Іерусалім: Розніца паміж версіямі

'''Іерусалім''' (стараж.-яўр. ירושלים Іерушалаім, араб. القدس Аль-Кудс) — горад у [[Ізраіль|Ізраілі]]. Старажытны горад Палесціны, размешчаны на паўпустынным пласкагор'і на захад ад [[Мёртвае мора|Мёртвага мора]] і [[Рака Іардан|р. Іардан]]. Прамысловы, гандлёвы, фінанасавы, навуковы і культурны цэнтр краіны. Рэлігійны («свяшчэнны») цэнтр [[іудаізміўдаізм|іудзеяў]], [[хрысціянства|хрысціян]] і [[мусульманства|мусульман]].

Як [[Ізраіль]], так і [[Палесцінская аўтаномія]] лічаць Іерусалім сваей сталіцаюсталіцай, не прызнаючы правоў за драгой стараною. Ізраільскі суверэнітэт афіцыйна не быў прызнаны [[ААН]] і значнай часткаючасткай сусветнага згуртавання. Органы ўлады Палесцінскай аўтаноміі ніколі не знаходзіліся ў Іерусаліме.

Статус Іерусаліма –— прадмет гарачых дыскусій. Рэзалюцыя Генеральнай Асамблеі ААН № 181 ад [[29 лістапада]] [[1947]], вядомая пад назваюназвай “Рэзалюцыя аб падзеле Палесціны”, прадугледжвала, што сусветная супольнасць возьме пад свой кантроль горад пасля сканчэння брытанскага мандата ([[15 мая]] [[1948]]).

У [[1950]] Ізраіль аб’яўляеаб'яўляе Іерусалім сваею сталіцаюсталіцай. У Іерусаліме знаходзіцца Кнессэт (ізраільскі парламент), а таксама ўсе дзяржаўныя і ўрадавыя ўстановы Ізраіля. У [[1948]]-—[[1967]] горад быў акупаваны [[Іарданія]]й, таму статус сталіцы распаўсюджваўся толькі на заходнюю частку горада.

Законам аб Іерусаліме [[30 ліпеня]] [[1980]] Ізраіль абвясціў Іерусалім сваю адзінай і непадзельнай сталіцаюсталіцай.

ААН не прызнаюпрызнай аднабаковай анексіі ЎсходнягаУсходняга Іерусаліма. Пасля таго, як [[15 жніўня]] [[2006]] урад [[Коста-Рыка|Коста-Рыкі]] абвясціў аб пераносе свайго пасольства з Іерусаліма ў [[Тэль-Авіў]], а [[25 жніўня]] ўрад [[Сальвадор]]а ўзяў прыклад з Коста-Рыкі, ў Іерусаліме не засталося ніводнай дыпламатычнай місіі замежнай дзяржавы. Амаль усе краіны размяшчаюць свае пасольствы ў Вялікім Тэль-Авіве, за выключэннем Балівіі і Парагвая, чые пасольствы размяшчаюцца ў прыгарадзе Іерусаліма МавасэрэтМавасерэт-ЦіонТыён. Кангрэс ЗША яшчэ ў [[2000]] прыняў пастанову аб пераносе пасольства ў Іерусалім, аднак урад ЗША заўседы адкладвае выкананне свайго рашэння. На цяперашні час пасольства [[ЗША]] знаходзіцца ў Тэль-Авіве, аднак у Іерусаліме знаходзіцца Генеральнае Консульства ЗША.

Ва ЎсходнімУсходнім Іерусаліме знаходзяцца консульства ЗША і некаторых іншых краін, якія ажыццяўляюць кантакты з Палесцінскай аўтаноміяй.

Iерусалім — адзін з самых старажытных ханаанскіх гарадоў (ІІІIII тыс. да н.э.). У пач. Х ст. заваяваны [[Давід]]ам, які зрабіў яго рэлігійным і палітычным цэнтрам сваёй дзяржавы (адсюль вызначэнне Iерусаліма як горада Давідава). Росквіт Iерусаліма адбыўся пры цару [[Саламон]]е (пабудаваны храм). Пасля падзелу дзяржавы Iерусалім — сталіца [[ІудзейскаеІўдзейскае царства|ІудзейскагаІўдзейскага царства]]. У 586 (587?) да н.э. зруйнаваны [[Навухаданосар II|Навухаданосарам II]]. Адбудаваны яўрэямі пасля вяртання з [[Вавілонскі палон|Вавілонскага палону]]. 3 538 да н.э. сталіца персідскай правінцыі. Пасля заваявання Персіі [[Аляксандр Македонскі|Аляксандрам Македонскім]] і распаду яго дзяржавы пад уладай Пталамеяў, з [[198 да н.э.]] — [[Селеўкіды|Селеўкідаў]]. 3 [[141 да н.э.]] сталіца дзяржавы Махавеяў. У [[70]] н.э. зруйнаваны рымскім імператарам Цітам. У [[IV стагоддзе|IV ст.]] пры імператару Канстанціне свяшчэнны цэнтр хрысціян. 3 [[395]] пад уладай [[Візантыя|Візантыі]]. Пасля арабскага заваявання ([[638]]) — свяшчэнны цэнтр мусульман. У [[1099]] захоплены крыжаносцамі, стаў месцам паломніцтва хрысціян. У [[1173]] Iерусалім наведала [[Ефрасіння Полацкая]]. У [[1187]] горад заваяваны егіпецкім султанам [[Салах-ад-Дзін]]ам. 3 [[1517]] у складзе [[Асманская імперыя|Асманскай імперыі]]. У [[1917]] захоплены брытанскімі войскамі. У 1920—48 адміністрацыйны цэнтр брытанскай падмандатнай тэрыторыі Палесціны. Паводле рашэння Генеральнай Асамблеі [[ААН]] ад [[29.11]].[[1947]] Iерусалім павінен быў стаць самастойнай адміністрацыйнай адзінкай пад кіраваннем ААН. Пасля араба-ізраільскай вайны 1948—49 быў падзелены на 2 часткі: усходняя адышла [[Іарданія|Іарданіі]], заходняя — да Ізраіля. У [[1950]] урад Ізраіля аб'явіў яго сталіцай краіны. У выніку ізраільска-арабскай вайны 1967 Ізраіль захапіў увесь Iерусалім і ў ліпені [[1980]] абвясціў яго «вечнай і непадзельнай сталіцай» Ізраіля.

[[Файл:Jerusalem panorama early twentieth century2.jpg|мініthumb|злева|320пкс320px|Іерусалім напачатку 20 стагоддзя]]

Іерусалім размешчаны на паўднёвых адгор'ях [[плато]] ў [[Іўдзейскія горы|Іўдзейскіх гарах]], якія ўключаюць у сябе [[Аліўкавая гара|Аліўкавую гару]] (на ўсходзе) і [[Гара Скопус|гару Скопус]] (на паўночным-сходзе). Вышыня старога горада складае каля 760 метраў. Увесь Іерусалім акружаны далінамі і высушанымі рэчышчамі рэк. Даліны [[Даліна Кідрон|Кідрон]], [[Геена|Эном]] і [[Тырапаэон, даліна|Тырапаэон]] перасякаюцца ў раёне на поўдзень ад Старога горада Іерусаліма. Даліна Кідрон ляжыць да ўсходу ад Старога горада, Аліўкавая гара аддзяляе яе ад уласна горада. Уздоўж паўднёвага боку старога Іерусаліма месціццаразмяшчаецца даліна Эном, якая вядома па біблейская [[эсхаталогія|эсхаталогіі]] «Геена вогненая» альбо [[пекла]]. Даліна Тырапаэон пачынаецца на паўночным захадзе паблізу [[Дамаская брама|Дамаскай брамы]] і цягнецца далей на паўднёвы ўсход праз цэнтр старога горада да сажалкі [[Сілоэм]], дзе падзяляецца на дзве часткі, каля двух узгоркаў ля храмавай гары на ўсходзе, і на астатняй частцы горада на захадзе (ніжняя і верхняя частка горада была апісана [[Іосіф Флавіус|Іосіфам Флавіусам]]). Сёння, гэтая даліна месціць руіны, якія былі назапашаны на працягу стагоддзяў.

У біблейскія часы, Іерусалім быў акружаны лясамі [[мігдалы|мігдалаў]], [[аліва|алівы]] і [[хвоя]]мі. На працягу стагоддзяў войнаў і нядбайнасці, гэтыя лясы былі знішчаны. ФермэрыФермеры ў рэгіёне Іерусаліма будавалі каменныя тэрасы на схілах такім чынам, каб стрымаць глебы, надаюць гарадскому ландшафту пэўную асаблівасць.

Вада заўсёды была асноўнай праблемай у Іерусаліме, аб чым сведчыць разгалінаваная сетка старажытных [[вадаправод]]аў, тунэлі, басейны і цыстэрны знаходзяцца ў горадзе. Іерусалім знаходзіцца ў 60 км на ўсход ад Тэль-Авіва і Сярэдземнага мора, а таксама ў 35 км на захад ад [[Мёртвае мора|Мёртвага мора]], які з'яўляецца самым [[экстрэмумы на Зямлі|нізкім вадаёмам]] на Зямлі. Суседнія гарады ёсць [[Віфлеем]] і [[БэйтБейт-Джаля]] на поўдзень, [[Абу-Дыс]] і [[Маале-Адумім]] на ўсход, [[Мевасерэт Цыён]] на захад, і [[Рамала]] і [[Гіват Зееў]] на поўнач.

Горад характарызуецца [[міжземнаморскі клімат|міжземнаморскім кліматам]], з гарачым, сухім летам і мяккай вільготнай зімой. Снег як правіла выпадае раз ці два на зіму, нягледзячы на тое, што ў горадзе праходзіць вялікі снегапад кожныя тры-чатыры гады. Студзень самы халодны месяц у годзе, калі сярэдняя тэмпэратуратэмпература складае 9,1  °C; ліпень і жнівень з'яўляюцца самымі гарачымі месяцамі, з сярэдняй тэмпэратурайтэмпературай 24,2  °C . Улетку, як правіла, ападкаў няма. Сярэднегадавая колькасць ападкаў складае каля 550 мм. Дажджы маюць месца амаль выключна ў пэрыядперыяд з кастрычніка па травеньмай. Іерусалім мае 3400 гадзін сонечнага надвор'я на год.

Многія галоўныя вуліцы ў Іерусаліме былі пабудаваны без уліку існавання вялікага аб'ёму гарадскога [[транспарт]]ага трафіку, што прывяло да перагружанасці трафіку і большага забруджвання гарадзкогагарадскога паветра. Прамысловае забруджванне ў межах горадугорада з'яўляецца рэдкім, але выкіды з заводаў на ізраільскіх міжземнаморскіх узбярэжжах маюць месца быць.

<!-- максымумымаксімумы і мінімумы тэмпэратуртэмператур -->

<!-- сярэдняя тэмпэратуратэмпература -->

| Год_сяр = 17.5

<!-- тэмпэратуратэмпература вады -->

| Год_вада =

[[Файл:EPSN0080.jpg|мініthumb|злева|200пкс200px|Сцяна плачу]]

[[Файл:Dome of the Rock 4.jpg|мініthumb|злева|200пкс200px|Мячэць Аль-Акса]]

[[Файл:Holy Sepulchre Jerusalem.jpg|мініthumb|злева|200пкс200px|[[Храм Труны Гасподняй]]]]

Іерусалім мае цалкам асаблівы статус для прыхільнікаў аўраамічных рэлігій як месца размяшчэння святынь [[іўдаізм]]ау, [[хрысціянства]] і [[іслам]]а. Святынямі для яўрэяў з'яўляецца [[Храмавая гара]] і заходняя сцяна [[Іерусалімскі храм|Іерусалімскага храма]] — [[Сцяна плачу]]; для [[Мусульмане|мусульманаўмусульман]] — мячэці на храмавай гары (рэлігійны архітэктурны комплекс [[Аль-Акса, мячэць|Аль-Харам аль-Шарыф]]); для хрысціян усіх канфэсійканфесій — [[Храм Труны Гасподняй|Храм Уваскрэшэння Хрыстова]] і мноства цэркваў, збудаваных на месцах, дзе ступаў Ісус.

У яўрэйскіх традыцыйных крыныцах слова «Іерусалім» згадваецца больш за 600 разоў<ref>[http://messianicministry.info/Jerusalem.htm Гістарычныя факты пра Іерусалім]. messianicministry.info</ref>. У [[960 да н. э.|960 годзе да н. э.]] цар Саламон паставіў на гары [[Храмавая гара|Морыя]] [[Храм Саламона|Першы Храм]], які быў разбураны ў [[586 да н. э.|586 годзе да н. э.]] царом БабілёнаВавілона [[Навухаданосар II|Навухаданосарам]]. Вярнуўшыся з вавілонскага палону, юдэііўдзеі збудавалі Другі Храм, які праіснаваў звыш 500 гадоў і цалкам перабудаваны царом Ірадам (у 34-7 гадах да н. э.). Іерусалімскі храм, які быў аднім з самых пышных збудаванняў свайго часу, стаў сімвалемсімвалам Іерусаліма, увасабленнем ягонайяго моцы і велічы. Найвялікшая габрэйскаяяўрэйская святыня была цалкам разбураная ў 70 годзе рымскім імператарам [[Ціт Флавій|Цітам]]. У 1534 годзе ў Іерусаліме нарадзіўся [[Іцхак Лурыя|Іцхак Лурыя Ашкеназі]], стваральнік [[лурыянская кабала|лурыянскай кабалы]].

У [[638]] годзе Іерусалім быў заваяваны [[Мусульмане|мусульманамі]]. У ісламе Храмавая гара звязана з гісторыяй пра начное ўшэсце прарока [[Мухамад]]а. Незразумела, ці было гэта бачаннем, сном або з'явай чыста [[Псіхіка|псіхічнай уласцівасці]], вядома толькі, што Прарок быў разбуджаны і перанесены на чарадзейнай жывёліне ў Іерусалім. Над месцазнаходжаннем старажытнага іўдзейскага Храма адчыніліся нябёсы і адкрыўся шлях, які прывёў Мухамада да трона Госпада, аднак ні яму, ні яго спадарожніку, анёлу Джыбрылю (Гаўрыілу) не было дазволена ўступіць у залімітавыя вобласці. Многія не паверылі Прароку, калі ён распавёў гэтуюгэту гісторыю, аднак тыя, хто былі ў Іерусаліме і ведалі, што Прарок там ніколі не бываў, сталі ў дэталях распытваць яго аб гэтым горадзе, і калі ён у дакладнасці апісаў ім гэтаегэта месца, то ўсе пераканаліся ў праўдзівасці яго слоў. Кажуць таксама, што ён сустракаўся і гутарыў з іншымі прарокамі мінулага, як то Ісай (Ісус), Мусай (Майсей) і Ібрагімам (Абраамам)<ref>[http://www.2india.ru/index.shtml?/religion/116putnik/139putnik Мухамад. Ноч узнясення.]</ref>.

Паводле Бібліі, у Іерусаліме адбываліся шматлікія падзеі. У прыватнасці, галоўныя з іх — Укрыжаванне Хрыстова на прылеглай да горада гары [[Галгофа|Галгофе]] і Уваскрасенне Гасподняе. У выніку гэтага Іерусалім лічыцца галоўным святым горадам хрысціян<ref>[http://www.eleven.co.il/article/15483 Іерусалім у хрысціянстве і ісламе]. </ref>.

ЗьЗ сярэдзіны [[4 стагоддзе|IV стагоддзя]] і да [[7 стагоддзе|VII стагоддзя]] ў Іерусаліме пачынаецца эпоха [[Візантыйская імперыя|візантыйскага]] панавання. У гэты перыяд была пабудавана вялікая колькасць кафедральных сабораў, храмаў і манастыроў па ўсёй акрузе горада. Былі адчынены тэалагічныя кафедры, семінарыі і іканапісныя школы ў самым святым для хрысціян горадзе. У прыватнасці менавіта тады было ўзведзена першае комплекснае архітэктурнае збудаванне вакол пахавальнай пячоры Труны Гасподняй, Галгофы, Каменя памазання і ўздоўж усёй вуліцы [[Віа Даларозы]]. Тады ўвесь гэты комплекс называўся «Святыя сады». На кожным святым месцы было ўзведзена па храме, кляштару ці капліцы. Так былі ўзведзены манастыры ў гонар першых хрысціянскіх пакутнікаў і святых Старога Запавету: прарока [[Ілля, прарок|Іллі]], прарока [[Ян Хрысціцель|Яна Хрысціцеля]], святой Ганны, святога Харлампія, святога Стэфана, Брата [[Ісус Хрыстос|Ісуса Хрыста]] святога Якава, манастыр Успення Багародзіцы, манастыр святыхСвятых Канстанціна і Алены, манастыр Сумленнага Крыжа, і многіх іншых. Таксама быў пабудаваны комплексны манастыр «СьвятыСвяты Мудрасці» на храмавай гары, дзе знаходзіўся разбураны [[Іерусалімскі храм]].

З [[1099]]—[[1187]] гадах, а таксама з [[1229]] па [[1244]] гады Іерусалімам валодалі еўрапейскія [[крыжакі]]. Менавіта яны пабудавалі ў Старым горадзе большасць цэркваў і храмаў і значна перабудавалі тыя, што ўжо былі ў тых месцах, якія звязаны з біблейскімі падзеямі. У [[1173]] годзе ў Іерусаліме памерла [[ЕўфрасінняЕфрасіння Полацкая]]. Пасля кананізацыі яна стала лічыцца заступніцай [[Полацк|Полацка]]а, а пазней і ўсёй [[Беларусь|Беларусі]]<ref>[http://www.belintourist.com/rus/learn_about_belarus/belarus_hystory/famous_people_of_belarus/efr/ ЭўфрасіняЕўфрасіня Полацкая]</ref>.

* Паводле дадзеных за перыяд Брытанскага мандата, размеркаванне насельніцтва Іерусаліма было наступным: 60% — юдэііўдзеі, 20% — мусульмане, 20% — хрысціяне.

* У [[1961]] годзе насельніцтва горада складалася з 72% юдэяўіўдзеяў, 22% мусульманаўмусульман і 5% хрысціянаўхрысціян.

[[Файл:Arabic buildings, Mount of Olives, Jerusalem.jpg|мініthumb|справа|200пкс200px|Арабскі квартал]]

У адпаведнасці з планам [[ААН]] па падзеле [[Палесціна|Палесціны]] (ад [[1947]] года), Іерусалім павінен быў стаць міжнароднай тэрыторыяй. У [[1950]] годзе Усходні Іерусалім быў анексаваны [[Іарданія]]й<ref>[http://nick-software.ho.ua/download/Israel,Palestine,Jordan1982.JPG ФрагмэнтФрагмент мапыкарты паўднёва-заходняй Азіі з Атласу СьветуСвету (СССР, 1982)]</ref>, аднак гэтуюгэту анэксіюанексію прызналі толькі [[Вялікабрытанія]], [[Пакістан]] і [[СССР]].

Пасля ўсталявання кантролю ў ходзе [[Шасцідзённая вайна|Шасцідзённай вайны]] ў [[1967]] годзе над Усходнім Іерусалімам і Старым горадам Ізраіль распаўсюдзіў свой ​​суверэнітэт на ўсю тэрыторыю Іерусаліма. Усім жыхарам было прапанавана ізраільскае грамадзянства; спачатку большасць з іх адмовілася ад гэтага, спадзяючыся на вяртанне пад уладу Іарданіі, але з цягам часу многія яго прынялі. У [[1980]] годзе Ізраіль аб’яднаўаб'яднаў Заходні і Усходні Іерусалім у адміністрацыйным стаўленні і абвесціўабвясціў увесь горад цалкам сталіцай Ізраіля. [[Савет бяспекі ААН]] у сваёй «рэзалюцыі 478», аднак, не прызнала гэты ўчынак законным. Тэрыторыя Усходняга Іерусаліма ўключана ў Іерусалімскую выбарчую акругу ў Палесцінскі Заканадаўчы Савет — парламент [[Палесцінская аўтаномія|Палесцінскай аўтаноміі]].

Стары горад гістарычна падзелены на яўрэйскую, армянскую, хрысціянскую і мусульманскую часткі. У ходзе распачатай ўу [[2000]] годзе інтыфады Аль-Акса, якая праходзіць пад мусульманскімі лозунгамі, арабы-хрысціяне на Заходнім беразе ракі [[Іардан]] падвяргаюцца пераследу з боку палесцінскіх тэрарыстычных арганізацый, што спарадзіла іх масавую эміграцыю, у тым ліку і са Старога горада.

У [[1892]] годзе да Іерусаліма была праведзена чыгуначная лінія, якая звязала яго з [[Яфа]]й. Лінія была зачынена ў [[1998]] годзе, і на працягу некаторага часу Іерусалім заставаўся без чыгуначнага злучэння. [[9 красавіка]] [[2005]] года ўчастак лініі паміж Іерусалімам і [[Бейт-Шэшэм]]ам быў адчынены зноўкузноў. У цяперашні час Іерусалім звязаны прамым чыгуначным паведамленнем з [[Тэль-Авіў|Тэль-Авівам]].

* {{Сцяг Марока}} [[ФэсФес]], [[Марока]]<ref>[http://www.portaildefes.ma/portal/media-type/html/user/anon/page/jumelage.psml/portlet/topicSideMenu?noteid=2812 Jumelage]. Fes city.</ref>

*Я познаю мир: Дет. энцикл.: Страны и народы: Азия, Америка, Австралия, Африка/Авт.-сост. Л.А.Багрова; Под общ. ред. О.Г.Хинн; - М.: ООО «Фирма «Издательство АСТ», 1999 –— 592 с.

* [http://www.eleven.co.il/article/11708 Іерусалім] — артыкул у электроннай яўрэйскай энцыкляпэдыіэнцыклапедыі.

* [http://www.jerusaleminfo.ru/ Іерусалім] он-лайнанлайн. {{ref-ru}}

* [http://www.cityofdavid.org.il/index.html Турыстычны цэнтарцэнтр] «Горад Давыда».

* [http://www.jerusalemp3.com/ Бескаштоўны віртуальны тур па Іерусаліму уў фармаце mp3].