Трыццацігадовая вайна: Розніца паміж версіямі

[недагледжаная версія][недагледжаная версія]
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
clean up, replaced: фэльд → фельд (2), — 24 кастрычніка 1648 → — {{ДС|24|10|1648}}, бурзе → бургу, я у → я ў (4), Файл: → Выява: (5), ўнія → уні using AWB
Artificial123 (размовы | уклад)
Няма тлумачэння праўкі
Радок 80:
 
Баявыя дзеянні Трыццацігадовай вайны адбываліся ў [[Цэнтральная Еўропа|Цэнтральнай Еўропе]], галоўным чынам на тэрыторыі сучаснай [[ФРГ|Германіі]]. Як самі баявыя дзеянні, так і выкліканыя імі [[Масавы голад|голад]] і [[Эпідэмія|эпідэміі]] спустошылі цэлыя рэгіёны. У [[Паўднёвая Германія|Паўднёвай Германіі]] вайну перажыла толькі траціна насельніцтва. Шматлікім абласцям спатрэбілася больш за [[стагоддзе]], каб аправіцца ад наступстваў выкліканага вайной эканамічнага і сацыяльнага заняпаду.
 
== Прэлюдыя канфлікту ==
Святая Рымская Імперыя ў XVII ст. складала кангламерат дзясяткаў каралеўстваў, княстваў, і розных адміністрацыйных адзінак — царкоўных або свецкіх. У Багеміі, Саксоніі і Паўночных княствах Германіі дамінавалі пратэстанты, разам з тым, Баварыя, Аўстрыя, а таксама іншыя Паўднёвыя княствы былі пераважна каталіцкімі. Пануючыя ў Святой Рымскай Імперыі дынастыя Габсбургаў была каталіцкай і ўсяляк дыскрымінавала пратэстантаў. У пачатку XVII ст. разгортвалася контррэфармацыя, узмацнялася царкоўная цэнзура і інквізіцыя, умацаваўся ордэн езуітаў. Ватыкан ўсяляк падштурхоўваў кіраўнікоў-каталікоў да выкаранення пратэстантызму ў сваіх уладаннях.
 
Варта адзначыць, што з часоў Карла V вядучая роля ў палітычным жыцці Еўропы належала дынастыі Габсбургаў. У пачатку XVII стагоддзя іспанская галіна дынастыі валодала Партугаліяй, Паўднёвымі Нідэрландамі, поўднем Італіі і, калоніямі ў Амерыцы. Аўстрыйскія Габсбургі замацавалі за сабой карону імператара Святой Рымскай Імперыі, былі каралямі Багеміі, Венгрыі, Харватыі. Гегемонію Габсбургаў імкнуліся аслабіць еўрапейскія дзяржавы, і найбольш Францыя.
 
Габсбургаў падтрымлівалі Аўстрыя, большасць каталіцкіх княстваў Святой Рымскай Імперыі, Іспанія, аб'яднаная з Партугаліяй, Папскі прэстол, Польшча. На баку «антыгабсбургскай кааліцыі»: пратэстанцкія княствы Святой Рымскай Імперыі, Багемія, Трансільванія, Венецыя, Савоя, Рэспубліка Злучаных правінцый, Швецыя, Данія, Францыя, аказвала падтрымка Англія, Шатландыя і Маскоўскае царства.
 
Аўгсбургскі мір 1555 года падпісаны Карлам V і на час спыніў адкрытае супрацьстаянне пратэстантаў і каталікоў у Святой Рымскай Імперыі, і ў прыватнасці ў Германіі. Па ўмовах міру імперскія князі маглі выбіраць рэлігію (пратэстантызм або каталіцтва) для сваіх княстваў па сваім меркаванні, у адпаведнасці з прынцыпам: «Чыя ўлада, таго і вера» ({{lang-en|Cuius regio, eius religio}}). Аднак у пачатку XVII стагоддзя каталіцкая царква абапіраючыся на падтрымку дынастыі Габсбугив адваёўвала свой уплыў і вяла актыўную барацьбу супраць пратэстантаў.
 
Для адпору каталіцкаму націску пратэстанцкія князі Свяшчэннай Рымскай імперыі аб'ядналіся у 1608 годзе ў евангельскую унію. Унія шукала падтрымкі ў дзяржаў, варожых дынастыі Габсбургаў. У адказ каталікі аб'ядналіся у 1609 годзе ў Каталіцкую Лігу пад кіраўніцтвам Максіміліяна I Баварскага.
 
У 1617 годзе кіруючы імператар Святой Рымскай імперыі і кароль Багеміі Мацвей, які не меў прамых нашчадкаў, прымусіў чэшскі сойм прызнаць спадчыннікам свайго стрыечнага брата Фердынанда Штырыйскага. Фердынанд быў гарачым каталіком, выхаванцам езуітаў і вельмі непапулярным ва ў асноўным пратэстанцкай Чэхіі. На гэтым фоне ў Празе адбыўся канфлікт паміж прадстаўнікамі чэшскай арыстакратыі і каралеўскімі намеснікамі. 23 мая 1618 года апазіцыйныя дваране на чале з графам Турнам выкінулі з вокнаў Чэшскай Канцылярыі ў роў каралеўскіх намеснікаў графа Уільяма Славату, Яраслава Мартыніцю і іх сакратара Фабрыцыа.
 
== Ход вайны ==
=== Чэшска-Пфальцскі перыяд ===
 
Пасля разрыву з Габсбургамі ў Багеміі было сфарміравана ўрад — дырэкторыю ў складзе 30 дырэктараў, на чале якіх стаў Вацлаў Вільгельм з Рупы, галоўнакамандуючым быў прызначаны граф Генрых Турн. Дырэкторыя запрасіла на чэшскі трон лідара Евангелічнай Уніі Фрыдрыха V, курфюрста Пфальцскага, зяця англійскага караля Якава І. Паўстанцы, рэальна ацэньваючы свае магчымасці, чакалі дапамогі з двух магутных ачагоў пратэстантызму ў Еўропе: Англіі і Нідэрландаў, а таксама пратэстанцкіх княстваў-суседзяў.
 
У 1619 годзе Нідэрланды прафінансавалі фарміравання ўзброеных атрадаў Мансфельда. Дапамогу чэхам таксама дала Сілезія, якая ўзяла пад кантроль мяжу з каталіцкай Польшчай, адкуль планіравалася ўзброеная інтэрвенцыя. Англія заняла чакальную пазіцыю. Мараўская шляхта на чале з Карлам Жэратынам выступіла за мірнае рашэнне канфлікту з Габсбургамі і адмовілася даць паўстанцам ваенную дапамогу.
 
Сітуацыя хутка абвастралася, 20 сакавіка 1619 года памёр імператар Мацвей. Пасля таго, як сход чэшскіх дваран абрала каралём Чэхіі — 26 ліпеня 1619 года — курфюрста Пфальца Фрыдрыха V, праз месяц — 28 жніўня 1619 года — на выбар нямецкай шляхты аўстрыйскі трон, карону Венгрыі і Чэхіі атрымаў у спадчыну Фердынанд II і быў абраны імператарам. Фердынанд быў шчыры католік, і яшчэ ў маладыя гады даў зарок выкараніць ерась. Паколькі ў імператара не было арміі, ён быў вымушаны шукаць падтрымкі ў Каталіцкай Лігі, якая мела наёмную армію.
 
Граф Турн і Мансфельд бачылі шанцы дасягнуць ваеннага поспеху ў барацьбе супраць Габсбургаў, якія апынуліся ў цяжкім становішчы. Венгры пад кіраўніцтвам князя Трансільваніі Бетлена Габар нанеслі ўдар імперыі і падышлі пад сцены Вены ў лістападзе 1619 года. Аднак дапамогу Габсбургам надала Польшча, накіраваўшы ўзброеную дапамогу — атрады «лісоўчыкаў», у складзе якіх былі казацкія часткі. Ваенная дапамога дазволіла Вене адбіць атаку.
 
У 1620 годзе Іспанія выслала на дапамогу імператару 25000-нае войска пад камандаваннем Амброзія Спінолы. Між тым пад камандаваннем генерала Цілі армія Каталіцкай Лігі рушыла на Чэхію, абыходзячы войска Фрыдрыха V, які спрабаваў спыніць яе яшчэ на далёкіх подступах да Празе.
 
Вырашальная бітва адбылася 8 лістапада 1620 года на Белай гары блізу Прагі. Армія пратэстантаў пацярпела поўную паразу.
 
Вынікам вайны стала ўціхамірванне Чэхіі: імперскі ваенны трыбунал пакараў смерцю больш за 600 прадстаўнікоў чэшскай шляхты. Каля 500 буйных маёнткаў, тры чвэрці ўсёй тэрыторыі Чэхіі, змянілі уласнікаў. Становішча сялян асабліва не змянілася, але новыя ўладальнікі скарысталіся момантам і адабралі ў сялян частку зямель. Пратэстанцкае набажэнства было забаронена. Чэшская мова пры набажэнствах заменена на латынь, было адменена дзень памяці Яна Гуса. Універсітэт быў аддадзены пад апеку езуітаў. Былі канфіскаваныя маёнткі пратэстантаў і раздадзеныя нямецкім дваранам. Справаводства цалкам пераведзена на нямецкую мову, парламент практычна страціў сваё значэнне і склікаўся па жаданні імператара. У дадатак, Фердынанд II адмяніў выбары караля і абвясціў сваю ўладу ў Чэхіі спадчыннай. Чэхія страціла аўтаномію і стала радавой спадчынай Габсбургаў. У выніку вайны і эпідэмій насельніцтва Чэхіі скарацілася з 4 мільёнаў чалавек у пачатку XVII стагоддзя, у 700 000 у сярэдзіне стагоддзя. Першая фаза вайны завяршылася, калі Бетлен Габар падпісаў мір з імператарам у студзені 1622 года, атрымаўшы тэрыторыі ва Усходняй Венгрыі.
 
Некаторыя гісторыкі вылучаюць перыяд Трыццацігадовай вайны паміж 1621-1625 гадамі, як Пфальцскі перыяд. Заканчэнне дзеянняў на ўсходзе (у Чэхіі) азначала вызваленне імперскіх войскаў для дзеянняў на захадзе, а ў прыватнасці ў Пфальцы. Пасля ўціхамірвання Чэхіі войскі імператара пачалі баявыя дзеянні з пратэстантамі ў Германіі, і прыступілі да акупацыі Пфальца. Рэшткі пратэстанцкай арміі на чале з Мансфельдам адышлі ў Данію. Пфальц апынуўся ў руках імператара. У бітве пры Штадтлоне 6 жніўня 1623 года апошнія сілы пратэстантаў былі разбітыя. Ацалела ледзь траціна з 21000-най пратэстанцкай арміі. Пазбаўленая харчоў, кіраўніцтва і грошай яна была асуджаная. Параза выклікала распад Евангелічнай уніі і страту Фрыдрыхам V ўсіх яго уладанняў і тытула курфюрста. Фрыдрыха выгналі з Свяшчэннай Рымскай Імперыі. У выгнанні ён паспрабаваў заручыцца падтрымкай Нідэрландаў, Даніі і Швецыі. Першы перыяд вайны скончыўся пераканаўчай перамогай Габсбургаў.
 
== Бітвы Трыццацігадовай вайны ==