Ірландыя (востраў): Розніца паміж версіямі
| [дагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
др →Спасылкі: выдал. шаблона, replaced: {{Link GA| → {{subst:Void| using AWB |
JerzyKundrat (размовы | уклад) Няма тлумачэння праўкі |
||
Радок 24:
|Катэгорыя на Вікісховішчы = Ireland (island)
}}
'''Ірландыя''' ({{lang-ga|Éire}}, {{lang-en|Ireland}}, [[Лацінская мова|лац.]] ''Hibernia'') — трэці па велічыні востраў у [[Еўропа|Еўропе]]; адзін з двух найбуйных [[Брытанскія астравы|Брытанскіх астравоў]].
== Геаграфічнае становішча ==
Берагі Ірландыі (асабліва на поўначы, поўдні і захадзе) скалістыя, моцна раздзеленыя залівамі, найбуйнейшыя з якіх — Голуэй, Шанон, Дынгл і Данегол на захадзе, Лох-Фойл на поўначы. Блізу берагоў Ірландыі — мноства скалістых астравоў.▼
Размешчаны паміж 6° 20'—10° 20' з. д. і 51° 25'—55° 23' пн. ш. (крайні паўночны пункт — мыс [[Малін-Хэд]]). З усходу абмываецца [[Ірландскае мора|Ірландскім морам]], а таксама пралівамі [[Праліў Святога Георгія|Св. Георгія]] і [[Паўночны праліў|Паўночным]], з захаду, поўначы і поўдні — [[Атлантычны акіян|Атлантычным акіянам]]. Працягласць з захаду на ўсход — каля 300 км, з поўначы на поўдзень — каля 450 км. Плошча вострава — 84 тыс. км².
▲
== Геалогія ==
Шмат рэк (найважнейшая — [[рака Шанон|Шанон]]; іншыя буйныя — Лі, Блэкуатэр, Шур, Нор, Эрн, Бан), азёр (Лох-Нэй, Лох-Дэрн, Лох-Маск і іншыя) і балот (у цэнтральнай частцы). Ірландыю з захаду на ўсход перасякае шэраг каналаў ([[Вялікі канал|Вялікі]], [[Каралеўскі канал|Каралеўскі]], [[Ульстэнскі канал|Ульстэнскі]], [[Лаганскі канал|Лаганскі]] і інш.). Клімат умераны акіянічны, вільготны; зіма мяккая, лета прахалоднае. Пераважаюць цёплыя заходнія вятры. Дзякуючы мяккаму клімату Ірландыя ўвесь год пакрытая зелянінай, за што стала вядомая як ''Ізумрудны востраў''.▼
Будова большай часткі тэрыторыі Iрландыі прадстаўлена сістэмай брытанскіх каледанідаў і складзена з метамарфічных парод дакембрыю (крышталічныя сланцы, гнейсы, пігматыты, граніты) і неметамарфічных парод ніжняга палеазою (пясчанікі, сланцы, кангламераты, туфы). На паўночным захадзе і крайнім поўдні развіты герцыніды дэвону і карбону (пясчанікі, кангламераты, сланцы, вапнякі і вугляносныя пароды). На паўночным усходзе пашыраны мезазойскія марскія адклады і палеагенавыя базальты.
== Рэльеф ==
Паверхня ў асноўным раўнінная. На ўскраінах вострава — невысокія горы (вышэйшы пункт — гара [[Карантуіл]], 1041 м) і плато. Уся ўнутраная частка вострава занята Цэнтральна-Ірландскай раўнінай, на захадзе і ўсходзе яна выходзіць да берагоў. Астатнія раёны Ірландіі заняты нізкімі і сярэдневышыннымі моцна рассечанымі эрозіяй і старажытнымі ледавікамі гарамі (Кэры, Уіклаў, Донегал, Морн). Яны часцей за ўсё з’яўляюцца тэктанічным і араграфічным працягам гор Вялікабрытаніі, ад якой Ірландыя аддзялілася ўжо ў познеледавіковы час.
Цэнтральна-Ірландская раўніна акружана невысокімі горнымі масівамі. На поўначы гэта масіў Донегал, ля паўночна-усходняга ўзбярэжжа — горы Антрым, складзеныя базальтавымі лавамі, пад якімі схаваныя пароды рознага ўзросту. На поўдні і каля ўзбярэжжаў значную частку паверхні займаюць глыбока рассечаныя нізкагор'і і сярэднягор'і (Конаўт, Уіклаў). На паўднёвым захадзе знаходзіцца самая высокая частка Ірландыі — горы Кэры з г. Карантуіл. Многія нізінныя ўчасткі ў гарах маюць грабенападобны характар.
На паўночным усходзе Ірландыі (як і ў суседніх раёнах Шатландыі) развіты невысокія базальтавыя плато (Антрым і інш.) з выпрацаванымі ў іх абразійнымі паверхнямі. Гэтыя паверхні дзякуючы характэрным для базальтаў формам выветрывання ў выглядзе шасцігранных слупкоў набываюць нярэдка падабенства з брукаванай дарогаю («[[Дарога гігантаў]]» і інш.).
Апроч моцнай тэктанічнай і эразійнай рассечанасці, у рэльефе гор Ірландыі выяўлены сляды старажытнага зледзянення, якія ствараюць пры невялікіх вышынях рэзкі, амаль альпійскі рэльеф. Асабліва гэта прыкметна ў гарах Кэры, складзеных магутнымі тоўшчамі старажытнага чырвонага пескавіку. На іх схілах захаваліся велізарныя цыркі, занятыя азёрамі. Горы Кэры ўступамі абрываюцца да моцна парэзанага ўзбярэжжа вострава.
Марэнныя і друмлінавыя нізмінныя раўніны ляжаць на вапняковай аснове. Сярэдзінная частка вострава занята невысокай (да 120 м) Цэнтральна-Ірландскай раўнінай, складзенай гарызантальна залягаючымі каменнавугальнымі вапнякмі, перакрытымі нераўнамерным покрывам марэнных гіністых адкладаў апошняга зледзянення. Раўніна слаба дрэнаваная, адрозніваецца высокім стаяннем грунтовых вод, моцнай забалочанасцю, што звязана не толькі з гліністымі грунтамі, але і з падсцілаючымі іх маламагутнымі трэшчнавантымі вапнякамі, якія перашкаджаюць фарміраванню паверхневага сцёку. На ёй прадстаўлены ўсе формы карставага рэльефу і карставай гідраграфіі: глыбокія калодзежы, пячоры і галерэі, падземныя рэкі і азёры, што ўтварыліся ў тоўшчах вапнякоў карбону. Раўніну перасякаюць шматлікія озавыя пясчана-жвіровыя грады, па ёй раскіданы групы ўзгоркаў са старажытных парод, а таксама марэнных і камавых.
У паўночнай частцы вострава шматлікія друмлінныя грады чаргуюцца з плос-кімі моцна забалочанымі паніжэ-ннямі, складзенымі маламагутнай глі-ністай марэнай, якая падсцілаецца вап-някамі (а на ўсходзе — ардовікскімі і сілурыйскімі сланцамі). Месцамі таксама развіты карст.
Горы поўдня Ірландыі уяўляюць сабой серыю паралельных антыклінальных хрыбтоў з чырвоных дэвонскіх пескавікоў з вострымі грабянямі, цыркамі, трогамі, азёрамі; хрыбты падзелены сінклінальнымі далінамі ў карбонавых вапняках і сланцах, на захадзе даліны затоплены морам і ствараюць бераг рыясавага тыпу.
== Клімат ==
Клімат Ірландыі ўмераны акіянічны, вільготны; зіма мяккая, лета халаднаватае. Пераважаюць цёплыя заходнія вятры. Сярэднія тэмпературы студзеня 5…8 °С, ліпеня 14…16 °С. Гадавая амплітуда ваганняў тэмпературы на паўднёвым захадзе Ірландыі складае каля 7…8 °С, на ўсходзе дасягае 10…11 °С.
Ападкаў 700—1500 мм, у гарах месцамі больш за 2000 мм. У Ірландыі часта марасяць дажджы, назіраюцца густыя тумны. У Дубліне за год у сярэднім здараецца толькі 6 дзён са снегавым покрывам, а па паўднёвым захадзе Ірландыі снега не бывае. Лета ў Ірландыі халаднаватае і дажджлівае. Перадгорная вобласць Паўднёвай Ірландыі адрозніваецца наибольш мяккім акіянічны кліматам, на схілах тут выпадае да 2500 мм ападкаў.
== Гідраграфія ==
▲Шмат рэк (найважнейшая — [[рака Шанон|Шанон]]; іншыя буйныя — Лі, Блэкуатэр, Шур, Нор, Эрн, Бан), азёр (Лох-Нэй, Лох-Дэрн, Лох-Маск і іншыя) і балот (у цэнтральнай частцы). Ірландыю з захаду на ўсход перасякае шэраг каналаў ([[Вялікі канал|Вялікі]], [[Каралеўскі канал|Каралеўскі]], [[Ульстэнскі канал|Ульстэнскі]], [[Лаганскі канал|Лаганскі]] і інш.).
У фармаванні рачной сеткі вялікую ролю адыгрываюць карставыя працэсы. Шматлікія рэкі знікаюць у падземных пустотах і затым ізноў выходзяць на паверхню. Жыўленне іх у значнай ступені адбываецца за кошт карставых крыніц і азёр. Значная частка азёр Ірландыі карставага паходжання.
== Расліннасць ==
Дзякуючы мяккаму клімату Ірландыя ўвесь год пакрытая зялёнай расліннасцю, за што стала вядомая як Ізумрудны востраў. Вегетацыя расліннасці спыняецца ўзімку менш як на месяц.
У далінах Паўднёввай Ірландыі вегетацыя практычна не спыняецца і зімой, аднак моцныя вятры перашкаджаюць развіццю лясной расліннасці. Толькі ў абароненых далінах сустракаюцца невялікія лясы з [[дуб звычайны|дуба звычайнага]], бярозы, ясеня, ляшчыны, у падлеску расце [[падуб]], [[глог]], [[плюшч]], цярноўнік і нават [[сунічнае дрэва]]. Маюцца гаі з хвоі. Верхняя мяжа лесу — 180—240 м (ва ўкрытых далінах паўднёвага ўсходу — да 480 м).
Паверхня гор і ўзгоркаў пакрыта верасоўнікамі з ерыкай і дрокамі, сярод якіх сустракаюцца субміжземнаморскія і іберыйскія віды (як правіла, на захадзе вострава), і вялікімі тарфянікамі. Сям-там сутракаюцца прадстаўнікі альпійскай флоры — [[дрыяда]], [[гарычка]].
Лугі з'яўляюцца найбольш, распаўсюджаным тыпам расліннасці. На выхадах вапнякоў бедная травяністая расліннасць. Вялікія забалочаныя плошчы існавалі ў заходняй частцы Цэнтральна-Ірландскай раўніны. Шмат буйных сфагнавых балот. У некаторых раёнах Ірландыі тарфянішчы дагэтуль пануюць у ландшафце, надаючы яму характэрны маркотны каларыт. Аднак многія раней забалочаныя прасторы зараз асушаны і выкарыстоўваюцца як сельскагаспадарчыя землі.
== Жывёльны свет ==
Міжнароднае значэнне маюць месцы адпачынку пералётных птушак і раёны іх зімоўкі. У запаведніку Уэксфард на паўднёва-усходнім узбярэжжы Ірландыі зімуе палова сусветнай папуляцыі грэнландскай белалобай гусі.
== Палітычны падзел ==
Большую частку вострава (пяць шостых яго тэрыторыі) займае [[Ірландыя|Рэспубліка Ірландыя]]. На паўночным усходзе вострава размешчаная [[Паўночная Ірландыя]], якая ўваходзіць ў Злучанае Каралеўства Вялікабрытаніі і Паўночнай Ірландыі.
== Насельніцтва ==
Насельніцтва вострава (абедзвюх частак) — прыблізна 5,7 мільёну чалавек, большая частка з якіх жыве на ўсходнім узбярэжжы. Найважнейшыя гарады — [[Горад Дублін|Дублін]] і [[Белфаст]].
== Гл. таксама ==
* [[Бразіль]]
== Літаратура ==
* Ірланыдыя // {{Крыніцы/БЭ|7}}
== Спасылкі ==
* [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/293754/Ireland Ірландыя ў Энцыклапедыі Брытаніка] {{ref-en}}
* [http://eudocs.lib.byu.edu/index.php/History_of_Ireland:_Primary_Documents Асноўныя дакументы па гісторыі Ірландыі] {{ref-en}}
[[Катэгорыя:Брытанскія астравы]]
Радок 52 ⟶ 91:
[[Катэгорыя:Астравы Вялікабрытаніі]]
[[Катэгорыя:Астравы, падзеленыя паміж краінамі]]
| |||