Асветніцтва: Розніца паміж версіямі

У эпоху Асветніцтва адбывалася адмовуадмова ад рэлігійнага светаразумення і зварот да розуму як да адзінага крытэрыя пазнання чалавека і грамадства. Упершыню ў гісторыі было пастаўлена пытанне аб практычным выкарыстанні дасягненняў навукі ў інтарэсах грамадскага развіцця.

Навукоўцы новага тыпу імкнуліся распаўсюджваць веданне, папулярызаваць яго. Веданне не павінна быць больш выключным валоданнем некаторых прысвечаных і прывілеяваных, а павінна быць даступна ўсім і мець практычную карысць. Яно становіцца прадметам грамадскай камунікацыі, грамадскіх дыскусій. У іх цяпер маглі прымаць удзел нават тыя, хто традыцыйна быў выключаны з вучобы — жанчыны. З'явіліся нават спецыяльныя выданні, разлічаныя на іх, напрыклад, у 1737 годзе кніга «Ньютаніянізм для дам» аўтара Франчэска Альгароці.

Кульмінацыяй гэтага імкнення папулярызаваць веды стала выданне Дзідро і інш. «Энцыклапедыі» (1751-1780) у 35 тамах. Гэта быў самы паспяховы і значны «праект» стагоддзя<ref>Stollberg-Rilinger (2010), стр. 187.</ref>. Гэта праца сабрала разам усё назапашанае чалавецтвам да таго часу веданне. У ім даступна тлумачыліся ўсе бакі свету, жыцця, грамадства, навук, рамёствы і тэхнікі, паўсядзённых рэчаў. І гэтая энцыклапедыя была не адзінай у сваім родзе. Ёй папярэднічалі іншыя, але толькі французская стала такой знакамітай. Так, у Англіі Ефраім Чэмберс ў 1728 годзе апублікаваў двухтомную «Цыклапедыю» (па-грэчаску «кругавое навучанне», словы «-педыя» і «педагогіка» — аднакарэнныя). У Германіі ў 1731-1754 гадах Ёхан Цэдлер выдаў «Вялікі універсальны лексікон» (Großes Universal-Lexicon) у 68 тамах. Гэта была самая вялікая энцыклапедыя XVIII стагоддзя. У ёй было 284 000 ключавых слоў. Да параўнання: у французскай «Энцыклапедыі» іх было 70 000. Але, па-першае, яна стала больш знакамітай, і ўжо сярод сучаснікаў, таму што яе пісалі знакамітыхзнакамітыя людзі свайго часу, і гэта было ўсім вядома, у той час як над нямецкім лексіконам працавала мноства нікому невядомых аўтараў. Па-другое: яе артыкулы былі больш спрэчнымі, палемічнымі, адкрытымі духу часу, часткова рэвалюцыйнымі; іх выкрэслівала цэнзура, былі ганенні. Па-трэцяе: у той час міжнароднымміжнароднай навуковымнавуковай мовай была ўжо французская, а не нямецкая.

Латынь перастала быць навуковай мовай. На яе месца прыходзіць французская мова. Звычайная ж літаратура, ненавуковая, пісалася на нацыянальных мовах. Сярод навукоўцаў разгарэлася тады вяліківялікая спрэчка аб мовах: ці могуць сучасныя мовы выцесніць латынь. На гэтую тэму, ды і наогул пра пытанне перавагі паміж антычнасцю і сучаснасцю, Джонатан Свіфт, знакаміты асветнік і аўтар «Вандраванняў Гулівера», напісаў, напрыклад, сатырычны аповед «Бітва кніг» (The Battle of the books), апублікаваны у 1704 годзе. У прыпавесці пра павука і пчалу, якая змяшчаецца ў гэтым аповедзе, ён выдатна і дасціпна выказаў сутнасць спрэчкі паміж прыхільнікамі антычнай і сучаснай літаратуры.

Асноўным імкненнем эпохі было знайсці шляхам дзейнасці чалавечага розуму натуральныя прынцыпы чалавечага жыцця (натуральная рэлігія, натуральнае права, натуральны парадак эканамічнага жыцця фізіякратаў і т. п.). З пункту гледжання такіх разумных і натуральных пачалі падвяргаліся крытыцы ўсе формы і адносіны, якія гістарычна склаліся і фактычна існавалі (станоўчая рэлігія, станоўчае права і т. Пп.).

Першай была фаза ўмеранага або рацыянальнага Асветніцтва, яна асацыяваліся з уплывам Ньютана і Лока. Для яе характэрны рэлігійны кампраміс і ўспрыманне Сусвету як упарадкаванай і ураўнаважанай структуры. Гэтая фаза Асветніцтва з'яўляецца натуральным працягам гуманізму XIV-XV стагоддзяў як чыста свецкага культурнага напрамку, які характарызуецца прытым індывідуалізмам і крытычным стаўленнем да традыцый. Але эпоха АсветніцтвавАсветніцтва аддзеленая ад эпохі гуманізму перыядам рэлігійнай рэфармацыі і каталіцкай рэакцыі, калі ў жыцці Заходняй Еўропы зноў ўзялі перавага тэалагічныя і царкоўныя пачаткі. Асветніцтва з'яўляецца працягам традыцый не толькі гуманізму, але і перадавога пратэстантызму і рацыяналістычнага сектанцтва XVI і XVII стагоддзяў, ад якіх ён атрымаў у спадчыну ідэі палітычнай волі і свабоды сумлення. Падобна гуманізму і пратэстантызму, Асветніцтва ў розных краінах атрымлівала мясцовы і нацыянальны характар. З найбольшай выгодай пераход ад ідэй рэфармацыйнай эпохі да ідэй эпохі Асветніцтва назіраецца ў Англіі канца XVII і пачатку XVIII стагоддзяў, калі атрымаў сваё развіццё дэізм, які быў у вядомай ступені завяршэннем рэлігійнай эвалюцыі рэфармацыйнага эпохі і пачаткам так званай «натуральнай рэлігіі», якую прапаведавалі асветнікі XVIII ст. Існавала адчуванне Бога як Вялікага Архітэктара, спачылага ад сваіх прац у сёмы дзень. Людзям ён дараваў дзве кнігі — Біблію і кнігу прыроды. Такім чынам, разам з кастай святароў вылучаецца каста навукоўцаў.

Паралелізм духоўнай і свецкай культуры ў Францыі паступова прывёў да дыскрэдытацыі першай за ханжаства і фанатызм. Гэтую фазу Асветніцтва называюць скептычнай і звязваюць з імёнамі Вальтэра, Гольбаха і Юма. Для іх адзінай крыніцай нашага пазнання з'яўляецца непрадузятаенепрадузяты розум. У сувязі з гэтым тэрмінам стаяць іншыя: асветнікі, асветная літаратура, адукаваны (або асветніцкі) абсалютызм. Як сінонім гэтай фазы Асветніцтва ўжываецца выраз «філасофія XVIII стагоддзя».

Характэрнай асветніцкай ідэяй з'яўляецца адмаўленне усякага боскага адкрыцця, асабліва гэта кранула хрысціянства, якое лічыцца першакрыніцай памылак і забабонаў. З прычыны чаго выбар упаў на дэізм (Бог ёсць, але ён толькі стварыў Свет, а далей ні ў што не ўмешваецца), як натуральную рэлігію атаясненне з мараллю. Не прымаючы да ўвагі матэрыялістычныя і атэістычныя перакананні некаторых мысляроў дадзенай эпохі, такіх як Дзідро, большасць асветнікаў былі паслядоўнікамі менавіта дэізма, якія з дапамогай навуковых аргументаў спрабавалі даказаць існаванне Бога і стварэнне Імім сусвету.

У эпоху Асветніцтва сусвет разглядаласяразглядаўся як дзіўная машына, якая з'яўляецца дзеючай прычынай, а не канчатковай. Бог жа, пасля стварэння сусвету, не ўмешваецца ў яе далейшае развіццё і сусветную гісторыю, а чалавек у канцы шляху не будзе ні асуджаны, ні узнагароджаны Імім за свае дзеі. Кіраўніцтвам для людзей у іх маральным паводзінах становіцца лаіцызм, ператварэнне рэлігіі ў натуральную мараль, запаведзі якой з'яўляюцца аднолькавымі для ўсіх. Новая канцэпцыя талерантнасці не выключае магчымасць вызнаваць іншыя рэлігіі толькі ў прыватным жыцці, а не грамадскім.