Першабытнае грамадства: Розніца паміж версіямі
| [дагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
вікіфікацыя |
Няма тлумачэння праўкі |
||
Радок 6:
Першабытнае грамадства характарызуецца калектыўнай працай і спажываннем. Пачало складвацца больш як 1,5 млн г. назад. Развівалася разам са станаўленнем [[чалавек]]а, удасканаленнем метадаў выкарыстання гатовых дароў прыроды, а потым і развіццём прадукцыйных сіл.
== Тэрміналогія ==
Сінонімам «дагістарычнага перыяду» з'яўляецца тэрмін «прагісторыя», які ў беларускамоўнай літаратуры ўжываецца радзей, чым аналагічныя тэрміны ў замежнай літаратуры ({{lang-en|Prehistory}}, {{lang-de|Urgeschichte}}).
Для абазначэння фінальнай стадыі дагістарычнай эпохі якой-небудзь культуры, калі сама яна яшчэ не стварыла сваёй пісьменнасці, але ўжо згадваецца ў пісьмовых помніках іншых народаў, у замежнай літаратуры нярэдка выкарыстоўваецца тэрмін «протагісторыя» ({{lang-en|Protohistory}}, {{lang-de|Frühgeschichte}}). Для замены тэрміна '''першабытнаабшчынны строй''', які характарызуе грамадскі лад да ўзнікнення ўлады, некаторымі гісторыкамі выкарыстоўваюцца тэрміны «дзікунства», «анархія», «першабытны камунізм», «дацывілізацыйны перыяд» і іншыя. У беларускамоўнай літаратуры тэрмін «протагісторыя» не прыжыўся.
У марксізме выкарыстоўваецца тэрмін '''першабытнаабшчыны лад''', які азначае самую першую грамадска-эканамічную фармацыю. На думку традыцыйных гісторыкаў, марксістаў, і не толькі, усе члены грамадства ў гэты час знаходзіліся ў аднолькавым дачыненні да сродкаў вытворчасці, і спосаб атрымання долі грамадскага прадукту, які прынята называць «першабытны камунізм», быў адзіным для ўсіх.
У сувязі з рознымі назвамі аднаго і таго ж віду першабытнага грамадства з абагуленай уласнасцю і да ўзнікнення ўлады, цывілізацыі, дзяржавы, прыватнай уласнасці сярод гісторыкаў розных класічных школ і тэорый аб узнікненні улады для назвы гэтага віду грамадскага ладу прынята карыстацца агульнапрынятым тэрмінам «першабытнаабшчынны лад».
Некласічнага гісторыкі адмаўляюць само існаванне суполак і першабытнаабшчыннага ладу, узаемасувязь, ідэнтычнасць улады.
Ад наступных за ім этапаў грамадскага развіцця першабытнаабшчынны лад адрозніваўся адсутнасцю прыватнай уласнасці, класаў і дзяржавы. Сучасныя даследаванні першабытнага грамадства на думку неа-гісторыкаў, якія адмаўляюць традыцыйную перыядызацыю развіцця чалавечага грамадства, абвяргаюць існаванне падобнага грамадскага ладу і існаванне суполак, супольнай уласнасці пры першабытнаабшчынным ладзе, і ў далейшым, як заканамерны вынік неіснавання першабытнаабшчыннага ладу — неіснаванне абшчыннага сельскагаспадарчага землеўладання аж да канца XVIII стагоддзя ў большасці дзяржаў свету як мінімум пачынаючы з неаліту<ref>Barnard, Alan. From Mesolithic to Neolithic Mode of Thought // Whittle, A. and Cummings, V. (ed.) Going Over. The Mesolithic-Neolithic Transition in North-West Europe. Proceedings of the British Academy 144, 2007. P. 5-19.</ref>.
== Перыяды развіцця першабытнага грамадства ==
У розны час прапаноўвалася розная перыядызацыя развіцця чалавечага грамадства. Так, А. Фергюсан і затым Морган выкарыстоўвалі перыядызацыю гісторыі, у якую ўваходзяць тры этапы: дзікунства, варварства і цывілізацыю, прычым першыя дзве стадыі былі разбітыя Морганам на тры прыступкі (найнізкую, сярэднюю і вышэйшую) кожная. На стадыі дзікасці ў чалавечай дзейнасці панавалі паляванне, рыбалоўства і збіральніцтва, адсутнічала прыватная ўласнасць, існавала роўнасць. На стадыі варварства з'яўляецца земляробства і жывёлагадоўля, узнікае прыватная ўласнасць і сацыяльная іерархія. Трэцяя стадыя — цывілізацыя — звязана з узнікненнем дзяржавы, класавага грамадства, гарадоў, пісьменства і г. д.
Морган лічыў найбольш ранняй стадыяй развіцця чалавечага грамадства найніжэйшую прыступку дзікунства, распачатую з утварэннем выразнай мовы, сярэдняя прыступка дзікунства паводле яго класіфікацыі пачынаецца з прымянення агню і з'яўлення ў рацыёне рыбнай ежы, а найвышэйшая ступень дзікасці — з вынаходкі лука. Найніжэйшая прыступку варварства па яго класіфікацыі пачынаецца са з'яўлення ганчарнага мастацтва, сярэдняя прыступка варварства — з пераходу да земляробства і жывёлагадоўлі, а найвышэйшая ступень варварства — з пачаткам выкарыстання жалеза<ref>Адамович Т. И. [http://www.economy.bsu.by/library/Адамович_Экономическая_история.htm Экономическая история] Минск: БГУ, 2004. — 75 c. ISBN 985-485-179-6 [http://web.archive.org/web/20120321183318/http://www.economy.bsu.by/library/%D0%90%D0%B4%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87_%D0%AD%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F%5C%D0%90%D0%AD%D0%98_%D0%93%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D0%B0%204.pdf Ориентация через периодизацию экономической истории]</ref>.
Найбольш распрацаванай перыядызацыі з'яўляецца археалагічная, у аснове якой ляжыць супастаўленне вырабленых чалавекам прылад працы, іх матэрыялаў, формаў жылля, пахаванняў і г. д. Паводле гэтага прынцыпу гісторыя чалавецтва ў асноўным дзеліцца на ранні старажытны каменны век, сярэдні старажытны каменны век, позні старажытны каменны век, сярэдні каменны век, новы каменны век, позні новы каменны век (не ва ўсіх народаў), медны век (не ва ўсіх народаў), бронзавы век і жалезны век.
У 40-я гады XX стагоддзя савецкія навукоўцы П. П. Яфіменка, М. О. Косвен, А. І. Першыц і іншыя прапанавалі сістэмы перыядызацыі першабытнага грамадства, крытэрыем якіх была эвалюцыя формаў уласнасці, ступень падзелу працы, сямейныя адносіны і г. д. У абагульненым выглядзе такую перыядызацыю можна прадставіць так:
* эпоха першабытнага статка;
* эпоха радавога ладу;
* эпоха раскладання супольна-радавога ладу (узнікненне жывёлагадоўлі, плужнога земляробства і апрацоўкі металаў, зараджэнне элементаў эксплуатацыі і прыватнай уласнасці — позні мезаліт і неаліце паводле сучаснай класіфікацыі).
Усе сістэмы перыядызацыі па-свойму недасканалыя. Існуе нямала прыкладаў, калі каменныя прылады палеалітычнай або мезалітычныя формы выкарыстоўваліся ў народаў Далёкага Усходу ў XVI-XVII стст., Пры гэтым у іх існавалі радавое грамадства і развітыя формы рэлігіі, сям'і. У цяперашні час лічыцца, што агульначалавечая перыядызацыя першабытнага ладу заканчваецца на мезаліце, калі культурнае развіццё рэзка паскорылася і працякала ў розных народаў рознымі тэмпамі. Ніжэй прыводзіцца агульнапрынятая ў цяперашні час археалагічная перыядызацыя асноўных этапаў развіцця першабытнага грамадства. Пры гэтым культуры, якія існавалі адначасова, могуць знаходзіцца на розных прыступках развіцця, у сувязі з чым, напрыклад, неалітычныя культуры могуць суседнічаць з халкалітычнымі або з культурамі бронзавага веку.
=== Іншыя перыядызацыі ===
| |||