Вікіпедыя

Вілейка: Розніца паміж версіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
Дапоўнены раздзел ==Гісторыя==
др афармленне
Радок 73:
Лічыцца, што Вілейка з'явілася каля пяці стагоддзяў таму, аднак археалагічныя знаходкі сведчаць аб тым, што людзі заснавалі пастаяннае паселішча недалёка ад сённяшніх межаў Вілейкі нашмат раней гэтай даты. Першыя людзі на тэрыторыі сучаснага Вілейскага раёна з'явіліся прыкладна ў 9 тысячагоддзі да нашай эры. Недалёка ад вёсак Сосенка і Асташкава знойдзеныя стаянкі старажытных людзей і крэмневыя прылады працы, па якіх ўзрост знойдзеных стаянак адносяць да 7-5 тысячагоддзя да нашай эры. Пазнейшыя археалагічныя помнікі, якія адносяцца да эпохі неаліту (4-2 тысячагоддзя да нашай эры), выяўленыя каля вёсак Камена, Кастыкі, Куранец, Нароча (Нарач), Рабунь і некаторых іншых.
 
У X-XIII X—XIII стст. тэрыторыя сучаснай Вілейшчыны ўваходзіла ў склад [[Полацкае княства | Полацкага княства]], а з XIV па XVII ст. - — У [[Вялікае княства Літоўскае]]. У гэты перыяд паселішча насіла назву Стары Куранец.
 
Мястэчка ўзнікла на землях вялікакняжацкага маёнтка Куранец. Упершыню Куранец разам з возерам Нарач і ракой Нарачанкай узгадваецца ў лацінамоўнай грамаце вялікага князя Жыгімонта Кейстутавіча віленскаму катэдральнаму касцёлу Святога Станіслава ад 2 лютага 1436 года («districtum Kureniecz», «lacu Norocz», «flavium Norocz»)<ref>«Акты Литовской Метрики». -Т.1. — Варшава, 1896. — С.5</ref>.
 
З 1599 года мястэчка, цэнтр староства Ашмянскага павета ВКЛ.
 
У 1727 годзе [[Аўгуст Моцны]] даў прывілей на штотыднёвыя таргі ў Вілейцы па нядзелях і на 3 кірмашы на год.
 
З 1793 года, пасля 2-га падзелу [[Рэч Паспалітая | Рэчы Паспалітай]], Вілейка ўваходзіць у склад [[Расійская імперыя | Расійскай імперыі]]. На вядомых картах Вілейкі XVIII стагоддзя відаць, што паселішча размяшчалася на працягу больш за кіламетр па беразе Віліі ўздоўж адзінай вуліцы з невялікай плошчай ля месца ўпадзення ў Вілію яе прытоку Пляснянкі. Тады ж, у канцы XVIII ст., 3 мая (па старым стылі) 1795 года, Вілейка стала павятовым горадам - — ​​цэнтрам [[Вілейскі павет|Вілейскага павета]] [[Мінская губерня| Мінскай]], а пазней (з 1843 года) - — [[Віленская губерня| Віленскай губерні]].
 
[[Файл:Vialejka, Pahonia. Вялейка, Пагоня (1896).jpg|міні|200пкс|злева|Герб [[Вілейскі павет|Вілейскага павету]]]]
Радок 87:
22 студзеня (па старым стылі) 1796 зацверджаны герб Вілейкі: чырвонае поле шчыта перасякае выява ракі з суднам і залатым коласам. Ад першапачатковага малюнка якога да нашага часу ў некалькі змененым выглядзе захавалася толькі ніжняя частка (у верхняй адлюстроўваўся Мінскі герб, які ў 1845 годзе быў заменены на Віленскі, а пасля кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 года быў адменены адначасова са знікненнем Віленскай губерні).
 
Асноўнымі заняткамі жыхароў горада з'яўляліся земляробства і рачное суднаходства. Па Віліі і далей па [[Рака Нёман|Нёмане]] ў Еўропу вывозілі дрэва, лён, пяньку, збожжа, воск. Штогод у горадзе праводзіліся 4 гандлёвыя кірмашы, аб'ёмы гандлю пачалі спадаць толькі ў канцы XIX ст. Ад XVIII ст. у [[Ілья| Ільі]] запрацавала найбуйнейшая на тэрыторыі сучаснай Беларусі шкляная мануфактура. У XIX ст. недалёка ад [[Даўгінава, Вілейскі раён|Даўгінава]] існавала суконная фабрыка.
 
[[Файл:Vialejka. Вялейка (XIX).jpg|міні|200пкс|злева|Выгляд Вілейкі ў сярэдзіне XIX ст.]]
 
У канцы 18 ст. тэрыторыя Вілейкі ў плане нагадвала трохвугольнік. Адметных будынкаў і ўмацаванняў не было. У XIX ст. набыла стройнасць забудовы. Вялікія страты гораду прычынілі пажар 1810  г. і руска-французская вайна 1812  г. Пасля вайны 1812 года пачалася буйная рэканструкцыя горада. На працягу стагоддзя цалкам была заменена старая забудова. Многія будынкі сённяшняй Вілейкі былі закладзены ў канцы XIX - — пачатку XX  стст.
 
У час нацыянальна-вызваленчага [[Паўстанне 1830—1831 гадоў|паўстання 1830—31 гг.]] у горадзе 8.4—1.9.1831 дзейнічаў паўстанцкі камітэт на чале з Радзішэўскім. Паўстанне задушана царскім войскам пад камандаваннем Саф'янава. У час паўстання 1863—64 гг. у павеце дзейнічаў паўстанцкі атрад [[Вінцэнт Козел-Паклеўскі|Вінцэнта Козела-Паклеўскага]] (разбіты ў сутычцы пад [[Вёска Уладыкі|Уладыкамі]]).
Радок 97:
[[Файл:Вінцэнт Козел-Паклеўскі.jpg|міні|200пкс|злева|Вінцэнт Козел-Паклеўскі]]
 
У сярэдзіне XIX ст. ў Вілейцы быў маёнтак з палацам; у 1860  — 2 турмы, царква, 3 малітоўныя дамы, 3 капліцы, шпіталь, бровар, 14 крам, 272 дамы, у 1861 — 29311861—2931 жыхар, у 1880  — 3450, у 1897  — 3560 жыхароў, з іх 40,9  % пісьменных. Роднай мовай паказвалі: беларускую - — 1871, яўрэйскую - — 1326, рускую - — 217, польскую - — 109<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=94 Демоскоп Weekly - — Приложение. Справочник статистических показателей]</ref>, 2 навучальныя ўстановы, шпіталь. Горад быў забудаваны пераважна драўлянымі аднапавярховымі дамамі, вуліцы падзялялі горад на кварталы.
 
Водныя грузаперавозкі па рацэ ў XX ст. замяніліся значнымі па велічыні плынямі грузаў і пасажыраў праз Вілейскую станцыю чыгункі (У 1904 годзе праз Вілейку пракладзеная чыгунка).
 
У рэвалюцыю 1905—07 у горадзе дзейнічалі рэвалюцыйна-сялянскі камітэт, сацыял-дэмакратычная група.
 
У час [[Першая сусветная вайна|Першай сусветнай вайны]], у верасні 1915  г. Вілейка была акупаваная германскай арміяй, аднак неўзабаве вызвалена рускай арміяй падчас цяжкага бою. У гонар вызвалення горада ў 1916  г. быў названы новы пяхотны полк рускай арміі - — 748-й Вілейскі. У Вілейцы дыслацыраваўся корпус расійскай 10-й арміі [[Першая сусветная вайна|Заходняга фронту]].
 
8 (21) лістапада 1917 года ў Вілейцы ўсталяваная савецкая ўлада. Створаны вайсковы рэвалюцыйны камітэт. Пратрымалася яна крыху больш за год - — з снежня 1918 Вілейка была акупаваная германскімі войскамі, з ліпеня 1919  г. да 10.7.1920 занятая войскамі Польшчы.
 
Паводле [[Рыжскі мірны дагавор|Рыжскага мірнага дагавора]] 1921 у складзе [[Заходняя Беларусь|Заходняй Беларусі]] адышла да Польшчы.
 
Вілейка была цэнтрам Вілейскага павета і вясковай гміны Вілейка Віленскага ваяводства. 11 чэрвеня 1929 года перайменаваная ў гміну Каловічы<ref name="monitor">[http://buwcd.buw.uw.edu.pl/e_zbiory/ckcp/monitor_pl/1929-06/numer132/imagepages/image1.htm Obwieszczenie Ministra Spraw Wewnętrznych] // Monitor Polski – — 1929  г. – — нумар 132 – — пазіцыя 325</ref>. Горад Вілейка таксама ўтвараў аднайменную гарадскую гміну<ref name="skorowidz">Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej – — Tom VII – — Część II – — Ziemia Wileńska – — Powiaty: Brasław, Duniłowicze, Brasław i Wilejka, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923</ref>.
 
Да 17 верасня 1939 года ў горадзе размяшчалася камандаванне палка Корпусу Аховы Пагранічча “Вілейка”«Вілейка» (Pułk KOP "«Wilejka"») і база гарнізону батальёну “Вілейка”«Вілейка» (Batalion KOP "«Wilejka"»).
 
У Вілейцы дзейнічалі падпольныя арганізацыі [[КПЗБ]], [[КСЗМБ]], [[Беларуская сялянска-работніцкая грамада|Беларускай сялянска-работніцкай грамады]] (26.8.1926 у Вілейцы адбыўся павятовы з'езд БСРГ), [[Таварыства беларускай школы]] (павятовы з'езд адбыўся 13.5.1928). У рабоце з'ездаў удзельнчалі [[Рыгор Раманавіч Шырма|Рыгор Шырма]], [[Аляксандр Мікітавіч Уласаў|Аляксандр Уласаў]]. Адным з кіраўнікоў грамадска-дэмакратычнага руху на Вілейшчыне быў [[Флягонт Ігнатавіч Валынец|Флягонт Валынец]].
 
У горадзе была адна з найбуйнейшых турмаў, у якой трымалі палітзняволеных. У ёй адбывалі пакаранніпакаранне ад польскіх уладаў паэты-рэвалюцыянеры [[Максім Танк]], [[Ганна Новік]].
 
У Беларускім народным доме вялася палітычна-асветная работа, пры ім існаваў драматычны тэатр (кіраўнік [[А.І.Каляда]]). Спектаклі ставіліся ў будынку пажарнай аховы (цяпер галоўны будынак [[Вілейскі краязнаўчы музей|Вілейскага краязнаўчага музея]] на пл. Свабоды).
Радок 125:
З [[4 снежня]] [[1939]] года цэнтр [[Вілейская вобласць|Вілейскай вобласці]].
 
Выдавалася абласная «[[Сялянская газета]]», у рэдакцыі якой у 1939-41 працавалі [[Максім Танк]], [[Міхась Машара]], [[Наталля Арсеннева]], [[Ежы Путрамант]], [[Мікола Шыла]].
 
У пачатку [[Вялікая Айчынная вайна|Вялікай Айчыннай вайны]] Вілейка было захоплена войскамі [[АдольфТрэці Гітлеррэйх|гітлераўскай]] Германіі]]. Акупанты ўсталявалі жорсткі акупацыйны рэжым. Было забіта і закатавана больш 6 тыс. чалавек (большасць у Вілейскай турме) і амаль поўнасцюцалкам знішчаны горад. У [[Вілейскае гета|вілейскім гета]] забітая большая частка яўрэйскага насельніцтва абласнога цэнтра.
 
2 ліпеня 1944 года 35-я гвардзейская танкавая брыгада, якой камандаваў Герой Савецкага Саюза [[Азі Агад аглы Асланаў|Азі Асланаў]], вызваліла Вілейку.
Радок 135:
З чэрвеня 1946 — цэнтр раёна, са студзеня 1960 — у складзе [[Мінская вобласць|Мінскай вобласці]].
 
З 1991 года Вілейка  — у складзе Рэспублікі Беларусь.
 
У 2013 годзе ў межы горада ўключаныя некаторыя вуліцы вёскі Порса<ref name="сельсавет">[http://www.rh.by/by/231/50/6952/ Вілейскі раён. На 2 сельсаветы меней. Горад вырас за лік Порсы. Падрабязнасці] // [[Рэгіянальная газета]]</ref>
Радок 166:
* [[2013]] — 26707 чал.
<timeline>
ImageSize = width:800 height:300
PlotArea = left:70 right:40 top:20 bottom:20
TimeAxis = orientation:vertical
AlignBars = justify
Colors =
id:gray1 value:gray(0.9)
id:cobar value:rgb(0.1,0.4,0.7)
id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6)
DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:30000
ScaleMajor = unit:year increment:10000 start:0 gridcolor:gray1
PlotData =
Радок 235:
=== Культурныя ініцыятывы ===
* У 2004 і 2012 гадах горад быў месцам правядзення фестывалю «[[Адна зямля]]»<ref name="РГ_2004"> «Адна зямля» збірае сяброў //«[[Рэгіянальная газета (1995)|Рэгіянальная газета]]», 23 ліпеня 2004 г., № 30 (481)</ref><ref name="РГ_2012"> [http://www.rh.by/by/177/20/4900/ Гран-пры «Адной зямлі» ўзяў маладзечанец Артур Міхайлаў, вучань Пятра Ялфімава]//«[[Рэгіянальная газета (1995)|Рэгіянальная газета]]»</ref>.
* 4 - — 5 ліпеня 2015 года ў райцэнтры ўпершыню прайшоў рыцарскі фэст «Гонару Продкаў 2015»<ref name="Рыцарскі"> [http://www.rh.by/by/339/20/12047/ Змаганні рыцараў і народныя спевы. У Вілейцы ўпершыню прайшоў фэст “Гонару«Гонару Продкаў 2015”2015» (Фота)]//«[[Рэгіянальная газета]]»</ref>.
 
== Архітэктура і выдатныя мясціны ==
Радок 316:
* {{крыніцы/ТурЭнцБел-2007|Вилейка}};
* Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Докшыцкага р-на. -Мн., 2004. С. 42-59, 70-71.
* Prochwicz Jerzy, "«Walki oddziałów KOP na obszarach północno-wschodniej Polski"»// Białoruskie Zeszyty Historyczne №  13, Białystok 2000.
* Prochwicz Jerzy, Konstankiewicz Andrzej, Rutkiewicz Jan "«Korpus Ochrony Pogranicza 1924-1939"1924—1939», wyd. Barwa i Broń, Warszawa 2003.
 
== Спасылкі ==
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Вілейка"