Івар Андрэас Осэн: Розніца паміж версіямі

|апісанне = Нарвежскі вучоны, паэт, стваральнік [[НюнарскНюнорск|нюнарсканюнорска]]

|імя падчаспры нарадэннянарадэнні =

'''І́вар Андрэ́ас О́сэн''' ([[Нарвежская мова|нарв.]] ''Ivar Andreas Aasen'', зрэдку сустракаецца састарэлая перадача '''Аасэн'''; 5 жніўня 1813, [[Горад Эрста|Эрста]], [[Данія-Нарвегія|Дацка-нарвежская дзяржава]]- — 23 верасня 1896, [[Горад Осла|Крысціянія]], [[Шведска-нарвежская унія|Аб'яднаныя каралеўства Швецыя і Нарвегія]])- — нарвежскі філолаг, лексікограф, паэт. У першую чаргу вядомы як стваральнік адной з форм літаратурнай [[Нарвежская мова|нарвежскай мовы]] — [[НюнарскНюнорск|нюнарсканюнорска]], ці нюнашсканюношка. Вядомы, таксама, як паэт, з'яўляецца аўтарам вядомага верша «Нарвежац».

Івар Осэн не пакінуў і значнай эпісталярнай спадчыны: большасць з яго лістоў былі адказамі на чужыя пытанні. Свайму сябру Морыцу Орфлуту ён пісаў адзін ліст у год, брату Йуну — раз у тры гады. Ён таксама амаль не перапісваўся з дзеячамі набіраўшага моц руха за распаўсюджванне створанага ім [[нюнарскнюнорск|лансмола]] — [[Хенрык Крун]] атрымаў ад яго толькі адзін ліст, [[Георг Грыг]] — толькі некалькі, а [[Ян Прал]] — ніводнага.

Акрамя лінгвістычных прац Осэн выдаў яшчэ некалькі кніг, у прыватнасці, «Малую хрэстаматыю старажытнанарвежскай мовы» ''(En iden Laesbog i Gammel Norsk, 1854)'', [[аперэта|аперэту]] «Спадкаемец» (''Ervingen'', 1855), «Нарвежскія прыказкі» (''Norske Ordspog'', 1856, другое выданне 1881) і зборнік вершаў «Symra» (1863, другое выданне 1875). Самым працяглым са звязных тэкстаў Осэна на лансмоле была кніга (96 старонак) «Агляд новага дома: кароткі агляд твора і чалавека для юнацтва» (''Heimsyn: ei snogg Umsjaaing yver Skapningen og Menneskja: tilmaatad fyre Ungdomen'', 1875). Гэтая кніга ніколі не мела вялікай папулярнасці, у той жа час як некалькі песень са "«Спадкаемца"» і «Symra» былі вельмі папулярнымі.

Традыцыйныя ўяўленні аб Осэне шмат у чым афарбаваны інфармацыяй, якую магчыма вынуць з найбольш легкадасягальных крыніц, якія адносяцца да апошніх гадоў яго жыцця. У якасці характэрнага прыклада можна назваць біяграфію Андэрса Ховдэна "«Івар Осэн ў паўсядзённым жыцці"» (''Ivar Aasen i Kvardagslaget''). Хоўдэн, які ведаў Осэна ўжо старым, малюе яго як хворага адзінокага чалавека, які ходзіць па дому ў дзіравых шкарпэтках. Сучасны біёграф Осэна Стывен Уолтан, думае, што гэтая карціна недакладная і лічыць, што ў маладзейшыя гады Осэн лепш даглядаў сабе і веў больш актыўнае сацыяльнае жыццё, але тыя, хто ведаў Осэна ў 1840-я і 1850-я гады, не пакінулі аб ім успамінаў. Існуе ўсяго некалькі фотаздымкаў Осэна. Выявы часоў яго маладосці не захаваліся: адна карціна была створана, калі яму было 50 гадоў, а астатнія — тады, калі ён быў вельмі старым чалавекам.

Адна з тэм, да якіх Осэн пастаянна звяртаўся, — «паўнагучнасць» нарвежскіх дялектаў, дзе ў ненаціскных пазіцыях выкарыстоўваюцца нерэдукаваныя галосныя ў параўнанні з дацкім «вечным ''е''» (у дацкай мове ўсе галосныя ў ненаціскных суфіксах рэдукаваліся да [[шва]], якое падчас напісання перадаецца як ''е''). Формы, якія выкарыстоўваў Осэн, называюцца «і-формамі», бо ў вызначанай форме моцных (якія канчаюцца на зычны) назоўнікаў жаночага рода адзінага ліка і нявызначаных формах множнага ліка сярэдняга рода выкарыстоўваўся галосны ''i'' (''sol-i'' сонца + 'вызначаны артыкль', ''tre-i'' 'дрэвы'). У сучасным нюнашкунюношку звычайна ўжываюцца «а-формы» (''sola, trea''), але формы з ''i'' і зараз уключаюцца ў арфаграфічныя слоўнікі, і былі звычайнымі яшчэ ў сярэдзіне ХХ стагоддзя. Осэн таксама вызначаў розніцу паміж моцнымі (''ei sol'' — нявызначаны артыкль + сонца ''soli'' — сонца + вызначаны артыкль ''soli'' — сонца + вызначаны артыкль, ''solerne'' — сонца (вызначаная форма)) і слабымі формамі (''ei gjenta'' — дзяўчынка, ''gjenta'' — дзяўчынка (вызначаная форма) ''gjentor'' — дзяўчынкі, ''gjentorne'' — дзяўчынкі (вызначаная форма)) у жаночым родзе (сустракаюцца зрэдку таксама ''solerna, gjentorna'').

Сёння нюнарскнюнорск найбольш распаўсюджаны якраз у тых рэгіёнах, дзе ўжываюцца «адобраныя» Осэнам дыялекты. У часы Осэна лічылася, што ў [[Эпоха вікінгаў|эпоху вікінгаў]] у Нарвегіі была распаўсюджана адзіная нацыянальная мова, але цяпер лінгвісты (М. Хэгстад, Д. А. Сэйп) вызначылі, што нават тады існавалі дыялектныя адрозненні і многія рысы, якія Осэн адносіў да дацкага ўплыва і «забруджвання», з'яўляюцца ўласна нарвежскімі.

Пазнейшыя аўтары, якія пісалі на лансмоле, такія як [[Олаўс Ф'ёртофт|О. Ф'ёртофт]] і [[Арнэ Гарборг]], таксама абыходзіліся з мовай Осэна вельмі вольна, што выклікала яго незадавальненне. Адным з апшоніх твораў Осэна стала і да сённяшняга дня не выдадзеная кніга «Моўны падман», у якой ён крытыкуе пісаўшых на лансмоле аўтараў за выкарыстанне «дацкіх» форм, такіх як ''upp-yver'' "«уверх па чым-небудзь"» замест ''upp-etter'' Осэну таксама не падабаліся многія з уведзеных Гарбаргам наватвораў, такіх як ''norksdom'' "«нарвежскасць"». Ён крытыкаваў выкарыстанне вясковых і размоўных гарадскіх форм.