Кейданская гімназія: Розніца паміж версіямі

'''Кейданская гімназія''' ([[латынь{{lang-la|лац]]. ''«Lyceum Caiodunense»'', ''«Collegium Caiodunense»''}})  — [[кальвінізм|кальвінісцкая]] сярэдняя навучальная ўстанова ў горадзе [[горад Кедайней|Кейданы]], якая дзейнічала ў 1629—1824  гг.

У 1824  г. кальвінісцкая гімназія была пераўтворана ў дваранскае вучылішча (1824—1859), а ў 1859  г.  — у свецкую Кейданскую гімназію (1859—1864). У 1864  г. гімназія была зачынена расійскай уладай у сувязі са [[СтудзеньскаеПаўстанне паўстаннеў Польшчы, Літве і Беларусі, 1863—1864|Студзеньскім паўстаннем (1863—1864)]].

У [[1625]]  г. [[кальвінізм|кальвінісцкі]] [[Віленскі правінцыяльны сінод]] выдаў пастанову аб адкрыцці ў [[Вялікае Княства Літоўскае|ВКЛ]] 2 новых [[кальвінізм|кальвінісцкіх]] гімназій  — [[Слуцкая гімназія|Слуцкай гімназіі]] і Кейданскай гімназіі<ref>''Пазднякоў, В.'' Кейданская гімназія // Вялікае княства Літоўскае : энцыкл.  — Мінск, 2006.  — Т. 2.  — С. 81.</ref>. Гімназія ў Кеданах была адкрыта ў [[1629]]  г., пасля таго як у 1629  г. на Віленскім правінцыяльным сінодзе быў прыняты агульны школьны статут, а на кальвінісцкім Кейданскім сінодзе  — праграма навучання гімназіі. Спачатку адукацыйная ўстанова была рэлігійнай школай, дзе да 1631  г. выкладаў (на [[польская мова|польскай мове]]) толькі адзін настаўнік  — катэхіст<ref>''Пазднякоў, В.'' Кейданская гімназія // Вялікае княства Літоўскае : энцыкл.  — Мінск, 2006.  — Т. 2.  — С. 81.</ref>. Кальвінісцкая гімназія ў Кейданах (гэтак жа як [[Біржанская гімназія|кальвінісцкія гімназіі ў Біржах]] і [[Слуцкая гімназія|Слуцку]]) знаходзілася пад апекай біржанскай (кальвінісцкай) галіны князёў [[род Радзівілаў|Радзівілаў]]. У школе выкладаў выдатны філосаф і педагог Адам Расій (каля 1575—1627/1628).

[[File:Adam Freytag plaque in Kėdainiai.JPG|thumb|Мемарыяльная шыльда ў памяць аб [[Адам Фрэйтаг|Адаме Фрэйтагу]] (1608—1650), выкладчыку гімназіі, у горадзе [[горад Кедайней|Кедайней (Кейданы)]]. Фота 2011  г.]]

[[File:Kėdainiai 2012.04.17-3.JPG|thumb|Вуліца Дзіджыоі (у перакладзе  — «Вялікая»), на якой стаіць (у далечыні з левага боку) будынак гімназіі. Фота, 2012  г.]]

Фактычна ўстанова стала гімназіяй у 1631  г., калі апякуны і калятары школы князі Радзівілы (князь [[Крыштаф Радзівіл]] (1585—1640) і яго жонка Ганна з роду [[род Кішкаў|Кішкаў]]) далі грошы для набыцця ў горадзе мураванага будынку пад школу і выдалі на гімназію фундуш у 2,5 тыс. злотых штогод, што дазволіла ў [[горад Кедайней|Кейданах]] адкрыць алюмнат (інтэрнат) для навучэнцаў<ref>[http://uchebauchenyh.narod.ru/pedagogika/protestantskie24.htm Протестантские школы Литвы в XVI—XVII вв.] // uchebauchenyh.narod.ru</ref>. Адна палова будынка гімназіі была адведзена пад класы, а другая  — пад пакоі для жыхарства настаўнікаў. Гімназія з той пары стала чатырохкласнай, дзе вывучаліся чытанне, пісьмо, мовы ([[польская мова|польская]], [[лацінская мова|лацінская]], [[Старажытнагрэчаская мова|старажытнагрэчаская]]), [[Багаслоўе|тэалогія]], [[этыка]], [[рыторыка]], [[логіка]] і [[арыфметыка]]<ref>''Пазднякоў, В.'' Кейданская гімназія // Вялікае княства Літоўскае : энцыкл.  — Мінск, 2006.  — Т. 2.  — С. 81.</ref>. Выкаладанне (акрамя рэлігіі) вялося на польскай і лацінскай мовах. У штаце было 5 асоб: рэктар; два памочнікі рэктара; і спецыяльна (для розных моўных груп) два святары, якія паасобна вусна выкладалі ў гімназіі асновы хрысціянскага веравучэння,  — адзін выкладаў на польскай мове для славянамоўных вучняў, а другі асобна  — на літоўскай мове (а ў прыватнасці  — на заходніх гаворках аўкштайцкага дыялекту [[літоўская мова|сучаснай літоўскай мовы]] (гаворкі вакол гарадоў [[горад Кедайняй|Кейданы]] і [[горад Шаўляй|Шаўлі]]), якія ў тыя часы атрымалі назву «жамойцкая мова» тапанімічна  — па назве [[Жамойцкае староства|Жамойцкага староства]])<ref>[http://uchebauchenyh.narod.ru/pedagogika/protestantskie24.htm Протестантские школы Литвы в XVI—XVII вв.] // uchebauchenyh.narod.ru</ref><ref>''Зинкявичюс, З.'' Откуда родом литовцы...литовцы… С. 129; ''Дзярновіч, А.'' [http://belarus.kulichki.net/index.php?option=com_content&task=view&id=1797&Itemid=70 Жамойць і Літва]; ''Насевіч, В. Л.'' [http://vln.by/node/17 Літва].. С. 205.</ref>. Як асобныя прадметы ні [[літоўская мова]], ні [[жамойцкая мова]] не выкладаліся. Моўная сегрэгацыя захоўвалася і ў набажэнстве  — у [[горадГорад Кедайней|Кейданах]] мелася два кальвінісцкія храмы (зборы), у адным з якіх служба вялася на мясцовых балцкіх гаворках, а ў другім  — на [[польская мова|польскай]] і [[Шатландская раўнінная мова|шатландскай мове (скотс)]]<ref>''Пазднякоў, В.'' [http://vklby.vh76.hosterby.com/articles/1156 Кейданы] / В. Пазднякоў // Вялікае княства Літоўскае : энцыкл. : у 3 т.  — Мінск : БелЭн, 2006.  — Т. 2.  — С. 86.</ref><ref>Верагодна, што для задавальнення духоўных патрэб шатландцаў-пратэстантаў у Кейданах усё ж выкарыстоўвалася [[англійская мова]], бо пасля 1603  г. [[шатландская раўнінная мова|шатландская мова (скотс)]] пачала саступаць месца англійскай.</ref>.

Працэс адукацыі знаходзіўся пад кантролем апякуноў і кальвінісцкіх сінодаў, якія зацвярджалі ўстаў гімназіі і праграму адукацыі, прызначалі рэктара, святароў і настаўнікаў<ref>[http://uchebauchenyh.narod.ru/pedagogika/protestantskie24.htm Протестантские школы Литвы в XVI—XVII вв.] // uchebauchenyh.narod.ru</ref>. Галоўная ўвага надавалася рэлігійнай адукацыі, класічнай [[латыньЛацінская мова|латыні]] і [[Старажытнагрэчаская мова|старажытнагрэцкай мове]]. Пры вывучэнні старажытных моў выкарыстоўваліся працы і антычных аўтараў ([[Цыцэрон]]а, [[Марк ПорцыйТулій Катон СтарэйшыЦыцэрон|КатонКатона]]а, [[{{нп3|Дэмасфен]]а|Дэмасфена|ru|Демосфен}}, [[Лукіян з Самасаты|Лукіяна]] і інш.). Пры гімназіі мелася бібліятэка. Выкарыстоўваліся падручнікі і методыкі навучання [[Ян Амос Каменскі|Яна Амоса Каменскага]]. Штотыдзень праводзіліся дыспуты на [[лацінская мова|лацінскай мове]], на якім вучні павінны былі складаць пахвальныя тэксты ў прозе і вершах з нагоды розных ўрачыстых дат<ref>[http://uchebauchenyh.narod.ru/pedagogika/protestantskie24.htm Протестантские школы Литвы в XVI—XVII вв.] // uchebauchenyh.narod.ru</ref>.

У 1640-ыя гг. у гімназіі выкладаў матэматыку [[{{нп3|Адам Фрэйтаг]]||be-x-old|Адам Фрэйтаг}} (1608—1650), матэматык і вайсковы інжынэр, які знаходзіўся на службе ў гетмана князя [[Януш Радзівіл, 1612—1655|Януша Радзівіла]] (1612—1655)  — быў асабістым лекарам князя і кіраваў будаўніцтвам фартыфікацыйных умацаванняў у [[горад Біржай|Біржах]] і [[горад Кедайней|Кейданах]].

У [[1647]]  г. кальвінісцкі [[Віленскі правінцыяльны сінод]] зацвердзіў новую праграму навучання, у гімназіі пачалі вывучаць і «рускую мову» (г.зн. [[царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянскую]] альбо [[старабеларуская мова|старабеларускую мову]]) як асобны прадмет<ref>''Пазднякоў, В.'' Кейданская гімназія // Вялікае княства Літоўскае : энцыкл.  — Мінск, 2006.  — Т. 2.  — С. 81.</ref><ref>У набажэнстве праваслаўнай царквы ў ВКЛ выкарыстоўвалася [[царкоўнаславянская мова]].</ref>. З 1647  г. у штаце мелася 9 настаўнікаў. Навучаліся галоўным чынам дзеці шляхты, а таксама мяшчан  — у тым ліку, [[шатландцы]] і прускія [[немцы]], якія жылі ў Кейданах<ref>''Пазднякоў, В.'' Кейданская гімназія // Вялікае княства Літоўскае : энцыкл.  — Мінск, 2006.  — Т. 2.  — С. 81.</ref>. Прыкладна ў 1651—1653  гг. пры гімназіі дзейнічала [[Кейданская друкарня]]<ref>''Пазднякоў, В.'' Кейданская гімназія // Вялікае княства Літоўскае : энцыкл.  — Мінск, 2006.  — Т. 2.  — С. 81.</ref>.

У часы [[{{нп3|Шведскі патоп|шведскага «патопу» (1655—1660)]]|ru|Шведский потоп}} і смерці апякуна гімназіі князя Ю. Радзівіла адукацыйная ўстанова перажывала не лепшыя часы і амаль не фунцыянавала<ref>''Пазднякоў, В.'' Кейданская гімназія // Вялікае княства Літоўскае : энцыкл.  — Мінск, 2006.  — Т. 2.  — С. 81.</ref>. Паўнавартаснае аднаўленне дзейнасці пачалося толькі з канца 1660-х гг.<ref>''Пазднякоў, В.'' Кейданская гімназія // Вялікае княства Літоўскае : энцыкл.  — Мінск, 2006.  — Т. 2.  — С. 81.</ref>

У 1670-ыя гг. гімназія стала пяцікласнай і мела ў штаце 5 настаўнікаў, а з канца 1670-х гг.  — трохкласнай. У 1684  г. гімназія пацярпела ад пажару, які знішчыў паміж іншага, бібліятэку гімназіі<ref>''Пазднякоў, В.'' Кейданская гімназія // Вялікае княства Літоўскае : энцыкл.  — Мінск, 2006.  — Т. 2.  — С. 81.</ref>.

У 1824  г. кальвінісцкая гімназія ў Кейданах ([[Віленская губерня|Літоўска-Віленская губерня]]) была закрыта па распараджэнні расійскіх улад і пераўтворана ў дваранскае вучылішча (пяцікласнае), пры якім меліся падрыхтоўчыя класы (аналагічныя як у звычайных гімназій)<ref>[http://nasledie-sluck.by/ru/sluchina/114/568/573/ Слуцкая гімназія ў 1827—1862 гадах]</ref><ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния...губерния… С. 540—541.</ref>.

[[1 студзеня]] [[1859]]  г. дваранскае вучылішча ў [[горад Кедайней|Кейданах]] ([[Ковенскі павет, Расійская Імперыя|Ковенскі павет]], [[Ковенская губерня]]) было пераўтворана ў гімназію і месцілася ў тым жа будынку  — у будынку былой кальвінісцкай гімназіі<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния...губерния… С. 544.</ref>. Будынак знаходзіўся ў валоданні гімназіі; адміністрацыйнай дзейнасцю і матэрыяльяна-гаспадарчымі справамі гімназіі кіраваў яе дырэктар<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния...губерния… С. 545.</ref>. Правы і прывілеі настаўнікаў і вучняў былі аналагічнымі тым, якія мелі іншыя гімназіі ў імперыі<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния...губерния… С. 545.</ref>.

На момант адкрыцця ў гімназіі налічвалася 18 чыноўнікаў і выкладчыкаў, а таксама 141 вучань<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния...губерния… С. 544.</ref>. Міністэрства народнай асветы выдаткоўвала ў пачатку 1860-х гг. на ўтрыманне гімназіі і штату 6880 рублёў срэбрам штогод<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния...губерния… С. 545.</ref>. Самі вучні плацілі па 10 рублёў срэбрам штогод за навучанне, а гэтыя грошы ішлі ў распараджэнне кіраўніцтва [[Віленская навучаотная акруга|Віленскай навучальнай акругі]]<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния...губерния… С. 545.</ref>.

Гімназія насіла свецкі характар, але выкладалася і рэлігія. Курс навучання быў сямігадовы, а ў праграме былі наступныя прадметы: [[катэхізіс]], свяшчэнная і царкоўная гісторыя, [[руская мова|руская мова (вялікаруская мова)]], [[царкоўнаславянская мова|«славянская мова» (г.зн. царкоўнаславянская мова)]], [[польская мова]], [[латынь]], [[французская мова]], [[нямецкая мова]], тэорыя рускай славеснасці, [[руская літаратура|гісторыя рускай літаратуры]], [[арыфметыка]], [[алгебра]], [[геаметрыя]], [[прыродазнаўства|натуральная гісторыя]], [[сусветная гісторыя|палітычная гісторыя]], [[чыстапісанне]], [[маляванне]] і [[чарчэнне]]<ref>Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния...губерния… С. 538, 545.</ref>. Навучанне вялося на [[руская мова|рускай мове]].

У дваранскім вучылішчы і гімназіі з 1858  г. працаваў настаўнікам [[Міхал Беркман]] (1823—1913), які быў жанаты з Юліяй Далеўскай, у 1840-х гг. быў членам тайнай арганізацыі «[[Братэрскі саюз літоўскай моладзі]]», а ў 1863  г.  — дзеячом тайнай ковенскай паўстанчай арганізацыі і ўдзельнікам [[Студзеньскае паўстанне|Студзенькага паўстання]]<ref>Революционный подъем в Литве и Белоруссии в 1861—1862  гг.: материалы и документы...документы… С. 156.</ref>.

З-за [[Студзеньскае паўстанне|Студзеньскага паўстання (1863—1864)]] у краі па палітычным матывам гімназія ў Кейданах была зачынена летам 1864  г. па распараджэнні [[Літоўскае генерал-губернатарства|віленскага генерал-губернатара]]<ref>''Рождественский, С. В.'' [http://elib.gnpbu.ru/textpage/download/html/?book=rozhdestvensky_istoricheskiy-obzor-deyatelnosti_1902&bookhl= Исторический обзор деятельности Министерства народного просвещения, 1802—1902]...… С. 466.</ref>, гэтак жа як і гімназіі ў [[горад Навагрудак|Навагрудку]] і [[горад Панявежыс|Панявежы]], а таксама прагімназіі ў [[горад Цяльшэй|Цельшах]] і [[горад Свіслач|Свіслачы]]. На Міністэрства народнай асветы Расійскай Імперыі быў ускладзены абавязак аформіць гэтую надзвычайную меру юрыдычным чынам і вызначыць новы ўжытак грошай, асігнаваных на ўтрыманне зачыненых адукацыйных устаноў<ref>''Рождественский, С. В.'' [http://elib.gnpbu.ru/textpage/download/html/?book=rozhdestvensky_istoricheskiy-obzor-deyatelnosti_1902&bookhl= Исторический обзор деятельности Министерства народного просвещения, 1802—1902]...… С. 466.</ref>. 15 чэрвеня 1865  г. рашэннем [[Дзяржаўны Савет Расійскай Імперыі|Дзяржаўнага Савета Расійскай Імперыі]] было афіцыйна зацверджана закрыццё і рэарганізацыя адпаведных гімназій і вучылішч [[Віленская навучальная акруга|Віленскай навучальнай акругі]]<ref>''Рождественский, С. В.'' [http://elib.gnpbu.ru/textpage/download/html/?book=rozhdestvensky_istoricheskiy-obzor-deyatelnosti_1902&bookhl= Исторический обзор деятельности Министерства народного просвещения, 1802—1902]...… С. 466.</ref>. Гімназіі ў Кейданах і Панявежы, а таксама прагімназія ў Свіслачы, паралельныя класы гімназій у [[горад Беласток|Беластоку]] і [[Драгічынскае дваранскае вучылішча]] канчаткова былі скасаваны; дваранскія вучылішчы ў [[горад Брэст|Брэсце-Літоўскім]] і [[горад Бабруйск|Бабруйску]] былі пераўтвораныя ў адукацыйныя ўстановы больш нізкага ўзроўню і статусу  — у прагімназіі<ref>''Рождественский, С. В.'' [http://elib.gnpbu.ru/textpage/download/html/?book=rozhdestvensky_istoricheskiy-obzor-deyatelnosti_1902&bookhl= Исторический обзор деятельности Министерства народного просвещения, 1802—1902]...… С. 466.</ref>. У той жа час у 1864—1865  гг. гімназіі ў [[горад Каўнас|Коўна]] і [[горад Шаўляй|Шаўлях]], а таксама прагімназія ў [[горад Цяльшэй|Цельшах]] былі пераўтвораны ў адукацыйныя ўстановы больш высокага ўзроўню  — у поўныя класічныя гімназіі [[Расійская Імперыя|Расійскай Імперыі]]<ref>''Долбилов, М. Д.'' Русский край, чужая вера...вера… С. 914.</ref>. Матывацыяй стварэння і захвання гэтых гімназій у губернскім цэнтры (Коўна) і значных гарадах (Шаўлі і Цельшы) было жаданне расійскай улады мець моцныя цэнтры распаўсюджання [[руская мова|рускай мовы]]<ref>''Долбилов, М. Д.'' Русский край, чужая вера...вера… С. 914.</ref>. Папячыцель Віленскай навучальнай акругі [[Іван Пятровіч Карнілаў|Іван Карнілаў]] (1811—1901) тлумачыў: «Пакінуць [[Ковенская губерня|Жмудзь]] пры адных толькі народных вучылішчах і без адной сярэдняй навучальнай установы небяспечна таму, што гэта паслабіць [[русіфікацыя|рускі кірунак]]. Павятовыя і народныя вучылішчы самі па сабе яшчэ даволі слабыя»<ref>''Долбилов, М. Д.'' Русский край, чужая вера...вера… С. 914.</ref>.

== Літоўскамоўная школа і гімназія (з 1922  г.) ==

[[File:Kėdainių Šviesioji gimnazija.JPG|thumb|Уваход у будынак Светлай гімназіі, якая месціцца ў будынку былой кальвінісцкай гімназіі. Фота, 2011  г.]]

[[File:Paukstelis School in Kedainiai.JPG|thumb|Будынак сярэдняй школы імя Юозаса Паўкштэліса ў г. Кедайней (Kėdainių Juozo Paukštelio agrindinė mokykla), які знаходзіцца на вуліцы Віленскай (Vilniaus), д. 11. Фота, 2007  г.]]

Пасля стварэння Літоўскай рэспублікі, у 1922  г. у будынку колішняй гімназіі была адкрыта агульнаадукацыйная школа, дзе навучанне пачало весціся на [[літоўская мова|літоўскай мове]] і мець свецкі характар. У 1946  г. (у сувязі з тым, што школа стала не адзінай у горадзе) атрымала назву  — (агульнаадукацыйная) сярэдняя школа №1№ 1 [[горад Кедайней|г. Кедайней]].

З 1971  г. у школе пачынаюць паглыблена вывучаць [[матэматыка|матэматыку]], а з 1976  г.  — [[англійская мова|ангійскую мову]].

У 1981  г. школе далі імя ў гонар літоўскага пісьменніка  — школа імя [[Юозас Паўкштэліс|Юозаса Паўкштэліса]] (Juozas Paukštelis).

Пасля [[Распад СССР|распаду СССР]] і абвяшчэння незалежнасці [[Літва|Літоўскай рэспублікі]], у 1993  г. ініцыятыўная група ўзняла пытанне аб наданні школе статусу гімназіі. У 1994—1995  гг. у школе вылучаюцца класы гуманітарнага і практычнага профіляў. У 1997  г. школа была рэарганізавана ў гімназію імя Юозаса Паўкштэліса.

З [[1 верасня]] [[2002]]  г. у Кедайней адбылося афіцыйнае разлучэнне гімназіі імя Юозаса Паўкштэліса на дзве адукацыйныя ўстановы  — сярэднюю школу імя Юозаса Паўкштэліса (Kėdainių Juozo Paukštelio pagrindinė mokykla), якая пераехала ў іншы будынак (на Віленскую вуліцу), і Светлую гімназію (Kėdainių Šviesioji gimnazija), якая размесцілася ў будынку былой кальвінісцкай гімназіі.

* [[Міхаіл Дзмітрыевіч Далбілаў|''Долбилов, М. Д.'']] Русский край, чужая вера: Этноконфессиональная политика империи в Литве и Белоруссии при Александре II / М. Д.  Долбилов.  — М. : Новое литературное обозрение, 2010.  — 1000 с.

* ''Зинкявичюс, З.'' Откуда родом литовцы / З. Зинкявичюс, А. Лухтанас, Г. Чеснис.  — Вильнюс : Mokslo ir enciklopedijų leidybos institutas, 2006.  — 144 с.

* Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами Генерального штаба. Ковенская губерния / сост. Д. Афанасьев.  — Санкт-Петербург : Общественная польза, 1861.  — 745 с.

* [[Валерый Сямёнавіч Пазднякоў|''Пазднякоў, В.'']] [http://vkl.by/articles/1154 Кейданская гімназія] / В. Пазднякоў // Вялікае княства Літоўскае : энцыкл. : у 3 т.  — Мінск : БелЭн, 2006.  — Т. 2.  — С. 81.

* [[Валерый Сямёнавіч Пазднякоў|''Пазднякоў, В.'']] [http://vklby.vh76.hosterby.com/articles/1156 Кейданы] / В. Пазднякоў // Вялікае княства Літоўскае : энцыкл. : у 3 т.  — Мінск : БелЭн, 2006.  — Т. 2.  — С. 85—86.

* Революционный подъем в Литве и Белоруссии в 1861—1862  гг.: материалы и документы / гл. ред. : [[Стэфан Кеневіч|С. Кеневич]].  — Москва : Наука, 1964.  — 707 с.

* ''Рождественский, С. В.'' [http://elib.gnpbu.ru/textpage/download/html/?book=rozhdestvensky_istoricheskiy-obzor-deyatelnosti_1902&bookhl= Исторический обзор деятельности Министерства народного просвещения, 1802—1902] / С. В.  Рождественский.  — Санкт-Петербург : М-во нар. просвещения, 1902.  — 785 с.