Вікіпедыя

Энцыклапедыя: Розніца паміж версіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
M.L.Bot (размовы | уклад)
Боты
15 742 праўкі
др →‎Літаратура: выдаленне шаблона:FA, replaced: {{Link FA| → {{subst:Void| (2) using AWB
clean up using AWB
Радок 1:
{{арфаграфія}}
 
'''Энцыклапедыя''' ({{lang-el|ἐγκύκλιος παιδεία, enkyklios paideia}} –— навучанне па ўсім коле ведаў<ref>{{кніга|загаловак=Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.18 Кн.1: Дадатак: Шчытнікі — ЯЯ|адказны=Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш|месца=Мн.|выдавецтва=БелЭн|год=2004|том=18|старонкі=134|старонак=472|isbn=985-11-0295-4 (Т. 18 Кн. 1)|тыраж=10&nbsp;000}}</ref>, круг ведаў<ref name=pr>{{Крыніцы/Слоўнік іншамоўных слоў у 2-х тамах., Мн., 1999, Т.|2}}, С.709</ref>) –— навуковае або навукова-папулярнае даведачнае выданне, якое з'яўляецца сістэматычным зводам [[веды|ведаў]]. Адрозніваюць энцыклапедыі ''ўніверсальныя'' (па ўсіх галінах ведаў і практычнай дзейнасці), ''галіновыя'' (па асобнай галіне ведаў або навуцы), ''рэгіянальныя'' (пра пэўную краіну, горад) і ''персанальныя'' (пра пэўную асобу).
 
== Паняцце ==
Энцыклапедыя уў сучасным выглядзе з'явілася ў XVIII стагоддзі. Узорам для яе паслужыў слоўнік. Слоўнік змяшчае толькі словы і іх азначэнні, даючы чытачу мінімум інфармацыі і нярэдка не дазваляючы яму зразумець значэнне і дастасавальнасць тэрміна ці як дадзены тэрмін адносіцца да больш шырокага кола ведаў. Каб ліквідаваць гэтыя недахопы, энцыклапедыя глыбей пранікае ў кожны прадмет, які асвятляецца ёю, і змяшчае агляд назапашаных пра яго ведаў. Энцыклапедыя часта змяшчае шмат геаграфічных карт і ілюстрацый, а таксама бібліяграфію і статыстыку.
 
=== Галіны ведаў ===
 
[[Файл:Yongle Dadian Encyclopedia 1403.jpg|thumb|11095-томная «Юнлэ дадянь» — найбольшая папяровая энцыклапедыя ў гісторыі.]]
 
Радок 16 ⟶ 15:
 
=== Мэтавая аўдыторыя ===
 
У залежнасці ад падрыхтоўкі чытача, якому энцыклапедыя адрасавана, яна не толькі можа ўтрымліваць інфармацыю пра нейкую вызначаную галіну ведаў, напрыклад, пра медыцыну, філасофію, [[ваенная справа|ваенную справу]] або юрыспрудэнцыю, але і выкладаць матэрыял больш-менш спецыяльнай мовай.
 
Радок 22 ⟶ 20:
 
=== Спосаб арганізацыі ===
 
Спосаб арганізацыі энцыклапедыі важны для зручнасці яе выкарыстання ў якасці даведачнай літаратуры. Гістарычна склалася два асноўных спосабу арганізацыі энцыклапедыі: алфавітны і іерархічны.
 
Радок 34 ⟶ 31:
 
=== Метад складання ===
 
Сучасныя сродкі назапашвання і абмену інфармацыяй ствараюць усё новыя спосабы для збору, праверкі, апрацоўкі і прадстаўлення інфармацыі. Такія праекты як Вікіпедыя ўяўляюць сабой прыклад новых формаў энцыклапедыі, у якіх дадатак і выманне інфармацыі гранічна спрошчана.
 
Радок 41 ⟶ 37:
 
=== Раннія распрацоўкі ===
Грэчаскі вучоны [[Платон]] распрацаваў першую энцыклапедычную працу (каля 370 года да н.э.), куды ён запісваў свае лекцыі па натуральнай гісторыіпрыродазнаўстве, [[матэматыка|матэматыцы]] і [[філасофія|філасофіі]]. Грэкі верылі, што ўніфікацыя і выкарыстанне ведаў і паляпшэнне мыслення былі першымі мэтамі адукацыі. У адрозненне ад грэчаскай, «Cato Praecepta ad filium» (каля 183 года да н.э.) паказвае тыпова рымскі прагматызм і была задумана і распрацавана для пашырэння здольнасцей і ведаў у практычных галінах.
[[Выява:naturalishistoria.jpg|thumb|150px|left|Naturalis Historia, рэдакцыiрэдакцыі 1669 г, тытульны лiстліст.]]
Раннімі сапраўды энцыклапедычнымі працамі сталі творы [[Пліній Старэйшы|Плінія Старэйшага]], з яго велізарнай «Historia naturalis» ([[77]] ПХ), што ўяўляе сабой паслядоўную анталогію з тэмамі прысвечанымі [[батаніка|батаніцы]], [[металургія|металургіі]] і [[касмаграфія|касмаграфіі]].
 
Радок 48 ⟶ 44:
 
=== XVI—XVIII стст. ===
[[Выява:1708-harris-ttlpg.jpg|thumb|Harris' ''[[Lexicon Technicum]]'', тытульны лiстліст 2га выдання, [[1708]]]]
У сярэдзіне XVI стагоддзя стаў папулярным энцыклапедычны слоўнік, адрэдагаваны Карлам Эцьенам ([[1504]]—[[1564]]), што даказвала, што чытачы аддавалі перавагу алфавітнаму парадку. Калі б не дзейнасць нямецкага пісьменніка Паўля Скаліха, магчыма, што тэрмін «энцыклапедыя» ніколі б цвёрда не ўсталяваўся. «Encyclopaedia, seu Orbis disciplinarum» («Энцыклапедыя, або веды пра свет», [[1559]]) вяртае гэты тэрмін да вядомасці і ўжывання.
Сярод даведнікаў [[XVII]] ст., што былі ўжо даволі роднаснымі да сучасных энцыклапедый, з'яўляецца «Le grand dictionnaire historique» («Вялікі гістарычны Слоўнік», [[1674]]) Луіса Марэры, якая прайшла праз 20 выданняў. Гэтая энцыклапедыя больш адпавядае грамадскім патрэбам чым яе папярэднікі, уключае ў сябе [[геаграфія|геаграфічныя]] і [[біяграфія|біяграфічныя]] дадзеныя, якія размешчаны ў [[алфавіт]]ным парадку і напісаны зразумелым тэкстам. Іншыя энцыклапедысты ў [[Англія|Англіі]], [[Германія|Германіі]] і ў іншых краях, бралі энцыклапедыю Марэры як узор. Джон Харрыс ([[1666]]—[[1719]]) стварыў першую параўнальную працу на [[англійская мова|англійскай мове]]. Яго «Lexicon Technicum» («Тэхнічны лексікон»), або «Universal English Dictionary of Arts and Sciences» («Універсальны англійскі слоўнік па мастацтвах і навуках») ([[1704]]), уключала дадзеныя біяграфіі і зніжала лексікаграфічны элемент, але трымала пільную ўвагу на [[матэматыка|матэматыцы]], [[фізіка|фізіцы]] і на тэхналогіях. Тэкст таксама змяшчаў дадзеныя пра гравіроўку па метале і мноства практычных парад. Наступнай, і вельмі значнай, стала «Ephraim Chambers's Cyclopaedia», або «Universal Dictionary of Arts and Sciences» («Універсальны слоўнік мастацтваў і навук») ([[1728]]). Яна змяшчала перакрыжаваныя спасылкі і загалоўкі і была першай энцыклапедыяй, цесна звязанай з сучаснымі. Яна натхніла іншаземных імітатараў.
Радок 57 ⟶ 53:
[[Выява:Encyclopedie de D'Alembert et Diderot - Premiere Page - ENC 1-NA5.jpg|thumb|[[Encyclopédie]], [[1773]]]]
Такім нонканфармісцкім стаўленнем напоўнена «Encyclopedie», якая ў раннім варыянце ўяўляла сабой пераклад англійскай «Universal Dictionary of Arts and Sciences» на французскую мову ([[1743]]—[[1745]]). Спачатку, Андрэ Ле Брэтон, парыжскі выдавец, набыў неабходны каралеўскі прывілей, і пачаў выдаваць пяцітомную энцыклапедыю. Неадпаведнасць з перакладам мусіла ўнесці змены ў першапачатковы план і першы том энцыклапедыі выйшаў у [[1751]] пры дапамозе Дэні Дзідро і Жана д'Алемберта. Гэты знакаміты экзэмпляр працягваў выдавацца не гледзячы на яго [[рацыяналізм|рацыяналісцкі]] і [[дэізм|дэісцкі]] ўхіл, на атакі [[Каталіцкая царква|Каталіцкага Касцёла]], і на забарону з боку [[Людовік XV|Людовіка XV]].
Фрацузская «Encyclopedie» дасягнула поспеху дзякуючы таму, што гэта быў сапраўды прагрэсіўны твор. Яе структура засноўвалася на структуры [[Фрэнсіс Бэкан|Фрэнсіса Бэкана]] аб універсальных ведах. Карыстанне гэтым найбольш поўным і сістэматычным інструментам ведаў і дасягненняў чалавецтва таго часу гарантвала прэзентацыю тэмаў праз увесь спектр ведаў. Асаблівую вартасць ёй надае тое, што яна была напісана не невядомымі асобамі, а лідарамі французскага [[Асветніцтва]], такімі як [[Русо]], [[Турго]], [[Мантэск'ё]] і [[Вальтэр]]. Прыкладныя навукі былі ўключаны ў гэтаегэта выданне. Ну і нарэшце, гэтаегэта выданне не пакутуе на дагматы, але наадварот, яно досыць талерантнае, ліберальнае і, галоўным чынам, рацыяналістычнае.
 
=== «The Britannica» («Брытаніка») ===
[[Выява:Ad Encyclopaedia-Britannica 05-1913.jpg|thumb|300px|left|''[[Encyclopædia Britannica]]'', адна з найбольш старажытных i вялiкiхвялікіх англійскiханглійскіх энцыклапедый, [[1913]] года.]]
Іншай значнай энцыклапедыяй [[XVIII ст.]], была «Encyclopaedia Britannica» ([[1768]]—[[1771]]), якая мае найбольш працяглую гісторыю сярод усіх энцыклапедый. Яна з'явілася ў [[Шатландыя|Шатландыі]], дзе Эндру Бэл, Колін МакФаркухар і Уільям Смэлі аб'ядналі традыцыйную класіфікацыю і слоўнікавую арганізацыю. Да гэтага часуДагэтуль, алфавітная паслядоўнасць прадмет і фрагментаваныя веды давалі вельмі невялікі аб'ём на значных артыкулах. З іншага боку, ад няправільнага размяшчэння блыталіся неспецыялісты, і паслядоўнасць артыкулаў надавала перавагі інфармацыйнай кампіляцыі. Напрыклад, у арабскай энцыклапедыі, ежа і жанчына змяшчаліся ў канцы, у нямецкай энцыклапедыі спачатку знаходзіліся дадзеныя пра сусвет і тэхналогіі, у французскай давалася перавага дадзеным пра філасофію і матэматыку.
 
Брытанскае выданне ўключала ў сябе 45 вялікіх прадметаў, але размяркоўваліся яны ў межах адзінай алфавітнай паслядоўнасці, як асноўныя, так і падпарадкаваныя артыкулы. Класіфікацыя тым самым, зрабіла больш простым пошук, без перашкодаў у абранні неабходнага прадмету. Але першае выданне сустрэла мноства расчараваных водгукаў. Біяграфіі былі апушчаныяапушчаны, некаторыя артыкулы былі празмерна вялікімі. Наступнае выданне было ўжо лепшае і змяшчала біяграфіі людзей, карты і бібліяграфіі для значных артыкулаў. Выданне дзевятае ([[1875]]—[[1889]]) і дзесятае ([[1910]]—[[1911]]) дасягнулі вышыні стылю і істотнасці.
 
=== XIX стагоддзе ===
Радок 71 ⟶ 67:
Сярод пераемнікаў і канкурэнтаў «Брытанікі» ў Англіі былі два вельмі амбіцыйныя прадпрыемствы: «Encyclopaedia Metropolitana» ([[1817]]—[[1845]]) i «Penny Cyclopaedia» ([[1833]]—[[1843]]).
 
«Encyclopaedia Metropolitana» была задуманаязадумана паэтам Самуэлем Тэйларам Колерыджам. Прыгожыя ілюстрацыі, інфармацыя падтрымлівалася аўтарытэтнасцю аўтараў і грунтавалася на добрай канцэптуальнай аснове і вычарпальных па класіфікацыі схемах, якія ахоплівалі мноства дысцыплінаўдысцыплін. Але праект пацярпеў няўдачу па трох асноўных прычынах: не алфавітны парадак размяшчэння, а толькі змест; на яе падрыхтоўку пайшло 28 год, а за гэты час мноства фактаў і дадзеных ужо састарэла; і яна не вытрымала канкурэнцыі з «Брытанікай».
 
«Penny Cyclopaedia» была прапанавана каб: «валодаць карыснай інфармацыяй для ўсіх класаў грамадства, асабліва для тых хто не ў стане мець для сабе вопытнага настаўніка, ці аддае перавагу самастойнаму навучанню». Гэтае намаганне таксама пацярпела няўдачу. [[Англійская мова]] гэтай энцыклапедыі не падыходзіла для перакладу на іншыя мовы, таму што [[французская мова]] — гэта не англійская, і такая мова не магла падыходзіць для найбольш культурных і адукаваных еўрапейцаў. Таксама, выдаўцы верылі, што прамысловы працаўнік жадае атрымліваць адукацыю для сабе пасля заканчэння яго працы, і верылі ў яго аптымістычнасць і дапытлівасць.
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Энцыклапедыя"