Карлштата Лютэр прапанаваў ідэю «духоўнага бунту», то бок мірнага шляху Рэфармацыі, якая не атрымала шырокай падтрымкі сярод насельніцтва<ref name="Halubkin"/>.
 
{{Лютэранства}}
== Выступленне Марціна Лютэра ==
На працягу гэтага часу ў Лютэра былі важкія падставы спадзявацца на ўвасабленне сваёй ідэі «духоўнага бунту», бо імперскае панаванне насуперак папскай буле [[1520]] года й Вормскаму эдыкту [[1521]] года не забараняла рэфарматарскія рухі, пераносячы канчатковае рашэнне на будучы рэйхстаг або царкоўны сабор. Новыя рэйхстагі адкладвалі разгляд справы да скліканне царкоўнага сабора, толькі забараняючы Лютэру друкаваць новыя кнігі.
 
Аднак уваслед за рухам радыкальнай бюргерскай групоўкі, якая суправаджалася стыхійнымі выступамі народных мас, у краіне адбылося выступленне імперскага [[рыцарства]]. У [[1523]] годзе частка рыцараў на чале з [[Ульрых фон Гутэн|Ульрыхам фон Гутэнам]] і [[Франц фон Зікінген|Францам фон Зікінгенам]], незадаволеных сваім становішчам у імперыі, падняла паўстанне, абвесціўшы сябе прадаўжальнікамі справы Рэфармацыі, аднак асноўнай мэтай паўстанне было падвышэнне статуса рыцарства ў краіне.
[[Image:95Thesen.jpg|thumb|280px|right|95 тэзісаў Марціна Лютара]]
Непасрэдным пачаткам Рэфармацыі з'яўляецца выступленне [[Марцін Лютэр|Марціна Лютэра]] ў [[1517]] годзе. Марцін Лютэр ([[1483]]—[[1546]]) быў манахам з [[ордэн аўгусцінцаў|ордэна аўсцінцаў]] і святаром. Меў ступень доктара [[тэалогія|тэалогіі]] і навучаў ва універсітэце ў Вітэнбургу. Уплыў на яго аказаў [[валюнтарызм]] [[Вільгельм Окхам|В.Окхама]] і рух [[дэвоцыо модэрна]] (devotio moderna). Абураны распаўсюджаннем продажу [[індульгенцыя|індульгенцый]], ён 31 кастрычніка [[1517]] г. прыбіў [[95 тэзісаў]] супраць індульгенцый на дзвярах універсітэцкага [[касцёл]]а, які быў таксама замкавым касцёлам у [[Вітэнбург]]у. Гэтыя тэзісы вельмі хутка распаўсюдзіліся па [[Германія|Германіі]] і знайшлі шмат прыхільнікаў. Гэтаму спрыялі: антыкурыяльныя і антыімператарскія настроі грамадства, замяшальніцтва тэолагаў.
 
==== Сялянская вайна Томаса Мюнцэра ====
Марцін Лютэр разам з паплечнікамі працягвае развіваць сваю [[дактрына|дактрыну]]. Ён на адным з дыспутаў сцвярджае, што [[сусветныя саборы]] могуць памыляцца. Паводле яго, рэлігійнай праўдай з'яўляецца толькі тое, чаму можна навучаць на падставе [[Святое пісанне|Святога пісання]].
{{Асноўны артыкул|Сялянская вайна ў Германіі}}
Лютэр абараняе навуку [[Ян Гус|Яна Гуса]].
Сялянская вайна стала следствам тлумачэнне сялянскімі масамі ідэяў Рэфармацыі як закліку да сацыяльных пераўтварэнняў. Шмат у чым гэтым настроям спрыяла вучэнне [[Томас Мюнцэр|Томаса Мюнцэра]], які ў сваіх казаннях заклікаў да паўстання, сацыяльна-палітычнага перавароту. Аднак няздольнасць сялянскіх мас і бюргерства згуртавацца ў сумеснай барацьбе прывяла да паразы ў вайне<ref name="Śmiryn"/>. Пасля сканчэння [[Сялянская вайна ў Германіі|Сялянскай вайны]] на рэйхстазе ў [[Шпаер]]ы ў [[1526]] годзе дзеянне Вормскага эдыкту паводле патрабаванняў нямецкіх князёў было прыпынена. Аднак праз тры гады там жа Вормскі эдыкт быў пацверджаны, што выклікала пратэст шасці нямецкіх князёў і некалькіх імперскіх гарадоў. Паводле назвы гэтага дакумента — [[Шпаерская пратэстацыя|Шпаерскай пратэстацыі]] — прыхільнікі Рэфармацыі надалей пачалі называцца [[пратэстант]]амі{{Зноска|Curns|1992|Кернс|171}}.
 
У [[1527]] годзе Лютэр зрабіў візытацыі ў парафіі, якія цяпер лічыліся евангеліцкімі. Вынік быў засмучальным: рэфарматара ўразіла глыбокае невуцтва не толькі вернікаў, але і кіраўнікоў прыходаў. У выніку Лютэр напісаў дзве кнігі — [[Малы Катэхізіс]], прызначаны для вернікаў, і [[Вялікі Катэхізіс Марціна Лютэра|Вялікі Катэхізіс]], які прызначаўся для пастараў. У іх Лютэр даў сваё тлумачэнне [[Дзесяць запаведзяў|Дзесяці прыказанням]], малітве [[Ойча наш]], [[Сімвал веры|Сімвала веры]], выклаў у чым сэнс і як адбываюцца [[хрост]] і [[сакрамэнт]]. У [[1529]] годзе [[Філіп Гэсэнскі|Філіпам Гэсэнскім]] была зроблена спроба аб’яднаць намаганні прыхільнікаў Лютэра й [[Ульрых Цвінглі|Цвінглі]] ў ходзе супольнага дыспуту. Аднак у выніку ўдзельнікі [[Марбурскі дыспут|Марбурскага дыспуту]] не здолелі дамовіцца па адным адзіным пункце з шаснаццаці. Гэта пункт датычны рэальнай прысутнасці плоці й Крыві Хрыста ў [[эўхарыстыя|эўхарыстыі]]. У выніку Лютэр адмовіўся прызнаць у Цвінглі адзінаверца.
15 чэрвеня [[1520]] г. [[папа рымскі|папа]] [[Леон X]] выдае [[була|булу]] «[[Эксургэ Доміне|Exsurge Domine]]», у якой заклікае Лютэра падпарадкавацца [[апостальская сталіца|апостальскай сталіцыі]], асуджаючы яго навуку, вымагае, каб той выракся яе ў 60-дзённы тэрмін. На гэта Марцін Лютэр адказвае «пісаннямі Рэфармацыі», у якіх развівае сваю навуку.
 
==== Аўгсбурскі рэйхстаг ====
На [[Божае Нараджэнне]] [[1520]] года Марцін Лютэр публічна спальвае булу «Exsurge Domine». У [[1521]] г. на [[сойм]]е ў [[Вормс]]е, перад імператарам [[Карл V Габсбург|Карлам V]] Марцін Лютэр адмаўляецца адрачыся ад сваёй навукі. Асуджаны на выгнанне, ён хаваецца ў замку ў Вітэнбургу і пачынае перакладаць [[Біблія|Біблію]] на [[нямецкая мова|нямецкую мову]].
{{Асноўны артыкул|Аўгсбурскі рэйхстаг}}
[[Файл:Augsburger-Reichstag.jpg|міні|170пкс|Аўгсбурскі рэйхстаг]]
На наступным рэйхстагу ў [[Аўгсбург]]у процідзейныя бакі зрабілі спробу дамовіцца. Лютэру было забаронена ўдзельнічаць у імперскім сходзе, у выніку ён накіраваў дэлегатам на сойм свайго сябра й аднадумца [[Філіп Меланхтон|Філіпа Меланхтона]], які прадставіў там дакумент, пасля названы [[Аўгсбурскае спавяданне|Аўгсбурскім спавяданнем]]. Прыхільнікі [[каталіцтва]] вылучылі свае аргументы супраць тэксту, якія былі агучаныя, зрэшты пісьмовы тэкст прыхільнікам Рэфармацыі пададзены не быў. Апошнія, аднак, паспелі запісаць аргументы апанэнтаў на слых. У якасці адказу Меланхтонам пад кіраўніцтвам Лютэра быў напісаны больш аб’ёмны тэкст — [[Апалогія Аўгсбурскага вызнання]]. Гэта былі першыя дакументы, у якіх было больш-менш паслядоўна выкладзена дагматычнае вучэнне новага рэлігійнага руху.
 
У ходзе рэйхстагу веравызнаўчыя тэксты былі складзеныя й прыхільнікамі Цвінглі, якія атрымалі назву [[Тэтрапалітанскае вызнанне]]. Пасля Аўгсбурскага рэйхстагу пратэстанцкія князі пачалі фармаваць абарончы [[Шмалькальдэнскі саюз]], натхняльнікам стварэнне якога з'явіўся [[Філіп Гэсэнскі]].
== Ход Рэфармацыі ==
 
==== Пасля смерці Лютэра ====
У [[1521]] г. паплечнік Лютэра [[Меланхтан]] выдае кнігу «Loci communes rerum theologicarum», якая змяшчае пачатковыя тэалагічныя паняцці паводле ідэй Марціна Лютэра, [[дагматыка|дагматыку]] і [[этыка|этыку]] [[лютэранства]]. Асноўныя пункты навучання Рэфармацыі: толькі Святое Пісанне з'яўляцца аўтарытэтам у пытаннях веры і асновай веры (sola scriptura), паміж [[Бог]]ам і [[чалавек]]ам не можа быць пасрэднікаў — толькі [[Ісус Хрыстос|Хрыстос]] вядзе да Бога (solus Christus), учынкі не ўплываюць на [[збаўленне]], яго чалавек атрымлівае толькі з ласкі Хрыста (sola gratia), збаўленне чалавек атрымлівае толькі праз веру ў Бога (sola fides).
Адразу ж пасля смерці Лютэра пратэстантаў Германіі чакала суровае выпрабаванне. Атрымаўшы шэраг перамогаў над [[туркі|туркамі]] й [[французы|французамі]], імператар Карл V вырашыў заняцца ўнутранымі справамі. Склаўшы саюз з Папам і [[Вільгельм Баварскі|Вільгельмам Баварскім]], ён накіраваў свае войскі на землі князёў-удзельнікаў Шмалькальдэнскага звяза. У выніку [[Шмалькальдэнская вайна|Шмалькальдэнскай вайны]] войскі пратэстантаў былі разгромленыя, у [[1547]] года войскамі імператара быў захоплены Вітэнберг, які ўжо амаль 30 гадоў з'яўляўся неафіцыйнай сталіцай пратэстанцкага свету, аднак магіла Лютэра паводле загаду імператара не была разварушана, а курфюрст [[Ёган-Фрыдрых Саксонскі]] й ландграф Філіп апынуліся за кратамі. У выніку на рэйхстагу ў Аўгсбургу [[15 мая]] [[1548]] года быў абвешчаны [[інтэрым]] — пагадненне паміж каталікамі й пратэстантамі, згодна з якім пратэстанты былі вымушаныя пайсці на значныя саступкі. Аднак увасобіць план Карлу не атрымалася: пратэстантызм ужо быў добра развіты ў Германіі і з'яўляўся рэлігіяй не толькі князёў і купцоў, але сялянаў і рудакопаў, у выніку чаго правядзенне інтэрыму сустракала ўпартае супраціўленне.
 
Тады з ініцыятывы [[Морыц Саксонскі|Морыца Саксонскага]] група ўмераных пратэстанцкіх тэолагаў на чале з Меланхтонам выпрацавала больш прымальны для лютэран тэкст інтэрыма, аднак і ён выклікаў негатыўную рэакцыю з боку зацятых прыхільнікаў Рэфармацыі, якія атрымалі назву [[гнесыёлютэране|гнесыёлютэранаў]]. Канфлікт паміж імі й прыхільнікамі Меланхтона працягваўся амаль 30 гадоў.
Новыя ідэі пачынаюць выклікаць узброенныя канфлікты: выступленне [[рыцарства]] і дробнай [[шляхта|шляхты]] ([[1522]]—[[1523]]) і [[паўстанне]] [[сяляне|сялян]] ([[1524]]—[[1525]]). Марцін Лютэр падтрымлівае бок князёў-феадалаў, што аддаляе ад яго бедную шляхту і сялян.
На сойме ў [[Аўгсбург]]у ў [[1530]] годзе было прынята [[вызнанне веры]], якое змяшчала асноўныя ідэі рэфарматараў. Гэтае вызнанне веры было сфармулявана [[Меланхтан]]ам і атрымала назву [[Аўгсбурскае вызнанне веры|Аўгсбурскае]]. Ужо ў наступным годзе сабраныя ў [[Шмалькадэн]]е [[пратэстантызм|пратэстанскія]] князі ўтварылі паміж сабой саюз.
* [[1535]] — першае выступленне Жана Кальвіна.
* [[1536]] — пачатак Рэфармацыі ў [[Данія|Даніі]] і [[Нарвегія|Нарвегіі]]. Меланхтан распрацоўвае Вітэнбергскую канкордыю — формулу, якая павінна была сцерці розніцу паміж прыхільнікамі Лютэра і Цвінглі.
* [[1537]] — у адказ на планы папы рымскага склікаць сусветны сабор, на якім ён хацеў усіх нямецкіх князёў заклікаць падпарадкавацца [[Рым]]у, ствараюцца [[Шмалькадэнскія артыкулы]] ў якіх яшчэ раз было пацверджана, што пратэстанты адкідаюць уладу папы, як неадпаведную Святому Пісанню.
* [[1541]] — пачатак Рэфармацыі ў [[Шатландыя|Шатландыі]].
* [[1555]] — у [[Германія|Германіі]] [[Аўгсбурскі рэлігійны мір]] у пэўнай ступені завяршае войны перыяду Рэфармацыі. Быў абвешчаны прынцып — «Cuius regio, eius religio» (з лац. «чыя зямля, таго і рэлігія»). Гэта азначае, што уладары нямецкіх княстваў самі выбіраюць сваё веравызнанне, а іх падданыя вымушаны падпарадкоўвацца іх выбару.
* [[1559]] — у [[Англія|Англіі]] каралеўская ўлада канчаткова прымае на сябе кіраўніцтва царквой у гэтай краіне ([[англіканства]]).
* [[1570]] — больш дзвюх трэціх нямецкіх земляў прымае пратэстанства.
 
=== Швейцарыя ===
У [[Францыя|Францыі]] кальвіністаў называлі [[гугеноты|гугенотамі]], іх апазіцыя да каталіцкай большасці насельніцтва лічылася ўладамі небяспечнай, таму яны сутыкнуліся з пераследамі. Агульна вядома забойства многіх гугенотаў у [[1572]] г., якое атрымала назву [[Варфаламееўская ноч]]. [[Нанскі эдыкт]] [[1598]] г. дае вялікія свабоды гугенотам у гэтай краіне.
{{Асноўны артыкул|Рэфармацыя ў Швейцарыі}}
Сітуацыя, аналагічная нямецкай, склалася й у [[Швейцарыя|Швейцарыі]], дзе аўтарытэт каталіцкай царквы ўпаў з-за злоўжыванняў, распусты й невуцтва клірыкаў. Манапольнае становішча царквы ў галіне ідэалогіі тут таксама было падарвана поспехамі свецкай адукацыі й ідэямі [[гуманізм]]у. Аднак у Швейцарыі да ідэалагічных перадумоў дадаліся яшчэ і палітычныя, мясцовае бюргерства імкнулася ператварыць [[канфедэрацыя|канфедэрацыю]] незалежных адзін ад аднаго кантонаў у [[федэрацыя|федэрацыю]], правесці секулярызацыю царкоўных земляў, забараніць вайсковае найміцтва, якое адцягвала працоўныя рукі ад вытворчасці.
 
Аднак падобныя настроі пераважалі толькі ў г. зв. гарадскіх кантонах краіны, дзе ўжо зарадзіліся капіталістычныя адносіны. У больш кансэрватыўных лясных кантонах захоўваліся сяброўскія адносіны з каталіцкімі манархіямі [[Еўропа|Еўропы]], арміі якіх яны й забяспечвалі наймітамі. Да таго ж Рэфармацыя ў Швайцарыі падтрымлівалася канфедэрацыяй незалежных тэрыторый, такім чынам гарады і мястэчкі самі абіралі тое веравызнанне, якое яны лічылі верным. Цесная сувязь палітычна-ідэалагічнага пратэсту і спарадзіла рух Рэфармацыі ў Швейцарыі, найбольш яркімі прадстаўнікамі якога выступілі [[Ульрых Цвінглі]] й [[Жан Кальвін]].
== Вынікі ==
 
==== Цюрыскі рэфарматар ====
* Рэфармацыя прывяла да шэрагу рэлігійных войн. Апошняй з іх была Трыццацігадовая вайна ([[1618]]—[[1648]]) канец якой паклаў [[Вестфальскі мір]]. Веравызнанне жыхароў тэрыторый вызначаў іх уладар.
[[Файл:Ulrich Zwingli.jpg|міні|220пс|злева|Выява [[Ульрых Цвінглі|Ульрыха Цвінглі]]]]
* Да падзелу [[хрысціянства]] на [[праваслаўе]] і [[каталіцтва]] дадалося адасабленне ад [[Каталіцкі Касцёл|Каталіцкага Касцёла]] [[лютэранства]] і [[кальвінізм]]у, якія ў сваю чаргу далей рэфармаваліся і з іх, або пад іх уплывам, паўставалі новыя дэнамінацыі.
{{Асноўны артыкул|Ульрых Цвінглі}}
Гэты новы накірунак [[хрысціянства]] запануе ў [[Брандэнбург-Прусія|Прусіі]], [[Курляндыя|Курляндыі]] і [[Прыбалтыка|прыбалтыйскіх землях]], ва ўсёй [[Скандынавія|Скандынавіі]]. У [[Нідэрланды|Нідэрландах]] і [[Шатландыя|Шатландыі]] ў форме кальвінізму. Уплывы [[Ульрых Цвінглі|Цвінглі]] і [[Жан Кальвін|Кальвіна]] сталі моцныя ў [[Швейцарыя|Швейцарыі]]. У [[Англія|Англіі]] і [[Паўночная Ірландыя|Паўночнай Ірландыі]] пераважае [[англіканства]]. Адсюль рэфармаваныя хрысціяне распаўсюдзіцца на другім баку [[Атлантычны акіян|Атлантычнага акіяна]] — у абодвух [[Амерыка]]х, пераважаючы ў [[Паўночная Амерыка|Паўночнай]].
Пачатак руху быў пакладзены ў [[Цюрых]]у, дзе ў [[1518]] годзе святаром катэдральнага сабора быў абраны вядомы прапаведнік [[Ульрых Цвінглі]]. Ужо добра вывучыўшы [[Біблія|Біблію]], ён у сваіх казаннях пачаў вучыць народ таму, што выратаванне дасягаецца не захаваннем рэлігійнай абраднасці, а верай у адкупленчую ахвяру [[Ісус Хрыстос|Ісуса Хрыста]]. У хуткім часе святар пайшоў далей, і ў сакавіку [[1522]] года ён з катэдры выказаўся пра адсутнасць неабходнасці захаванне царкоўнага [[Пост|паста]], і адпаведна, выплаты царкоўнага штрафу за яго невыкананне, а ў ліпені таго ж года напісаў два адкрытыя лісты біскупу Канстанцскаму й чальцам [[Швейцарскі саюз|Швейцарскага саюзу]] пра шкоду [[цэлібат]]у і пра дазвол духавенству ўступаць у шлюб.
 
У гэты час цюрыскі гарадзкі савет прызначыў правядзенне дыспуту, на якім Цвінглі на падставе Бібліі павінен быў даказаць праўдзівасць свайго вучэння. На дыспут былі запрошаны арцыбіскуп і прадстаўнікі ўсіх кантонаў, аднак прыехалі толькі прадстаўнікі [[Шафгаўзен]]а. Арцыбіскуп даслаў свайго вікарыя Фабера, якому была дадзена ўстаноўка выслухаць Цвінглі, але ў спрэчкі не ўступаць. У сваю чаргу рэфарматар грунтоўна падрыхтаваўся да дыспуту, напісаўшы 67 тэзісаў — праграму як царкоўнай, так і дзяржаўнай рэформы, якую ён збіраўся на гэтым дыспуце абараніць. Дыспут пачаўся [[29 студзеня]] [[1523]] года, і паводле яго выніках Цюрых надалей адмовіўся прызнаваць уладу Канстанцкага арцыбіскупа й прыступіў да шырокіх царкоўных рэформаў.
 
[[15 сакавіка]] [[1524]] года ў Цюрыху быў выдадзены ўказ пра скасаванне [[імша|імшы]] й знішчэнне абразоў. У выніку з цэркваў былі выдалены ўсе выявы, зламаныя арганы, мошчы святых пахаваны. Акрамя іншага, Цвінглі прыступіў да пераўладкавання царкоўнай арганізацыі — калі раней уся ўлада належала біскупам, то Цвінглі ўзмацніў дэмакратычныя тэндэнцыі ў арганізацыі царквы, паставіўшы на чале прыход, які сам абіраў сабе прапаведніка. За Цюрыхам рушылі ўслед царкоўныя рэформы ў іншых швейцарскіх гарадох, як то [[Берн]]е, [[Базель|Базелі]], [[Шафгаўзен]]е, [[Санкт-Гален]]е й [[Гларус]]е, дзе паступова да ўлады прыйшлі прыхільнікі Рэфармацыі, аднак частка гэтак званых лясных кантонаў [[Швіц, кантон|Швіц]], [[Уры, кантон|Уры]], [[Унтэрвальдэн]] і [[Цуг, кантон|Цуг]], і гарады [[Люцэрн]] і [[Горад Фрыбур|Фрыбур]] засталіся верныя каталіцтву. У канфедэрацыі наспяваў раскол, таму ў [[1528]] годзе каталікі прапанавалі зладзіць дыспут, ад якога да гэтага часу ўсяляк ухіляліся.
 
У [[1529]] годзе паміж кантонамі паўстаў першы канфлікт. Падставай яго быў арышт у [[Швіц, кантон|Швіцы]] цюрыскага святара [[Якаб Кайзер|Якаба Кайзера]], які быў спалены, нягледзячы на пратэсты Цюрыха. У адказ Цюрых і Берн вылучылі свае сілы да [[Капэль|Капэлю]]. Аднак пры пасярэдніцтве іншых кантонаў паміж супрацьлеглымі бакамі быў складзены мір, па ўмовах якога пратэстанцкія кантоны сталіся пераможным бокам і атрымлівалі значную грашовую кампэнсацыю. Гэтак званая [[першая Капэльская вайна]] скончылася, так і не пачаўшыся.
 
У [[1531]] годзе наспела новая канфрантацыя паміж «хрысціянскім саюзам» і ляснымі кантонамі. Аднак [[Берн]] адмовіўся ад рашучых дзеянняў, выступаючы за блакаду каталіцкіх кантонаў. Ды й у самім Цюрыху прыхільнікаў ваенных дзеянняў было няшмат. У выніку цюрыскае войска аказалася нашмат меншым, чым чакалася. [[11 кастрычніка]] [[1531]] года цюрыскі атрад быў разгромлены пераўзыходнымі сіламі праціўніка, сярод забітых быў Цвінглі, які пасмяротна быў асуджаны й чвартаваны.
 
==== Жэнева ====
[[Файл:Calvin 1562.jpg|міні|220пкс|Партрэт [[Жан Кальвін|Жана Кальвіна]]]]
З цягам часу рэфарматарскі рух зрушыўся з нямецкай Швейцарыі ва францускую частку, то бок з Цюрыха ў [[Жэнева|Жэневу]], дзе першапачаткова рэфарматарскі рух ачоліў [[Гіём Фарэль]], які яшчэ на пачатку [[1520-я|1520-х]] гадоў быў вымушаны з-за сваіх поглядаў эмігрыраваць з [[Францыя|Францыі]]. Тут ён актыўна займаўся рэфарматарскай дзейнасцю, дапамагаў Ульрыху Цвінглі, [[Ёган Экалампадыус|Ёгану Экалампадыусу]] й [[Марцін Буцэр|Марціну Буцэру]], прымаў удзел у наладжванні кантактаў з [[вальдэнсы|вальдэнсамі]]. У [[1532]] годзе Фарэль прапаведаваў у Жэневе. Сваёй пропаведзю ён прыцягнуў шмат прыхільнікаў, аднак выклікаў сваімі прамовамі незадаволенасць кіраўніцтва горада й быў выгнаны. Аднак пры дапамозе ўладаў Берна, які аказваў Жэневе вайсковую дапамогу, яму ўдалося вярнуцца ў горад. У [[1536]] годзе гарадскі савет Жэневы прыняў рашэнне аб усталяванні ў горадзе рэфармаванага набажэнства. Аднак Фарэль адчуваў, што яму не хапае здольнасцей стаць на чале руху.
 
Улетку [[1536]] года праз Жэневу праяжджаў [[Жан Кальвін]], якога Фарэль папрасіў застацца дзеля пашырэнне дзейнасці па рэфармаванні царквы. Кальвін пагадзіўся й разам з Фарэлем прапанаваў гарадскому савету свой праект т.зв. {{Не перакладзена|Артыкулы па парадкаванні царквы і набажэнстваў у Жэневе|«Articles concernant l'organisation de l'église et du culte à Genève» (Артыкулаў па парадкаванні царквы і набажэнстваў у Жэнэве)|fr|Confessions de foi}}. Услед за тым былі складзеныя [[катэхізіс]] і вызнанне. Хоць Фарэль і выказваў у вызнанні свой слабы погляд на адлучэнне, але ўвогуле ён падпарадкаваўся памкненням Кальвіна й ягонага вучэнне пра незалежнасць царквы ад дзяржавы. Ужыванне праграмы Кальвіна выклікала ў Жэнэве апазыцыю, і пасля перамогі партыі «лібэртынаў» на выбарах [[1538]] года справа дайшла да выгнанне абодвух рэфарматараў з гораду. У [[1540]] годзе прыхільнікі Кальвіна й Фарэля, [[гілермэны]], заклікалі Кальвіна назад. Пасля доўгай барацьбы ў [[1542]] годзе рэфарматары здолелі настаяць на арганізацыі царквы ў духу Кальвіна.
 
Для большай эфектыўнасці рэформ Кальвін прапаноўваў выкарыстоўваць дзяржаўны апарат, каб прыводзіць у выкананне суровыя пакаранні, якія былі залішне жорсткімі. Гэтак у [[1553]] годзе ўлады гораду Жэневы з прычыны выраку [[Кансісторыя|Кансісторыі]] спалілі вядомага навукоўца й прапаведніка [[Мігель Сервэт|Мігеля Сервэта]], які прапаведаваў [[Антытрынітарызм|антытрынітарнае вучэнне]]. У выніку напружанай працы Кальвіна, Фарэля й іхных аднадумцаў Жэнева ў выніку стала новым цэнтрам Рэфармацыі ў Швейцарыі. У [[1549]] годзе Кальвін і [[Генрых Булінгер|Булінгер]] падпісалі Цюрыскае пагадненне, у выніку якога адбылося аб’яднанне кальвіністаў і паслядоўнікаў Цвінглі. У [[1559]] годзе была створаная [[Жэнеўская акадэмія]], якая занялася падрыхтоўкай кадраў для новай канфесіі.
 
=== Скандынавія ===
[[Файл:Gustav Vasa triumphs 3.jpg|міні|320пкс|Трыюмф [[Густаў I Ваза|Густава Вазы]]. Жанчына ў жоўтым увасабляе Каталіцкую Царкву]]
На працягу [[XVI стагоддзе|XVI стагоддзя]] ўся [[Скандынавія]] звярнулася ў лютэранства, калі манархі [[Данія|Даніі]], якія таксама панавалі ў [[Нарвегія|Нарвегіі]], [[Ісландыя|Ісландыі]], і [[Швецыя|Швецыі]] (разам з [[Фінляндыя]]й) прынялі новую веру.
 
==== Данія ====
{{Асноўны артыкул|Рэфармацыя ў Даніі, Нарвегіі і Гольштэйне}}
Падчас панаванне [[Фрэдэрык I|Фрэдэрыка I]] ў [[1523]]—[[1533]] гады Данія афіцыйна заставалася каталіцкай дзяржавай. Але не зважаючы на тое, што Фрэдэрык першапачаткова абавязаўся пераследваць лютэран, ён неўзабаве прыняў палітыку абароны лютэранскіх прапаведнікаў і рэфарматараў, сярод якіх самым вядомым быў [[Ганс Таузен]]<ref name="Gilbert"/>. Лютэранства, такім чынам, шырока распаўсюдзілася сярод дацкага насельніцтва. Сын Фрэдэрыка, [[Крысціян III, кароль Даніі|Крыстыян]], быў лютэранінам, што перашкодзіла ягон абранню на пасаду караля пасля смерці ягонага бацькі. У [[1536]] годзе шэраг каталіцкіх біскупаў спынілі дзейнасць Нацыянальнага сходу<ref>{{Спасылка
| аўтар =
| аўтарlink =
| дата публікацыі =
| url = http://www.eldrbarry.net/heidel/scanref.pdf
| загаловак = The Scandinavian Reformers
| фармат = pdf
| назва праекту =
| выдавец =
| дата = 14 красавіка 2013
| мова =
| камэнтар =
}}</ref>. У наступным годзе, пасля перамогі ў [[Графская вайна|Графскай вайне]], ён стаў каралём пад імем Крысціян III і працягнуў рэфармаванне дзяржаўнай царквы пры садзейнічанні [[Ёганес Бугенгаген|Ёганеса Бугенгагена]].
 
==== Швецыя ====
{{Асноўны артыкул|Рэфармацыя ў Швецыі}}
[[Рэфармацыя ў Швецыі|У Швецыі Рэфармацыя]] была пашырана паводле ініцыятывы [[Густаў I Ваза|Густава Вазы]], які быў абраны каралём у [[1523]] годзе. Спрэчкі з Папам з нагоды ўмяшанне апошняга ў шведмкія царкоўныя справы прывялі да спынення афіцыйных сувязей паміж Швецыяй і [[папства]]м з [[1523]] года, якое працягваецца й да гэтага часу<ref name="Gilbert">{{Спасылка
| аўтар =
| аўтарlink =
| дата публікацыі =
| url = http://vlib.iue.it/carrie/texts/carrie_books/gilbert/12.html
| загаловак = Chapter 12 The Reformation In Germany And Scandinavia
| фармат = pdf
| назва праекту =
| выдавец =
| дата = 14 красавіка 2013
| мова =
| камэнтар = Renaissance and Reformation by William Gilbert
}}</ref>. Праз чатыры гады, на паседжанні [[рыксдаг]]у ў [[Вестэрас]]е, кароль паспяхова прымусіў рыксдаг прызнаць ягоную ўладу над нацыянальнай царквой. Такім чынам рушылі наступныя вынікі: кароль атрымаў валоданне ўсёй царкоўнай маёмасцю, царкве цяпер для прызначэнне [[эпіскап]]аў патрабавалася каралеўская ўхвала; духавенства падпадала пад грамадзянскае права; «чыстае Слова Боскае» афіцыйна павінна было прапаведвацца ў царкве і ў школах з пацыцыі лютэранскіх ідэяў<ref name="Gilbert"/>.
 
=== Англія ===
{{Асноўны артыкул|Рэфармацыя ў Англіі}}
[[Файл:Darnley stage 3.jpg|міні|200пкс|Каралева [[Англія|Англіі]] й Ірландыі [[Елізавета I]]]]
Аддзяленне [[англіканства|англіканскай царквы]] ад панаванне Рыму пры [[Генрых VIII|Генрыху VIII]], пачынаючы з [[1529]] і сканчваючы [[1537]] годам, адбывалася падчас шырокага руху Рэфармацыі, аднак рэлігійныя змены ў англіскай нацыянальнай царкве працягваліся больш кансэрватыўна, чым у іншых краінах Еўропы. Рэфарматары англіканскай царквы на працягу стагоддзяў вагаліся паміж сімпатыямі да старажытнай каталіцкай традыцыі й рэфармацкімі прынцыпамі, паступова развіваючы традыцыю сярэдняга шляху паміж рымска-каталіцкай і пратэстанцкай традыцыямі.
 
[[Рэфармацыя ў Англіі|Англійская Рэфармацыя]] праходзіла па іншым шляху ў адрозненне ад кантынентальнай Еўропы, то бок у Англіі ўжо даўно быў моцны антыклерыкалізм, а таксама меўся рух [[лоларды|лолардаў]] [[Джон Уікліф|Джона Уікліфа]], які згуляў важную ролю ў натхненні чэшскіх [[гусіты|гусітаў]]. Аднак гэты рух быў фактычна задушаны да таго часу і знаходзіўся ў падпольным стане, таму ацаніць ступень яго ўплыву ў [[1520-я]] гады вельмі цяжка. Адрозны характар англійскай Рэфармацыі абумоўлены першапачаткова палітычнымі патрэбамі Генрыха VIII.
 
Генрых першапачаткова быў шчырым каталіком і нават напісаў кнігу, якая рэзка крытыкавала дзейнасць Лютэра, але пазней ён палічыў мэтазгодным і карысным парыванне адносін з папам. Кароль Генрых вырашыў вылучыць англіканскую царкву з-пад улады Рыма. У [[1534]] годзе ім быў падпісаны [[Акт аб супрэматыі]], які абвесціў англійскага караля кіраўніком англіканскай царквы. Паміж [[1535]] і [[1540]] гадамі [[Томас Кромвел]] праводзіў палітыку, вядомую як [[Цьюдараўская секулярызацыя]]. Шанаванне некаторых святых, паломніцтва й пэўныя святыні таксама падвергнуліся нападам. Вялікая колькасць царкоўных земляў і маёмасці перайшла ў рукі кароны й у канчатковым выніку да шляхты.
 
Аднак Рэфармацыі Генрыха былі й свае выбітныя праціўнікі, як то святы [[Томас Мор]] і біскуп [[Джон Фішэр]], якія былі смяротна пакараныя за сваю апазыцыю да караля. Разам з англіканствам пашырыліся й іншыя пратэстанцкія рухі, як то [[цвінгліянства]] й кальвінізм, якія, аднак, у Англіі не прыжыліся. Пасля смерці Генрыха англійскім каралём стаў яго малагадовы сын [[Эдуард VI|Эдуарда VI]], англіканін паводле веры, які дзякуючы сваім упаўнаважаным дарадцам герцагу [[Самерсет]]у й герцагу [[Нартумберленд]]у працягнуў справу свайго бацькі.
 
Тым не менш рэлігія ў Англіі ўсё яшчэ знаходзілася ў стане сталай змены. Пасля кароткага каталіцкага аднаўлення падчас панаванне [[Марыя I|Марыі]] ў [[1553]]—[[1558]] гадах кансенсус быў дасягнуты падчас панаванне [[Елізавета I|Лізаветы I]], хоць гэты момант з'яўляецца не поўнасцю вызначаным сярод гісторыкаў. Але менавіта рэлігійнае ўрэгуляванне Лізаветы ў значнай ступені сфарміравала англіканства ў своеасаблівай традыцыі, якая вагалася паміж ускрайнім кальвінізмам з аднаго боку, і рымскім каталіцызмам з другога, але ў параўнанні з крывавым і хаатычным станам справаў у суседняй Францыі рэлігійная сітуацыя была адносна ціхай ажно да [[Англійская рэвалюцыя|Англійскай рэвалюцыі]] ў [[XVII стагоддзе|XVII стагоддзі]].
 
=== Шатландыя ===
{{Асноўны артыкул|Рэфармацыя ў Шатландыі}}
[[Файл:John Knox preaching.JPG|міні|180пкс|Прапаведванне [[Джон Нокс|Джона Нокса]]. Фрагмэнт вітражу ў Сэйнт-Джайлзе, [[Эдынбург]].]]
Рэфармацыя ў [[Шатландыя|Шатландыі]] скончылася стварэннем нацыянальнай царквы, што было падтрымана англійскім урадам дзеля змяншэння францускага ўплыву на Шатландыю. Лідарам і пачынальнікам [[Рэфармацыя ў Шатландыі|шатландскай Рэфармацыі]] разглядаюць [[Джон Нокс|Джона Нокса]].
 
Рэфармацыйны парламэнт, куды ўваходзіў і Джон Нокс, у [[1560]] годзе скасаваў каталіцтва ў краіне паводле «шатландскага вызнання веры», якое забараняла святкаванне месы й зацвердзіла пратэстанцкую дактрыну. Гэта стала магчымым дзякуючы рэвалюцыі супраць французскага панаванне ў асобе рэгентшы [[Марыя дэ Гіз|Марыі дэ Гіз]], якая кіравала Шатландыяй у адсутнасць сваёй дачкі [[Марыя Сцюарт|Марыі Сцюарт]], каралевы Шатландыі й [[Францыя|Францыі]].
 
Падчас рэфарматарскага руху была створана [[Царква Шатландыі]], а праз яе ўсе астатнія [[прэсбітэрыянства|прэсбітэрыянскія]] цэрквы па ўсім свеце.
 
Духоўнае адраджэнне ўспыхнула таксама сярод рыма-каталікоў неўзабаве пасля дзейнасці [[Марцін Лютэр|Марціна Лютэра]] і прывяло да стварэнне [[Рух Кавенанта|руху Кавенанта]], папярэдніка шатландскага прэсбітэрыянства. Гэты рух шырока распаўсюдзіўся ў Шатландыі і нават меў вялікі ўплыў на фармаванне [[пурытанства]] ў англіканскай царкве ў [[Англія|Англіі]]. Шатландзкія канвенанты падвяргаліся пераследаванням з боку рыма-каталіцкай царквы, з-за чаго некаторая частка кіраўнікоў руху з'ехала ў Францыю, а потым у [[Швайцарыя|Швайцарыю]].
 
=== Францыя ===
{{Асноўны артыкул|Рэфармацыя ў Францыі|Гугеноты}}
[[Файл:Francois Dubois 001.jpg|міні|270пкс|зьлева|Гвалт у [[Варфаламееўская ноч|Варфаламееўскую ноч]] працы [[Франсуа Дзюбуа]].]]
Пратэстантызм таксама шырока распаўсюдзіўся [[Рэфармацыя ў Францыі|ў Францыі]], дзе пратэстанты атрымалі мянушку [[гугеноты]]. Барацьба паміж новым рухам і каталікамі ў канчатковым выніку прывяла да дзесяцігоддзяў грамадзянскай вайны.
 
Не зважаючы на тое, што ён не быў асабіста зацікаўлены ў рэлігійнай рэформе, [[Францыск I]] першапачаткова падтрымаў права на талерантнасць свядомасці, якое ўзнікла ў выніку яго цікавасці да гуманістычных рухаў. Сітуацыя змянілася ў [[1534]] годзе пасля [[Справа аб плакатах|Справы аб плакатах]], то бок пратэстанты асудзілі каталіцкую імшу ў плакатах, якія былі надрукаваны й распаўсюджаны ва ўсіх буйных гарадах Францыі, і дайшлі нават да каралеўскіх апартаментаў. Было зноўку паднятае пытанне аб рэлігійнай веры, бо Францыск прапанаваў перагледзець рух як пагрозу стабільнасці каралеўства. Гэтая падзея прывяла да першай буйной фазы антыпратэстанцкага пераследавання ў Францыі. Быў створаны адмысловы трыбунал пры парыжскім парламенце, вядомы як «[[Вогненная палата]]» ({{lang-fr|Chambre ardente|скарочана}}), які меў справу з пераследаваннем на [[ерась]]. Некалькі тысяч францускіх пратэстантаў пакінулі краіну на працягу гэтага часу, у першую чаргу [[Жан Кальвін]], які пасяліўся ў [[Жэнева|Жэневе]].
 
Кальвін працягваў праяўляць цікавасць да рэлігійных спраў на роднай зямлі і, знаходзячыся ў Жэневе, па-за межамі дасяжнасці французскага караля, рэгулярна праводзіў навучанне пастараў, якія неслі пропаведзі ў грамады ў Францыі. Нягледзячы на цяжкае пераслед з боку караля [[Генрых II, кароль Францыі|Генрыха II]], рэфармацкая царква Францыі, якая ў асноўным была [[кальвінізм|кальвінісцкай]], мела ўстойлівае павелічэнне вернікаў сярод шырокіх пластоў нацыі, то бок гарадской [[буржуазія|буржуазіі]] й часткі шляхецтва, прывабліваючы людзей, якія былі адчужаныя ўпартасцю і самаздаволеннем каталіцкіх устаноў.
 
Францускі пратэстантызм у хуткім часе набыў выразна палітычны характар, які стаў відавочным у [[1550-я|1550-х]] гадах. Такі эфэкт стварыў перадумовы для серыі разбуральных канфліктаў, вядомых як [[Французскія рэлігійныя войны|рэлігійныя войны]]. Грамадзянскай вайне спрыяла раптоўная смерць Генрыха II ў [[1559]] годзе, пасля чаго пачаўся працяглы перыяд слабасці французскай кароны. Злачынствы й абурэнне сталіся вызначальнымі характарыстыкамі таго часу, якія набілі асаблівую моц у жніўні [[1572]] года падчас [[Варфаламееўская ноч|Варфаламееўскай ночы]], калі рыма-каталікі знішчылі ад 30 тысяч да 100 тысяч гугенотаў у Францыі<ref>{{Спасылка
| аўтар =
| аўтарlink =
| дата публікацыі =
| url = http://home.eckerd.edu/~oberhot/paris-siege-stbarth.htm
| загаловак = Paris and the St. Bartholomew's Day Massacre: August 24, 1572
| фармат =
| назва праекту = Eckerd College Community
| выдавец =
| дата = 14 красавіка 2013
| мова =
| камэнтар =
}}</ref>. Вайна сціхла, калі [[Генрых IV]], сам былы гугенот, выдаў [[Нанцкі эдыкт]], абяцаючы афіцыйную памяркоўнасць да пратэстанцкай меншасці, але пры вельмі абмежаваных умовах. Каталіцтва заставалася афіцыйнай дзяржаўнай рэлігіяй, а ўплыў францускіх пратэстантаў паступова зніжаўся на працягу наступнага стагоддзя, што прывяло да выданне [[Людовік XIV|Людовікам XIV]] [[эдыкт Фонтэнблё|эдыкта Фонтэнблё]], які скасоўваў Нанцкі эдыкт й абвяшчаў каталіцтва адзінай законнай рэлігіяй Францыі. У адказ на эдыкт Фонтэнблё [[Фрыдрых Вільгельм Брандэнбурскі|Фрыдрых Вільгельм I]], курфюрст [[Брандэнбург, курфюрства|Брандэнбурга]], выдаў [[Патсдамскі эдыкт]], які надаваў гугенотам права свабоднага пражывання на падначаленай яму тэрыторыі, а таксама скасоўваў спагнанне падаткаў для перасяленцаў тэрмінам на дзесяць гадоў.
 
У канцы [[XVII стагоддзе|XVII стагоддзя]] многія гугеноты беглі ў Англію, Нідэрланды, [[Прусія|Прусію]], Швейцарыю й англійскія ды галандскія калоніі. Значная суполка пратэстантаў у Францыі засталася ў рэгіёне [[Сэвенны]]. Асобная пратэстанцкая грамада лютэранскага веравызнанне існавала ў заваяванай правінцыі [[Эльзас]], на якую не распаўсюджваўся эдыкт Фонтэнблё.
 
=== Нідэрланды ===
{{Асноўны артыкул|Рэфармацыя ў Нідэрландах}}
Рэфармацыя ў [[Нідэрланды|Нідэрландах]], у адрозненне ад многіх іншых краін, не была распачата мясцовымі дзеячамі, а складалася з некалькіх народных рухаў, якія ў сваю чаргу былі падмацаваныя прыбылымі пратэстанцкімі ўцекачамі з іншых частак кантынента. У той час як рух [[анабаптызм|анабаптыстаў]] карыстаўся асаблівай папулярнасцю ў рэгіёне ў першыя дзесяцігоддзі Рэфармацыі, [[кальвінізм]] у форме [[Нідэрландская рэфармацкая царква|Нідэрландскай рэфармацкай царквы]] стаў дамінуючым кірункам веры ў краіне з [[1560-я|1560-х]] гадах і надалей.
 
Суровае пераследаванне пратэстантаў іспанскім урадам на чале з [[Філіп II|Філіпам II]] спрыяла імкненню да незалежнасці ў правінцыі, што прывяло да пачатку [[Васмідзесяцігадовая вайна|Васмідзесяцігадовай вайны]] й у канчатковым рахунку падзелу пераважна пратэстанцкай [[Нідэрландская рэспубліка|Нідэрландскай рэспублікі]] і Паўднёвых Нідэрландаў (сучасная тэрыторыя [[Бельгія|Бельгіі]]), у якіх дамінавала каталіцтва.
 
=== Рэч Паспалітая ===
{{Асноўны артыкул|Рэфармацыя ў Рэчы Паспалітай}}
==== Каралеўства Польскае ====
[[Файл:Mikałaj Radzivił Čorny. Мікалай Радзівіл Чорны (1842).jpg|міні|200пкс|[[Мікалай Радзівіл Чорны]] ёсць адным з першых рэфарматараў [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]]]]
У першай палове [[XVI стагоддзе|XVI стагоддзя]] [[Польскае Каралеўства, 1385—1569|Польшча]] была краінай многіх веравызнанняў, але каталіцтва з'яўлялася пануючай рэлігіяй краіны. Рэфармацыя дасягнула Польшчы ў [[1520-я]] гады і хутка заваявала папулярнасць сярод, у асноўным, нямецкамоўных жыхароў буйных гарадоў, як то [[Гданьск]], [[Торунь]] і [[Эльблонг]]. [[Герцагства Прусія]] сталася ключавым цэнтрам руху ў рэгіёне, дзе меліся шматлікія выдавецтвы па выдачы не толькі Бібліі, але й катэхізісаў на розных мовах.
 
[[Лютэранства]] набыла папулярнасць у паўночнай частцы краіны, у той час як [[кальвінізм]] зацікавіў шляхту ў Малой Польшчы й [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікім Княстве Літоўскім]].
У сярэдзіне [[XVI стагоддзе|XVI стагоддзя]] некалькі выдавецтваў былі адчынены ў Малой Польшчы. У той час у Польшчу прыйшлі [[чэшскія браты]], якія сяліліся ў асноўным у Вялікай Польшчы, вакол [[Горад Лешна|Лешні]]. У [[1565]] годзе з'явілася таварыства [[польскія браты|польскіх братоў]] у якасці яшчэ аднаго рэфарматарскага руху.
 
==== Вялікае Княства Літоўскае ====
{{Асноўны артыкул|Рэфармацыя ў Беларусі|Пратэстантызм у Вялікім Княстве Літоўскім}}
У [[1517]] годзе ў Празе была выдана Біблія на [[старабеларуская мова|старабеларускай мове]] [[Францыск Скарына|Францыскам Скарынам]], які згадваецца як «ерэтык гусітаў»<ref>{{Спасылка
| аўтар =
| аўтарlink =
| дата публікацыі =
| url = http://www.reformedbelarus.org/Statyi/Istoriya/Reformator-Frantsisk-Skorina
| загаловак = Реформатор Франциск Скорина
| фармат =
| назва праекту = Реформаторское баптистское богословие
| выдавец =
| дата = 14 красавіка 2013
| мова =
| камэнтар =
}}</ref>. У [[1530]] годзе ў [[Кёнігсберг]]у быў выданы Малы Катэхізіс Лютэра на [[польская мова|польскай мове]].
 
У [[1553]] годзе [[Мікалай Радзівіл Чорны]], [[Канцлер вялікі літоўскі|канцлер Вялікага Княства]], звярнуўся ў кальвінізм, адчыніўшы некалькі пратэстанскіх збораў у [[Горад Брэст|Брэсце]], [[Вільнюс|Вільнюсе]] і [[Нясвіж]]ы<ref>{{Спасылка
| аўтар =
| аўтарlink =
| дата публікацыі =
| url = http://www.familyofgod.by/protestantism-in-belarus.html
| загаловак = Протестантизм в Беларуси
| фармат =
| назва праекту = Семья Божья
| выдавец =
| дата = 14 красавіка 2013
| мова =
| камэнтар =
}}
</ref>. [[XVI стагоддзе]], час распаўсюду Рэфармацыі ў Рэчы Паспалітай, лічыцца [[Залаты век Беларусі|залатым векам гісторыі Беларусі]]<ref>{{Спасылка
| аўтар = Станіслаў Акінчыц.
| аўтарlink =
| дата публікацыі =
| url = http://refarmaciya.com/index.php/2009-12-13-16-13-36/2009-12-22-18-52-35/91-2009-12-25-22-09-14
| загаловак = Залаты век Беларусі
| фармат =
| назва праекту = Рэфармацкае багаслоўе для Беларусі
| выдавец =
| дата = 14 красавіка 2013
| мова =
| камэнтар =
}}</ref>.
==== У дзяржаве абодвух народаў ====
У [[XVI стагоддзе|XVI стагоддзі]] Рэч Паспалітая сталася ўнікальнай краінай [[Еўропа|Еўропы]] з-за шырокага распаўсюджвання [[Талерантнасць|талерантнасці]], зацверджанай [[Варшаўская канфедэрацыя|Варшаўскай канфедэрацыяй]]. Аднак перыяд талерантнасці скончыўся падчас панаванне караля [[Жыгімонт III Ваза|Жыгімонта III Вазы]], які знаходзіўся пад моцным уплывам [[Пётр Скарга|Пятра Скаргі]] й іншых [[езуіты|езуітаў]]. Пасля [[Крывавы патоп|Крывавага патопу]] й іншых войнаў сярэдзіны [[XVII стагоддзе|XVII стагоддзя]], калі ўсе ворагі Рэчы Паспалітай былі альбо пратэстантамі ці праваслаўнымі, стаўленне да рэфармацыі змянілася. У [[1658]] годзе ў выніку дзейнасці [[Контрарэфармацыя|Контрарэфармацыі]] польскія браты былі вымушаныя пакінуць краіну, а ў [[1666]] годзе сойм забараніў адступніцтва ад каталіцызму да любой іншай рэлігіі пад пагрозаю смерці. Нарэшце ў [[1717]] годзе сойм забараніў некаталікам быць дэпутатамі.
 
Сярод найбольш вядомых пратэстанцкіх дзеячоў Рэчы Паспалітай варта вылучыць [[Мікалай Рэй|Мікалая Рэя]], [[Васіль Цяпінскі|Васіля Цяпінскага]], [[Марцін Чаховіц|Марціна Чаховіца]], [[Андрэй Фрыч Маджэўскі|Андрэя Фрыча]] і [[Сімон Будны|Сімона Буднага]].
 
=== Славенскія землі ===
{{Асноўны артыкул|Прымаж Трубар}}
Выбітнай фігурай рэфармацыйнага руху й ягоным заснавальнікам на славенскіх землях з'яўляецца прапаведнік [[Прымаж Трубар]]. У [[1547]] годзе ён быў высланы з [[Любляна|Любляны]]. У часы сваёй працы ў нямецкім [[Ротэнбург]]у ён напісаў першыя дзве кнігі [[славенская мова|славенскай мовай]], «Catechismus» і «Abecedarium», якія былі апублікаваныя ў [[1550]] у нямецкім [[Тубінген]]е. З [[8 чэрвеня]] [[2010]] года ў [[Славенія|Славеніі]] адзначаецца [[Дзень Прымажа Трубара]]<ref>{{Спасылка
| аўтар =
| аўтарlink =
| дата публікацыі =
| url = http://www.sta.si/vest.php?s=a&t=0&id=1524945
| загаловак = Slovenia Gets Primoz Trubar Day
| фармат =
| назва праекту = Slovenia Press Agency
| выдавец =
| дата = 14 красавіка 2013
| мова =
| камэнтар =
}}</ref>. Прымаж лічыцца таксама пачынальнікам [[Славенская мова|славенскай мовы]] й выбітным дзеячом славенскай культурнай гісторыі<ref>{{Спасылка
| аўтар = Voglar, Dušan
| аўтарlink =
| дата публікацыі =
| url = http://www.locutio.si/index.php?no=42&clanek=990
| загаловак = Primož Trubar v enciklopedijah in leksikonih I
| фармат =
| назва праекту = Locutio. Maribor Literary Society.
| выдавец =
| дата = 14 красавіка 2013
| мова =
| камэнтар =
}}</ref><ref>{{Спасылка
| аўтар =
| аўтарlink =
| дата публікацыі =
| url = http://www.sta.si/vest.php?s=s&id=1246035&pr=1
| загаловак = Trubar Year Dedicated to Father of Slovenian Written Word (feature)
| фармат =
| назва праекту = Slovenska tiskovna agencija.
| выдавец =
| дата = 14 красавіка 2013
| мова =
| камэнтар =
}}</ref>.
 
== Тэалогія ==
{{Пратэстанцтва}}
Не зважаючы на тое, што пратэстанцкія рухі шмат у чым адрозніваліся адзін ад аднаго, яны мелі і агульныя рысы, якія праяўляюцца ў трох галоўных прынцыпах: «[[апраўданне верай]]» ({{lang-la|Sola fide|скарочана}}), «[[Sola Scriptura|Вяртанне да Пісання]]» ({{мова-la|Sola Scriptura|скарочана}}) і існасць толькі абранай групы хрысціян, якія атрымаюць выратаванне («Прадвызначэнне»)<ref name="Kruhaśwet">{{Спасылка
| аўтар =
| аўтарlink =
| дата публікацыі =
| url = http://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/religiya/REFORMATSIYA.html
| загаловак = Реформация
| фармат =
| назва праекту = Энциклопедия Кругосвет.
| выдавец =
| дата = 14 красавіка 2013
| мова =
| камэнтар =
}}</ref>. Згодна з пратэстанцкай тэалогіяй толькі ў Бібліі ўтрымліваюцца Боскія адкрыцці, дзе менавіта й апісаны гэтыя галоўныя прынцыпы.
 
=== Лютэранства ===
Адной з галоўных тэмаў вучэнне [[Марцін Лютэр|Марціна Лютэра]] з'яўляецца прынцып «апраўданне верай», да якога святар прыйшоў на выснове асабістага досведу й Святога Пісання, узяўшы за выснову «[[Пасланне да Рымлян апостала Паўла]]». Паводле лютэраўскай інтэрпрэтацыі выратаванне магчыма толькі адной верай, без наяўнасці добрых учынкаў, аднак пры гэтым маральнасць жыцця цалкам не перакрэсліваецца<ref name="Kruhaśwet"/>. Добрыя ўчынкі чалавек павінен рабіць не дзеля свайго выратавання альбо нейкага асабістага плёну, але дзеля павелічэнне ўзроўню жыцця хрысціянскага таварыства, як Боскай праявы. Такім чынам, Лютэрам была скасавана значнасць правядзенне [[сакрамент]]аў, што ў сваю чаргу ставіла пад пытанне існаванне іерархічнай структуры ў царкве. Сярод таінстваў Лютэр пакінуў толькі [[хрост]] і [[еўхарыстыя|еўхарыстыю]].
 
Лютэр не лічыў [[Біблія|Біблію]] беспамылковай, дапускаючы існаванне ў ёй перайначання фактаў й перабольшвання ісцінных Боскіх словаў<ref name="Kruhaśwet"/>. З'яўляючыся акадэмічным багасловам, Лютэр перш за ўсё лічыў, што рэфармаваць трэба ў першую чаргу [[багаслоўе]]<ref>{{Спасылка
| аўтар =
| аўтарlink =
| дата публікацыі =
| url = http://www.e-reading-lib.org/chapter.php/86148/38/MakGrat_-_Bogoslovskaya_mysl%27_Reformacii.html
| загаловак = Богословская мысль Реформации // Гуманизм и виттенбергская Реформация
| фармат =
| назва праекту =
| выдавец =
| дата = 14 красавіка 2013
| мова =
| камэнтар =
}}
</ref>.
 
=== Анабаптызм ===
Дактрына Цвінглі мела рысы падабенства з [[лютэранства]]м, але й нямала адрознівалася ад яго. Як і Лютэр, [[Ульрых Цвінглі|Цвінглі]] абапіраўся на Святое Пісанне й адпрэчваў «Святую Традыцыю», рэзка крытыкаваў схалястычную тэалогію, адстойваў прынцыпы «апраўданне верай» і «ўсеагульнага святарства». Ідэалам для яго былі раннехрысціянскія цэрквы. Ён не прызнаваў таго, што нельга было, на яго погляд, абгрунтаваць сведчаннем Святога Пісання, і таму адпрэчваў царкоўную іерархію, манаства, пакланенне святым, бясшлюбнасць духавенства. У крытыцы абрадаў каталіцкай царквы ён ішоў далей Лютэра. Галоўнае багаслоўскае адрозненне паміж імі складалася ў рознай трактоўцы [[еўхарыстыя|еўхарыстыі]], якая насіла ў Цвінглі больш рацыяналістычны характар. Ён бачыў у еўхарыстыі не сакрамент, а знак, абрад, здзяйсняны ва ўспамін пра адкупленчую ахвяру Хрыста. У той час, як Лютэр ішоў на саюз з князямі, Цвінглі быў прыхільнікам [[рэспубліканізм]]у, выкрывальнікам тыраніі манархаў і князёў<ref>{{Кніга
|аўтар =
|частка =
|загаловак = История средних веков в двух томах // Под ред. Карпова.
|арыгінал =
|спасылка =
|выданне =
|месца = М.
|выдавецтва = Наука
|год = 2005
|том = 2
|старонкі = 131—132
|старонак =
|isbn =
}}</ref>.
 
=== Кальвінізм ===
Стрыжневай тэмай вучэнне [[Жан Кальвін|Жана Кальвіна]] з'яўлялася вучэнне пра «ўсеагульнае прадвызначэнне», згодна з якім Бог вызначыў кожнаму чалавеку ягоную долю, то бок адным быў прыгатавана вечны праклён і смутак, іншым, абраным, — вечнае выратаванне й асалода. Чалавеку не дадзена змяніць сваю долю, ён здольны толькі верыць у сваё выбранства, прыкладваючы ўсю сваю працавітасць і энэргію, каб дасягнуць поспеху ў свецкім жыцці. Кальвін сцвярджаў духоўны характар эўхарыстыі, лічыў, што Боскую ласку пры ейнай зьдзяйсьненні атрымліваюць толькі выбраныя<ref>{{Кніга
|аўтар =
|частка =
|загаловак = История средних веков в двух томах // Под ред. Карпова.
|арыгінал =
|спасылка =
|выданне =
|месца = М.
|выдавецтва = Наука
|год = 2005
|том = 2
|старонкі = 134—135
|старонак =
|isbn =
}}</ref>.
 
== Контрарэфармацыя ==
{{Асноўны артыкул|Контрарэфармацыя}}
[[Файл:Reformation.gif|значак|Мапа паказвае распаўсюд Рэфармацыі й [[Контрарэфармацыя|Контрарэфармацыі]] ў [[Еўропа|Еўропе]] (не пазначаныя Іспанія і Італія)]]
Рэфармацыя выклікала зваротную рэакцыйную палітыку з боку [[Каталіцкая Царква|Каталіцкай Царквы]], якая атрымала назву [[Контрарэфармацыя|Контрарэфармацыі]]. У выніку Рэфармацыі каталіцкімі засталіся [[Каралеўства Італія|Італія]], [[Іспанія]], поўдзень Германіі, частка кантонаў [[Швейцарыя|Швейцарыі]] й [[Ірландыя, востраў|Ірландыя]]. У канцы [[XVI стагоддзе|XVI стагоддзя]] каталіцтва атрымала перамогу на поўдні [[Нідэрланды|Нідэрландаў]] (сучасная [[Бельгія]]) і ў [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]. [[Каралеўства Францыя|Францыя]] апынулася дзяржавай, дзе дзяржаўнай рэлігіяй было каталіцтва, аднак пратэстанты доўгі час карысталіся правам свабоднага веравызнання. Неабходна заўважыць, што Контрарэфармацыя мела як знешні, гэтак і ўнутраны бок. Калі вонкава гэта выяўлялася ў гвалтоўным здушэнні рэфарматарскага руху шляхам пераследу пратэстантаў, распаўсюджванне [[інквізіцыя|інквізіцыі]] й стварэнне [[Індэкс забароненых кніг|Індэкса забароненых кніг]], то ўнутрана гэта былі працэсы, якія можна назваць Рэфармацыяй у самой каталіцкай Царкве.
 
У [[1536]] годзе папа [[Павел III, папа рымскі|Павел III]] стварыў адмысловую камісію, у склад якой запрасіў чальцоў таварыства «[[Капліца Боскай любові]]», якія склалі справаздачу, што ў многіх злоўжываннях у Каталіцкай царкве былі вінаватыя папы і [[кардынал]]ы, якія ставілі меркантыльныя інтарэсы вышэй за духоўныя{{Зноска|Curns|1992|Кернс|286}}. У [[1545]] годзе паводле ініцыятывы Паўла III быў скліканы [[Трыдэнцкі сабор]], які павінен быў даць адказ на многія важныя духоўныя пытанні сучаснасці. На саборы, які доўжыўся на працягу пантыфікату некалькіх папаў, былі прынятыя не толькі рашэнні паводле дагматычных пытанняў, але й былі сфармуліраваныя дэкрэты ў сувязі з царкоўнымі злоўжываннямі.
 
Перад смерцю Павел III пакаяўся ў [[непатызм|непатызме]]{{Зноска|Kawalski|1991|Ковальский|182}}. Наступныя папы, хоць і не выяўляючы паслядоўнасці, але гэтак жа змагаліся з гэтай з'явай. Акрамя гэтага папы вялі барацьбу за аднаўленне маральнага аблічча кліру каталіцкай царквы. Гэтак, [[Павел IV, папа рымскі|Павел IV]], удзельнік камісіі Паўла III, выгнаў з Рыма 113 біскупаў, якія незаконна пакінулі свае [[епархія|епархіі]], пры ім сотні манахаў былі адпраўленыя зноўку ў свае манастыры. Пераследаванні падвяргаліся нават кардыналы, западозраныя ў амаральнасці{{Зноска|Kawalski|1991|Ковальский|184}}.
 
Акрамя гэтага, былі заснаваны манаскія ордэны новага тыпу — [[тэатынцы]], [[капуцыны]], [[урсулінкі]] і [[езуіты]]. Апошнія заняліся актыўнай прапагандай каталіцтва як у пратэстанцкіх краінах, гэтак і на тэрыторыях, дзе да гэтага наогул не было хрысціянскіх місіянераў. Пры ўступе ў ордэн езуіт даваў прысягу не толькі генералу, але й самому папе. Шмат у чым дзякуючы дзейнасці езуітаў удалося вярнуць у каталіцтва [[Рэч Паспалітая|Рэч Паспалітую]]{{Зноска|Curns|1992|Кернс|292}}.
 
== Спадчына ==
[[Файл:Life of Martin Luther.jpg|міні|230пкс|Жыццё Марціна Лютэра і іншых дзеячоў Рэфармацыі]]
Вынікі рэфармацыйнага руху немагчыма ахарактарызаваць адназначна. З аднаго боку, каталіцкі свет, які аб’ядноўваў ўсе народы [[Заходняя Еўропа|Заходняй Еўропы]] пад духоўным кіраўніцтвам [[папа рымскі|папы рымскага]], спыніў існаванне. Адзіная каталіцкая царква была заменена мноствам нацыянальных цэркваў, якія часцяком знаходзіліся ў залежнасці ад свецкіх кіраўнікоў, тады як ранейшыя клірыкі маглі апэляваць да папы ў якасці арбітру. З іншага боку, нацыянальныя цэрквы спрыялі росту нацыянальнай свядомасці народаў Еўропы. Пры гэтым істотна падвысіўся культурны й адукацыйны ўзровень жыхароў [[Паўночная Еўропа|Паўночнай Еўропы]], якая да гэтага была ўскраінай хрысціянскага свету, то бок неабходнасць вывучэнне [[Біблія|Бібліі]] прыводзіла да росту як пачатковых навучальных устаноў, у асноўным у форме [[царкоўна-прыходская школа|царкоўна-прыходскіх школ]], гэтак і вышэйшых, што выявілася ў стварэнні [[універсітэт|ўніверсітэтаў]] для падрыхтоўкі кадраў нацыянальных цэркваў. Для некаторых моў спецыяльна была распрацавана [[пісьменнасць]], каб мець магчымасць выдаваць на іх Біблію. Абвяшчэнне духоўнай роўнасці стымулявала развіццё ўяўленняў аб роўнасці палітычнай. Гэтак, у краінах, дзе большасць складалі рэфарматы, свецкім людзям прадстаўляліся вялікія магчымасці ў кіраванні царквой, а грамадзянам — у кіраванні дзяржавай{{Зноска|Curns|1992|Кернс|299}}.
 
=== Пратэстанцкая працоўная этыка ===
Асноўным жа дасягненнем Рэфармацыі стала тое, што яна значна паспрыяла змене старых [[феадалізм|феадальных]] эканамічных адносінаў на новыя [[капіталізм|капіталістычныя]]. У сваёй працы «[[Пратэстанцкая этыка й дух капіталізму]]» [[Макс Вэбер]] першым выказаў здагадку, што культурныя каштоўнасці могуць паўплываць на эканамічныя поспехі<ref>{{Спасылка
| аўтар =
| аўтарlink =
| дата публікацыі =
| url = http://www.nytimes.com/2003/06/08/weekinreview/08FERG.html
| загаловак = Why America Outpaces Europe (Clue: The God Factor)
| фармат =
| назва праекту = The New York Times
| выдавец =
| дата = 14 красавіка 2013
| мова =
| камэнтар =
}}</ref>, сцвярджаючы, што пратэстанцкая Рэфармацыя прывяла да значнага развіцця пратэстанцкіх краінаў. Такія пратэстанцкія рухі, як то [[кальвінізм]] і многія іншыя, з больш строгай дактрынай, забаранялі марнатраўнае выкарыстанне з цяжкасцю заробленых грошай, а купля прадметаў раскошы была вызначана як [[грэх]]<ref>{{Кніга
|аўтар = Max Weber
|частка =
|загаловак = The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism
|арыгінал =
|спасылка = http://uregina.ca/~gingrich/o1102.htm
|выданне =
|месца =
|выдавецтва =
|год = 1905
|том =
|старонкі =
|старонак =
|isbn =
|ref = Weber
}}</ref>. Імкненне да эканоміі, да развіцця [[прамысловасць|прамысловасці]], да адмовы ад дарагіх забавак, роўна як і дарагіх набажэнстваў, спрыяла назапашванню [[капітал]]у, які ўкладваўся ў [[гандаль]] і вытворчасць. У выніку пратэстанцкія дзяржавы пачалі апярэджваць у эканамічным развіцці каталіцкія й праваслаўныя. Нават сама этыка пратэстантаў спрыяла развіццю [[эканоміка|эканомікі]].
 
=== Пісменнасць ===
[[Файл:Lutherbibel.jpg|міні|210пкс|[[Біблія Марціна Лютэра]]]]
Рэфармацыя была часам трыумфу [[пісьменнасць|пісьменнасці]] й выкарыстанне новай [[друк]]авальнай машыны. Пераклад Лютэрам Бібліі на нямецкую мову быў вырашальным момантам у распаўсюдзе пісьменнасці, які стымуляваў выданне й распаўсюджванне рэлігійных кнігаў і брашур. З [[1517]] года рэлігійныя брашуры ў вялікай колькасці былі выраблены ў Германіі і большай частцы Еўропы<ref>{{Кніга
|аўтар = Mark U. Edwards, Jr.
|частка =
|загаловак = Printing, Propaganda And Martin Luther
|арыгінал =
|спасылка = http://uregina.ca/~gingrich/o1102.htm
|выданне =
|месца = Augsburg
|выдавецтва = Augsburg Fortress Publishers
|год = 1994
|том =
|старонкі =
|старонак = 244
|isbn = 0-80063-739-9
}}</ref>.
 
Да [[1530]] года было зроблена больш за 10 тысяч публікацый, якія, як вядома, у агульнай складанасці налічвалі дзесяць мільёнаў асобнікаў. Рэфармацыя, такім чынам, правяла сапраўдную культурную рэвалюцыю. У хуткім часе стала вядома, што друк можа быць выкарыстаны дзеля [[прапаганда|прапаганды]] пэўных ідэй. Асабліва вялікай колькасці дасягнулі публікацыі на нямецкай мове, у тым ліку [[Біблія Лютэра|пераклад Лютэрам Бібліі]], яго [[Малы Катэхізіс]] для бацькоў дзеля навучання дзяцей, і ягоны [[Вялікі Катэхізіс Марціна Лютэра|Вялікі Катэхізіс]] для пастараў. Ілюстраванне нямецкай Бібліі таксама значна папулярызавала ідэі Лютэра. [[Лукас Кранах Старэйшы]], выбітны мастак і блізкі сябар Лютэра, займаўся аздабленнем тэалагічных працаў Лютэра выявамі. Сваімі выявамі ён драматызаваў погляды Лютэра ў адносінах паміж [[Стары Запавет|Старым]] і [[Новы Запавет|Новым Запаветам]], не забываючыся пры гэтым быць асцярожным пры выкарыстанні візуальных вобразаў.
 
== Заўвагі ==
{{заўвагі|1=2}}
 
== Літаратура ==
* {{Кніга
|аўтар = Кернс Эрл Е.
|частка =
|загаловак = Дорогами христианства
|арыгінал =
|спасылка =
|выданне =
|месца = М.
|выдавецтва =
|год = 1992
|том =
|старонак = 125
|isbn = 5-85770-021-3
|ref = Curns
}}
* {{Кніга
|аўтар = Geoffrey Elton.
|частка =
|загаловак = Reformation Europe: 1517—1559.
|арыгінал =
|спасылка =
|выданне =
|месца = London
|выдавецтва = Fontana
|год = 1963
|том =
|старонак = 349
|isbn = 0-06131-270-3
|ref = Elton
}}
* {{Кніга
|аўтар = Diarmaid MacCulloch.
|частка =
|загаловак = Reformation: Europe’s House Divided, 1490—1700.
|арыгінал =
|спасылка =
|выданне =
|месца = London
|выдавецтва = Allen Lane
|год = 2003
|том =
|старонак =
|isbn = 0-14028-534-2
|ref = MacCulloch
}}
* {{Кніга
|аўтар = Simon, Edith
|частка =
|загаловак = Great Ages of Man: The Reformation
|арыгінал =
|спасылка =
|выданне =
|месца =
|выдавецтва = Time-Life Books
|год = 1966
|том =
|старонак =
|isbn = 0-66227-820-8
}}
* {{Кніга
|аўтар = Ковальский, Ян Веруш.
|частка =
|загаловак = Папы и папство
|арыгінал =
|спасылка =
|выданне =
|месца = М.
|выдавецтва = Политиздат
|год = 1991
|том =
|старонкі =
|старонак = 236
|isbn = 5-250-01237-X
|ref = Kawalski
}}
 
== Спасылкі ==
{{Commons|Category:Reformation}}
* [http://www.belreform.org/ Рэфармацыя ў Беларусі]
* [http://sprouse-brothers.ru/3/26-ryefarmacyya-i-kontrryefarmacyya-vyalikim.html Рэфармацыя й Контрарэфармацыя ў Вялікім княстве Літоўскім]. Гісторыя Беларусі
* [http://history.hanover.edu/early/prot.html Internet Archive of Related Texts and Documents]{{ref-en}}
* [http://www.tyndale.ca/seminary/mtsmodular/reading-rooms/history/16th-century 16th Century Reformation Reading Room]. Extensive online resources, Tyndale Seminary {{ref-en}}
* [http://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/religiya/REFORMATSIYA.html Реформация]. Энциклопедия Кругосвет {{ref-ru}}
 
{{Гісторыя Еўропы|state=collapsed}}
Радок 51 ⟶ 543:
[[Катэгорыя:Рэфармацыя|*]]
[[Катэгорыя:Пратэстанцтва]]
 
{{Link FA|eu}}
{{Link FA|fi}}
{{Link FA|pt}}
{{Link FA|vi}}
 
{{Бібліяінфармацыя}}
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Рэфармацыя"