Вялес: Розніца паміж версіямі

'''Вялес''', '''Волас'''{{крыніца?}} (ст.-рус. ''Велесъ'', ''Волосъ'') — у [[Славянская міфалогія|славянскай]] і, у прыватнасці, [[Беларуская міфалогія|беларускай міфалогіі]] - — бог палявання, жывёлагадоўлі і багацця. Хаця ён не ўспамінаецца ў апісанні [[Кіеўскі пантэон|Кіеўскага пантэону]] ([[Аповесць мінулых часоў|"«Аповесць мінулых часоў"»]]), шматлікія паданні сведчаць пра тое, што Вялес быў адной з ключавых постацей [[Язычніцтва|язычніцкага]] светаўляўлення.

Да ўзнікнення земляробства Вялес быў апекуном паляўнічых і, на думку [[Барыс Аляксандравіч Рыбакоў|Б.  А.  Рыбакова]], яго маглі атаясняць з духам забітага звера<ref> [http://www.ulera.net/textbooks_author/7579/textbook/49107/ryibakov_boris_aleksandrovich/yazyichestvo_drevnih_slavyan/read/69 Борис Александрович Рыбаков. Язычество древних славян]</ref>. Пазней выступае богам жывёлагадоўлі ("«скотий бог"»). У "«Аповесці мінулых гадоў"» гаворыцца, што князь і дружына кляліся [[Пярун|Пяруном]]ом, а ўся [[Русь]] - — Вялесам.

* [[Улас, фальклор|Святы Улас]] (Аўлас) - — апякун жывёлагадоўлі<ref>[http://www.rv-blr.com/dictonary/view/7663 Аўлас]</ref>;

* [[Святы Мікола, міфалогія|Святы Мікола]] - — заступнік земляробства і хатняй жывёлы<ref>[http://www.rv-blr.com/dictonary/view/3513 Мікола]</ref>;

* [[Святы Сцяпан, міфалогія|Сцяпан]] - — пад гэтым імем у паданнях успамінаецца як хрысціянскі святы Сцяпан, так і волат, камень-кравец; ва ўсіх выпадках персанаж з такім імем мае нейкія рысы Вялеса<ref>[http://www.rv-blr.com/dictonary/view/5663 Сцяпан]</ref>;

* [[Цмок, беларуская міфалогія|Цмок]] - — у некаторых паданнях гэты персанаж мае відавочныя рысы язычніцкага бога;

* [[Чорт]] - — у [[Касмагонія, беларуская міфалогія|касмаганічных міфах]] выступае як памагаты - — праціўнік Бога; гэтыя паданні могуць захоўваць рэшткі сюжэтаў пра ўдзел Вялеса ў стварэнні сусвету і яго процістаянне з Пяруном (Дундарам).

Захаваліся хрысціянізаваныя паданні пра сумеснае стварэнне сусвету Богам і Чортам. Яны то супрацоўнічаюць (Сатана дастае дзеля Бога жменю пяску з акіяну, каб пабудаваць зямлю), то варагуюць (чорт з зайздрасці калечыць зямлю, ад чаго на той узнікаюць ямы і горы). Карані гэтых паданняў глыбока язычніцкія, фактычна іх хрысціянізацыя была толькі вонкавай. У паданні "«Паходжанне д'ябла і балот"» чорт нараджаецца ўнутры вадзянога слупа (які, верагодна, сімвалізуе мацярынскае чэрава) і мае прыгожую знешнасць; паданне называе яго [[Волат|"«волатам"»]]. Словы "«Вялес"» і "«волат"» маюць агульную этымалогію<ref>[http://www.rv-blr.com/demo/mif/512 Волаты]</ref>. [[Балтыйская міфалогія|Балцкія міфы]], дзе чорта завуць [[Велняс]], падмацоўваюць думку, што ў касмаганічных міфах гаворка ідзе пра стварэнне зямлі Вялесам і нябесным боствам - — відаць, Перуном (Дундарам). Гэтыя міфы змяшчаюць ідэю стварэння сусвету двума супрацьлеглымі пачаткамі: калі ў хрысціянскі час яна зводзілася да апазіцыі дабра і зла (Бог і Чорт), то арыгінальны язычніцкі міф, хутчэй за ўсё, супрацьпастаўляў нябеснае боства (Пярун) і боства зямлі, вады - — Вялеса.

== У іншых паданнях ==

Па ўсёй Беларусі зафіксаваны шэраг сюжэтаў пра розных персанажаў з імем Сцяпан.

=== Паданне "«Сіні калодзеж"» ===

У паданні пра [[Сіні калодзеж|Сіні Калодзеж]] (запісана паблізу [[Слаўгарад|Прапойска]]) фігуруе [[Валатоўны|валатоўна]] Кацярына, за якую спаборнічаюць два волаты - — Сцяпан і Марка. Кацярыне кахае Сцяпана, але ён, аднак, быў крыху слабейшы за свайго саперніка. Яны абяцае выйсці за таго, хто далей кіне валун. Марка перамагае і Кацярына, каб не жыць з некаханым, падае з камення, ператвараецца ў ваду і выходзіць з-пад зямлі за 5 вёрст ад Прапойска ў выглядзе крыніцы -- — гэтую крыніцу назвалі Сіні Калодзеж<ref>[http://www.rv-blr.com/dictonary/view/2492 Кацярына]</ref>. Валатоўна Кацярына сустракаецца і ў іншых паданнях. Яна мае відавочныя рысы старажытнага архетыпнага жаночага боства зямлі, вады і жыцця, між тым як Сцяпан -- — празрыстая адсылка да вобраза Вялеса. Адсюль магчыма, што багіня, якой адпавядае пазнейшы персанаж Кацярыны, была яго жаночай парай, а ў самім паданні прасочваюцца рэшткі старажытнага міфа пра канфлікт Вялеса з іншым богам за прыхільнасць нейкага жаночага боства.

Сюжэты пра [[Камень-кравец|камяні-краўцы]] таксама захавалі відавочныя сувязі са старадаўнімі міфамі пра спаборніцтва Вялеса з Перуном (гл. таксама [[Лукомскі цмок]]). Яны ж паказваюць на яго верагоднае месца жыхарства -- — унутры сусветнага каменя, або [[Залатая Гара|Залатой гары]], на якой стаіць [[Сусветнае дрэва, беларуская міфалогія|Сусветнае Дрэва]].

=== Легенда "«Сцяпан і Вяльяна"» ===

У гэтым тэксце фігуруе герой з імем Сцяпан, які зноў жа з'яўляецца [[Кравец|краўцом]] (праца, звязаная, дарэчы, з [[Жывёлагадоўля|жывёлагадоўляй]] і [[Земляробства|земляробствам]], -- — сферамі дзейнасці Вялеса, у процівагу кавальскай прафесіі нябеснага боства). Ён меў здольнасці, багацце і кахаў прыгожую дзяўчыну Вяльяну, яна адказвала яму узаемнасцю, але хавала пачуцці, і Сцяпан думаў, што дзяўчына не звяртае на яго ўвагі. Ён накіраваўся ў поле і заклікаў чорную сілу, абяцаў узамен за руку і сэрца Вяльяны аддаць сваю душу. Але хлопец ператварыўся ў камень, а Чорт быў забіты нябеснымі маланкамі. Вяльняна даведалася пра трагічны лёс Сцяпана, прыйшла да каменя, і ад яе слёз утварылася рака [[Вілія]], а сама дзяўчына памерла. Камень, з якім звязана гэтае паданне, цяпер знаходзіцца ў [[Докшыцкі раён|Докшыцкім раёне]], у язычніцкія часы выконваў культавыя функцыі<ref>[http://old.kryuja.org/index.php?option=com_content&task=view&id=217&Itemid=213 Касмаграфія і тапаграфія ў крыўскіх легендах пра камяні-краўцы ды пра паходжанне рэк Вялля (Нярыс) і Бярэзіна]</ref>.

Ва ўсіх трох сюжэтах,вышэй якіяпрыведзеных прыведзены вышэй,сюжэтах ёсць нязменныя кампаненты:

1)# Персанаж, звязаны з ніжэйшым светам, з камянямі, з хтанічнымі ("«сырымі"») рамёствамі.