Маньчжурская мова: Розніца паміж версіямі

'''Маньчжу́рская мова''' (саманазва: ᠮᠠᠨᠵᡠ ᡤᡳᠰᡠᠨ, [[транслітарацыя|трансл.]] ''manǯu gisun'')  — мова [[тунгуса-маньчжурскія мовы|тунгуса-маньчжурскай галіны]] [[алтайскія мовы|алтайскае]] моўнай сям'і, на якой размаўляюць у паўночна-ўсходнім [[Кітай|Кітаі]] (правінцыя [[ХэйлунцьзянХэйлунцзян]]). Першапачаткова  — мова тунгуса-маньчжурскага народа [[маньчжуры|маньчжураў]], які дысперсна жыве на паўночным усходзе Кітая. На цяперашні момант колькасць маньчжураў складае прыкладна 10  млн чал., аднак на маньчжурскай мове размаўляе менш за 70 чалавек (без уліку носьбітаў [[сібо, мова|сібінскай мовы]], якая можа лічыцца дыялектам маньчжурскай мовы), што звязана з гістарычна працяглай і трывалай кітаізацыяй маньчжураў, пры якой яны захавалі нацыянальную ідэнтычнасць, але страцілі мову. Дыялектам маньчжурскай мовы можа лічыцца сібінская мова, на якой размаўляе прыкладна 40 тыс. чал., аднак яе носьбіты жывуць у іншай частцы Кітая (заходняя частка [[Сіньцзян|СУАР]]) і маюць этнічныя адрозненні ад маньчжураў<ref>{{Кніга|аўтар = Ma, Yin.|частка = |загаловак = Die nationalen Minderheiten in China|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = Beijing|выдавецтва = Verlag für fremdsprachige Literatur|год = 1990|том = |старонкі = 250|старонак = |серыя = |isbn = 7-119-00010-1|тыраж = }}</ref>.

У [[марфалогія, лінгвістыка|марфалагічным]] дачыненні адносіцца да [[аглютынацыйныяаглюцінатыўныя мовы|аглютынацыйныхаглюцінатыўных моў]], зу фанетычнагафанетыцы пункту гледжання дэманструепраяўляе абмежаваную [[сінгарманізм|гармонію галосных]].

Паходзіць ад [[чжурчжэньская мова|чжурчжэньскай мовы]], якая фактычна з'яўляецца храналагічным этапам развіцця маньчжурскай мовы (змена назвы звязаная з успрыняццем сярэдневяковымі чжурчжэнямі этнонімуэтноніма ''маньчжуры''). Мае запазычанні [[мангольская мова|мангольскага]] і [[кітайская мова|кітайскага]] паходжання. Пісьменнасць мовы запазычанаязапазычана ад [[старамангольская пісьменнасць|старамангольскай]] і запісваецца зверху ўніз з размяшчэннем вертыкальных радкоў злева направа.

Маньчжурская мова не май катэгорыі [[граматычны род|роду]] ў адрозненне ад [[індаеўрапейскія мовы|індаеўрапейскіх моў]] (напрыклад, [[беларуская мова|беларускай]]), аднак некаторыя словы з палавымі паказчыкамі адрозніваюцца паводле адпаведнасці галоснага ''a'' аднаго слова галоснаму ''e'' ў іншых словах: напрыклад, ''ama'' («бацька»)  — ''eme'' («маці»).

З [[1599]] года была ўведзена пісьменнасць на аснове старамангольскай пісьменнасці, у [[1632]] годзе яна была рэфармавана згодна з асаблівасцямі маньчжурскай мовы. Для слоў маньчжурскай мовы існуе лацінізацыя, распрацаваная нямецкім лінгвістам Паўлем Георгам фон МелендофрамМёлендорфам падчаспры апісанняапісанні ім маньчжурскае [[граматыка|граматыкі]].

Продкі маньчжураў, чжурчжэні, выкарыстоўвалі асобную пісьменнасць, штоякая паходзіць праз [[кідані|кіданьскую]] пісьменнасць ад [[кітайскае пісьмо|кітайскіх іерогліфаў]], з-за чаго між сучаснай маньчжурскай пісьменнасцю і пісьменнасцю чжурчжэняў не існуе ніякай сувязі.

[[Выява:Northeast China.svg|thumb|250px|справа|Паўночна-ўсходні Кітай. Чырвоным  — правінцыі ХэйлунцьзянХэйлунцзян, Гірын, Ляанін. Ружовым  — частка аўтаномнага раёна [[Унутраная Манголія]].]]

Гістарычна маньчжурская мова, апрача народнага ўжытку, з'яўлялася галоўнай мовай імператарскага двару дынастыі [[Цын]], аднак з цягам часу маньчжурскія чыноўнікі сталі ўспрымаць кітайскую культуру як культуру большасці насельніцтва імперыі Цын, з-за чаго пачаўся працэс заняпаду мовы. Спрабуючы захаваць маньчжурскую ідэнтычнасць, цынскі ўрад увёў моўныя курсы і экзамены для ваенных, прапаноўваючы разнастайныя ўзнагароды для тых, хто атрымліваў поспехі пры вывучэнні мовы. Так, ужо пяты маньчжурскі імператар Юнчжэн выказваў думку, што ў выпадку адсутнасці заахвочвання вывучэння мовы, маньчжурская мова не будзе перадавацца наступным пакаленням<ref name=rhoads>{{Кніга|аўтар = Edward J. M. Rhoads.|частка = |загаловак = Manchus & Han: Ethnic Relations and Political Power in Late Qing and Early Republican China, 1861–1928|арыгінал = |спасылка = http://books.google.com.au/books?id=QiM2pF5PDR8C|адказны = |выданне = |месца = |выдавецтва = University of Washington Press,|год = 2000|том = |старонкі = 52-54|старонак = |серыя = |isbn = 0-295-98040-0|тыраж = }}</ref>. Тым не менш, серадсярод цынскіх ваенных выкарыстанне мовы стала значна скарачацца ўжо ў [[18 стагоддзе|XVIII]] ст. Гістарычна задакументавана, што ў [[1776]] годзе імператар Цяньлун быў вельмі ўзрушаны чыноўнікам Гуаэрмінам, які, нягледзячы на сваё паходжанне з маньчжурскіх тэрыторый, не разумеў маньчжурскага маўлення імператара<ref>{{Кніга|аўтар = Yu Hsiao-jung.|частка = |загаловак = Manchu Rule over China and the Attriion of the Manchu Language|арыгінал = |спасылка = http://lacito.vjf.cnrs.fr/colloque/diaporamas/yu2.pdf|адказны = |выданне = |месца = |выдавецтва = |год = |том = |старонкі = |старонак = |серыя = |isbn = |тыраж = }}</ref>. На перыяд [[19 стагоддзе|ХІХ]] ст. вольнаесвабоднае валоданне мовай страцілі чыноўнікі пры імператарскім двары. Так, імператар ЦьзяцынЦзяцын, які кіраваў з [[1796]] па [[1820]] гады, скардзіўся, што яго чыноўнікі не могуць чытаць і пісаць па-маньчжурску<ref name=rhoads/>. Архівы атрадуатрада [[Хулань, што|Хулані]] (на поўначы правінцыі Хэйлунцьзян,Хэйлунцзян) паказвалі, што толькі 1 % яго членаў маглі чытаць па-маньчжурску, не больш за 0,2 % маглі размаўляць на мове<ref name=rhoads/>.

Тым не менш, у [[1906]]—[[1907]] гадах цынскія адукацыйныя і ваенныя чыноўнікі настойвалі на патрэбе вывучэння ў школах маньчжурскай мовы і працягвання вусных экзаменаў па мове серадсярод чыноўнікаў, якія ацэньвалі ўменні салдат<ref>Rhoads (2000), ст. 95.</ref>, а афіцыйныя дакументы перыядуў пачатку існавання дынастыі публікаваліся выключна па-маньчжурску<ref>{{Спасылка | аўтар = David Lague| прозвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | год = 17 сакавіка 2007| url = http://www.nytimes.com/2007/03/17/world/asia/18manchu_side.html?_r=2&oref=slogin&| копія = | дата копіі = | загаловак = Manchu Language Lives Mostly in Archives| фармат = | назва праекта = The New York Times| выдавецтва = | дата = 28 снежня 2013 | мова = en| каментарый = }}</ref>. Выкарыстанне маньчжурскай мовы адзначаецца і ў другой палавіне [[19 стагоддзе|ХІХ]] ст., калі на ёй аддаваліся каманды ў войску<ref name=rhoads/>.

Шэраг еўрапейскіх даследчыкаў [[18 стагоддзе|XVIII]] ст., сутыкнуўшыся з цяжкасцямі ў разуменні кітайскай пісьменнасці, звярнулі ўвагу на маньчжурскія пераклады кітайскіх дакументаў і літаратурных твораў як альтэрнатыву для іх разумення. СерадСярод іх адзначаюцца, у прыватнасці, французскія даследчыкі Жазэф-Ан-Мары дэ Майрыяк дэ Мая і Жан Жазэф Мары Аніё<ref name=cbww>{{Кніга|аўтар = Elijah Coleman Bridgman, Samuel Wells Willaims.|частка = |загаловак = The Chinese Repository|арыгінал = |спасылка = http://books.google.com.au/books?id=6wEMAAAAYAAJ|адказны = |выданне = |месца = |выдавецтва = |год = 1844|том = 13|старонкі = |старонак = |серыя = |isbn = |тыраж = }}</ref>.

У пачатку [[18 стагоддзе|XVIII]] ст., пасля заснавання расійскай духоўнай місіі ў Пекіне, маньчжурскую мову пачалі даследаваць рускія<ref>{{Кніга|аўтар = Liliya M. Gorelova.|частка = |загаловак = Manchu Grammar|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = Leiden|выдавецтва = Brill|год = 2002|том = |старонкі = |старонак = |серыя = |isbn = 90-04-12307-5|тыраж = }}</ref>. ПрыкладамНапрыклад, Іларыёнам РасохінамРасохіным быў выдадзены пераклад працы «Гісторыя ў пяці частках пра заваяванне кітайскім ханам Канхіем калкаскага і элецкага народа, які качуе ў Вялікай Тартарыі», а таксама быў перакладзены шэраград прававых дакументаў і маньчжурска-кітайскі слоўнік. уУ канцы 1830-х гадоў Георгіем Розавым было перакладзенаеперакладзена апісанне гісторыі маньчжурскай дынастыі ЦьзіньЦзінь<ref name=czin>{{Кніга|аўтар = Российская академия наук, сибирское отделение.|частка = |загаловак = История золотой империи|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = Новосибирск|выдавецтва = |год = 1998|том = |старонкі = |старонак = |серыя = |isbn = 5-7803-0037-2|тыраж = }}</ref>. З [[18 стагоддзе|XVIII]] ст. у [[Іркуцк]]у існавала школа па навучанні перакладчыкаў з маньчжурскай мовы<ref name=czin/>.

У [[1844]] годзе адным з еўрапейскіх аўтараў было заўважана, што транскрыпцыя кітайскіх слоў маньчжурскай пісьменнасцю, якую можна было адшукаць у кітайска-маньчжурскіх слоўніках, была больш паслядоўнай і правільнай зачым супярэчлівыя раманізацыі, якія ў тыя часы выкарыстоўваліся ў англійскіх або французскіх кнігах<ref name=cbww/>.

На цяперашні момант застаецца вельмі невялікая колькасць носьбітаў маньчжурскай мовы, тэрыторыя гістарычнай Маньчжурыі з'яўляецца поўнасцю кітаізаванай. ПаводлеПа станустане на [[2007]] год, у вёсцы СанцьзяцьзіСанцзяцзі паветупавета Фуюй правінцыі ХэйлунцьзянХэйлунцзян пражывае васямнаццаць носьбітаў мовы пажылога ўзросту<ref>{{Спасылка | аўтар = David Lague| прозвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | год = 18 сакавіка 2007| url = http://www.nytimes.com/2007/03/18/world/asia/18manchu.html| копія = | дата копіі = | загаловак = Chinese Village Struggles to Save Dying Language| фармат = | назва праекта = The New York Times| выдавецтва = | дата = 28 снежня 2013 | мова = en| каментарый = }}</ref>. Партал Ethnologue падаепрыводзіць лічбу ў 20 чалавек паводле саслоўя на гэты ж год, спасылаючыся на (Bradley 2007)<ref>[http://www.ethnologue.com/language/mnc Manchu | Ethnologue]</ref>. Некалькі носьбітаў мовы таксама пражываюцьпражывае уў сяле ДаўцьзяДаўцзя раёнураёна Айхуэй акругі Хэйхэ правінцыі ХэйлунцьзянХэйлунцзян.

Даволі стабільным застаецца становішча [[сібінская мова|сібінскай мовы]], распаўсюджанайякая ураспаўсюджана ў Ілі-Казаскай аўтаномнай акрузе СіньцьзянСіньцзян-Уйгурскага аўтаномнага раёна і на якой размаўляюць [[сібо]]  — група маньчжураў, адпраўленая на гэтыя тэрыторыі ў [[1764]] годзе ў якасці членаў ваеннага гарнізонугарнізона. Сучасная сібінская мова даволі блізкая да маньчжурскай, хоць між імі і маюцца некаторыя адрозненні ў пісьменнасці і вымаўленні. Мова выкладаецца ў мясцовых навучальных установах, існуюць тэлеперадачы па-сібінску, на мове выходзіць газета ''Чапчал серкін''. У Ілі-Казаскай аўтаномнай акрузе СіньцьзянСіньцзян-Уйгурскага аўтаномнага раёна існуе Чапчал-Сібінскі аўтаномны павет.

ЗаУ апошнімапошні часамчас органы ўлады правінцый [[Ляанін]], [[Гірын]] і [[ХэйлунцьзянХэйлунцзян]], якія месцяццаразмяшчаюцца на тэрыторыі гістарычнай Маньчжурыі, арганізуюць дапамогу па выкладанні маньчжурскай мовы ў школах<ref>http://www.ln.chinanews.com/html/2012-03-20/457675.html</ref><ref>http://www.chinanews.com/edu/2011/10-29/3423577.shtml</ref><ref>http://edu.sina.com.cn/zxx/2012-03-22/1435332134.shtml</ref>. Існуе вывучэнне мовы ў вышэйшых навучальных установах, а таксама ў некаторых прыватных школах<ref name=ijohnson>{{Спасылка | аўтар = Ian Johnson.| прозвішча = | імя = | аўтарlink = | суаўтары = | год = | url = http://online.wsj.com/news/articles/SB125452110732160485| копія = | дата копіі = | загаловак = In China, the Forgotten Manchu Seek to Rekindle Their Glory| фармат = | назва праекта = The Wall Street Journal| выдавецтва = | дата = 28 снежня 2013 | мова = en| каментарый = }}</ref>.

Ва ўсходнім Кітаі існуюць групы энтузіястаў, якія спрабуюць адрадзіць мову з дапамогай наяўных слоўнікаў і падручнікаў і нават візітаў у Чапчальскі павет<ref name=ijohnson/>. З'яўляюцца маньчжурскія добраахвотнікі, якія пачынаюць выкладаць мову з мэтай яе адраджэння<ref>http://www.mzb.com.cn/zgmzb/html/2011-07/29/content_78793.htm</ref><ref>http://big5.ifeng.com/gate/big5/news.ifeng.com/gundong/detail_2011_12/12/11251077_0.shtml</ref><ref>http://i.syd.com.cn/content/2011-12/05/content_25882720.htm</ref><ref>http://bjwb.bjd.com.cn/html/2012-03/03/node_17.htm</ref>, а таксама людзі, якія зноў вывучылі мову дзякуючы прынятым захадаммерам<ref>http://liaoning.nen.com.cn/liaoning/178/3607178.shtml</ref><ref>http://bjwb.bjd.com.cn/html/2012-03/03/content_55839.htm</ref>.

Існавала два асноўныхасноўныя дыялекты  — паўночны і паўднёвы, [[літаратурная мова]] заснаванаязаснавана на паўднёвым. З іншых маньчжурскіх дыялектаў таксама адзначаліся паўночна-ўсходні (на паўночным усходзе Кітая) і сібінскі, які не мае значных адрозненняў ад літаратурнай мовы.

*; '''Сінтаксіс''':

Галоўныя члены сказусказа ў маньчжурскай мове заўсёды цягнуцца дак канцу сказусказа, з-за чаго структура сказусказа ў маньчжурскай мове будуецца паводлепа схемысхеме [[SOV]] (дзейнік-дапаўненне-выказнік). Маньчжурскі сінтаксіс мае падабенствы з сінтаксісамі [[карэйская мова|карэйскай]] і [[японская мова|японскай]], што з'яўляецца адным з аргументаў на карысць існавання алтайскай моўнай сям'і.

** [[назоўны склон|Назоўны]]  — не пазначаецца канчаткам;

** [[вінавальны склон|Вінавальны]]  — пазначаецца канчаткам ''-be'';

** [[родны склон|Родна]]-[[творны склон|творны]]  — пазначаецца канчаткам ''-i'' або, у выпадку заканчэння слова на ''-ng'', яго аляморфамаламорфам ''-ni''. Выкарыстоўваецца для ўказання валодання або ўказання сродка ажыццяўлення якой-небудзь аперацыі (напр.напрыклад, ''abka-i cira''  — «асоба імператара», ''wang-ni moo''  — «дрэва караля»);

** [[давальны склон|Давальна]]-[[мясцовы склон|мясцовы]]  — пазначаецца канчаткам ''-de''. Выкарыстоўваецца для ўказання месцазнаходжання, часу, месца або ўскоснага дапаўнення. У сучаснай размоўнай сібінскай мове выкарыстоўваецца толькі як пазначэнне мясцовага склону;

** [[Аблатыў]] (сыходны, адкладальны)  — выкарыстоўваецца для ўказання паходжання якога-небудзь дзеяння або як аснова для параўнання. Пазначаецца канчаткам ''-ci'', прычым гэты канчатак у сібінскай мове выкарыстоўваецца для давальнага склону;

** [[Пралатыў]]  — зрэдку выкарыстоўваецца ў класічнай маньчжурскай для ўказання паходжання таго ці іншага дзеяння. Пазначаецца канчаткам ''-deri'', якая ў сібінскай мове мае функцыю пазначэння аблатывуаблатыва.

*; '''Зычныя''':

Зычны /p/ сустракаецца рэдка, узнікаючы ў асноўным у запазычаннях або гукаперайманнях. У старажытных формах мовы таксама існавала спалучэнне /ps/, якое з цягам часу спрасцілася да зычнага /f/. Гук /ŋ/ сустракаецца толькі ў запазычаннях з кітайскай мовы і гукаперайманнях. Для гэтага гукугука ў маньчжурскай пісьменнасці не існуе асобнага сімвала, з прычыны чаготаму ён пазначаецца спалучэннем сімвалаў для [n] і [k]. Палатальны насавы [ɲ] пазначаецца спалучэннем сімвалаў для [n] і [i] і часта разглядаецца як фанематычная паслядоўнасць /n/ і /j/. У тунгуса-маньчжурскім гістарычным мовазнаўстве існуе меркаванне пра даўні гістарычны характар гэтага гукугука.

У раннім перыядзе развіцця мовы супрацьпастаўленнепроціпастаўленне звонкіх ''b'', ''d'', ''g'', ''j'' і глухіх ''p'', ''t'', ''k'', ''c'' засноўвалася на прыдыханні або напружанасці, што асаблівым чынам апісвалася ў ранніх апісаннях мовы носьбітамі моў Еўропы.

/s/ у маньчжурскай мове серадсярод большасці носьбітаў набывае афрыкатнае вымаўленне і рэалізуецца як [ts].

*; '''Галосныя''':

Сістэма галосных у маньчжурскай мове мае шэраград вызначаных асаблівасцей.

Так, толькі два галосныя гукі, [i] і [u] могуць з'яўляцца побач з любым іншым галосным або галоснымі гукамі. Галосны пярэдняга шэрагурада [e] (таксама можа рэалізоўвацца як /ɤ/) не можа ўзнікаць у словах з галоснымі задняга шэрагурада [o], [a]. Галосны, які транскрыбуецца як [ū], у некаторых выпадках з'яўляецца побач з галосным пярэдняга шэрагурада [e], аднак вымаўленнепытанне аб правільным вымаўленні гэтага галоснага падвяргаеццаз'яўляецца дыскусіямдыскусійным. Эрых Гаўэр, нямецкі сінолаг і маньчжурыст, мяркуе, што гэты галосны рэалізуецца як агублены галосны пярэдняга шэрагурада ў пачатку слоў і як неагублены галосны задняга шэрагурада ў сярэдзіне<ref>Li (2000), ст. 17.</ref>. Уільям Осцін лічыць, што гэты галосны з'яўляецца агубленым галосным сярэдняга ўздымупад'ёму<ref>{{Кніга|аўтар = Austin, William M.|частка = Indiana University Publications, Vol. 13|загаловак = The Phonemics and Morphophonemese of Manchu|арыгінал = |спасылка = |адказны = Nicholas Poppe|выданне = American Studies in Altaic Linguistics|месца = |выдавецтва = Bloomington IN|год = |том = Uralic and Altaic Series|старонкі = 17|старонак = |серыя = |isbn = |тыраж = }}</ref>. У сібінскай мове гэты гук рэалізоўваецца як [u].

! пярэдняга<br />шэрагурада

! задняга<br />шэрагурада

*; '''У запазычаннях''':

Для маньчжурскай мовы характэрнаехарактэрна ўспрыманне значнай колькасці гукаў кітайскай мовы, якія засвоіліся разам з запазычаннямі з гэтай мовы, у адрозненне ад іншых моў, якія пры запазычанні слоў звычайна прыстасоўваюць гукі іншай мовы пад свой гукавы лад (як, напрыклад, у беларускай). Маньчжурская пісьменнасць мае асаблівыя сімвалы для адлюстравання падобных запазычаных гукаў з запазычанае [[лексіка|лексікі]]. СерадСярод падобных сімвалаў  — знак для пазначэння неагубленага галоснага высокагаверхняга ўздымупад'ёму (звычайна транслітаруецца як ''y'') у такіх словах як ''sy'' («будысцкі храм») і ''Sycuwan'' («[[Сычуань]]»). Маюцца знакі для асаблівых кітайскіх афрыкатаўафрыкат у запазычаннях накшталт ''dzengse'' («апельсін», ад кітайскага ''chéngzi'') і ''tsun'' («[[цаля]]», ад кітайскага ''cùn'').

*; '''Гармонія галосных''':

З'яваГармонія існаваннягалосных ўу маньчжурскай мове гармоніі галосных мае традыцыю тлумачэння ў межах кітайскай філасофскай традыцыі. Склады з галоснымі гукамі пярэдняга шэрагурада атаясамліваліся з [[інь і ян|інь]], у той час як склады з галоснымі задняга шэрагурада звязваліся з [[інь і ян|ян]]. Гэты сімвалізм узнікнуўузнік з прычыны асаблівасці адрознівання мужчынскіх і жаночых назоўнікаў у маньчжурскай мове, у якой жаночыя назоўнікі звычайна змяшчаюць толькі галосныя пярэдняга шэрагурада, мужчынскія назоўнікі  — задняга. Такім чынам, у мове існуе шэраград слоў, плоцьпол якіх адрозніваецца толькі зменай адных галосных іншымі: ''hehe''  — «жанчына», ''haha''  — «мужчына»; ''eme''  — «маці», ''ama''  — «бацька» і г.д.

Маньчжурская мова гучыць у [[Рэспубліка Карэя|карэйскім]] фільме «Вайна стрэлаўстрэл», на якойёй у фільме размаўлялі героі акцёраў Ру Сун-рона і Мон Хэ-вон. Таксама мова сустракаецца ў [[кітай]]скім фільме «Лятаючыя мячы драконавай брамы», дзе маньчжурская мова згадваецца як ''тартарская''.

У рамане ''The Way We Live Now'' англійскага пісьменніка Энтані Тролапа апісваецца сцэна, у якой кітайскікітайскаму імператарімператару, які ўдзельнічае ва ўрачыстым афіцыйным абедзе зў нагодыяго кітайскагагонар імператара ўу [[Лондан]]е, вымушаныпрыйшлося есці моўчкі празз-за адсутнасцьадсутнасці маньчжурска-англійскага перакладчыка.

* Norman, Jerry. 1974. „Structure«Structure of Sibe Morphology”„”Morphology»"", ''Central Asian Journal''.

* Norman, Jerry. 1978. ''A Concise Manchu–EnglishManchu-English Lexicon'', University of Washington Press, Seattle.

* Norman, Jerry. 2013. ''A Comprehensive Manchu–EnglishManchu-English Dictionary'', Harvard University Press (Asia Center), Cambridge ISBN 9780674072138.

* [http://www.daicing.com/manchu/ Daicing.com]  — раскладкі клавіятуры для пісьменнасцей некаторых моў Усходняй Азіі, у тым ліку і для маньчжурскай