Удзельнік:Чобат/Чарнавік: Розніца паміж версіямі

Змесціва выдалена Змесціва дададзена
др clean up, replaced: сьць → сць (237), ньня → ння (184), сэры → серы (47), зьяў → з'яў (20), зь → з (14), ня → не (13), й → і (24), льля → лля, дзк → дск ( using AWB
др clean up, replaced: сьме → сме (28), пісм → пісьм (22), васмі → васьмі, лянд → ланд, носб → носьб (5), каландар → каляндар, серад → сярод ( using AWB
Радок 3:
|Назва мовы ў арыгінале = Монгол хэл,<br/>{{MongolUnicode|ᠮᠤᠨᠭᠭᠤᠯ ᠬᠡᠯᠡ}}
|Краіны ўжывання = [[Манголія|Манголіі]], [[Кітай|Кітаі]]
|Рэгіён = большая частка Манголіі,<br/>паўсюдна — [[Унутраная Манголія]],<br/>часткі правінцыяўправінцый Ляанін, Гірын, Хэйлунцьзян Кітаю
|Класіфікацыя = [[алтайскія мовы|Алтайская сям'я]]
* [[мангольскія мовы|Мангольская галіна]]
Радок 20:
}}
{{Старамангольская пісьменнасць}}
'''Манго́льская мова''' (саманазва: ''Монгол хэл''{{Заўвага|Старамангольскім пісьмом — {{MongolUnicode|ᠮᠤᠨᠭᠭᠤᠯ ᠬᠡᠯᠡ}}}}, вымаўл. {{IPA|/mɔŋɢɔ̆ɮ xiɮ/}}) — адна з моў [[мангольскія мовы|мангольскае]] сям'і моў і дзяржаўная мова [[Манголія|Манголіі]]. Колькасць носьбітаў з улікам усіх дыялектаў дасягае прыкладна 5,2 млн чал., складаючы большасць серадсярод насельніцтва Манголіі ды этнічна мангольскай часткі насельніцтва [[кітай]]скага аўтаномнага раёнураёна [[Унутраная Манголія|Ўнутраная Манголія]]<ref name=stkf>{{Кніга|аўтар = Svantesson, Jan-Olof, Anna Tsendina, Anastasia Karlsson, Vivan Franzén.|частка = |загаловак = The Phonology of Mongolian|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = New York|выдавецтва = Oxford University Press|год = 2005|том = |старонкі = |старонак = |серыя = |isbn = 0-19-926017-6|наклад = }}</ref>. У Манголіі дамінуючым з'яўляецца халхаскі дыялект і кірылічная пісьменнасць, на якіх заснаваная літаратурная мова Манголіі, у той час ва Ўнутранай Манголіі мангольская мова мае большую дыялектную разнастайнасць і запісваецца традыцыйным старамангольскім пісьмом.
 
Мова вылучаецца наяўнасцю [[гармонія галосных|гармоніі галосных]] і складанай структурай складоў, што дазваляе мове мець у канцы слоў сцячэнні да трох зычных гукаў. Граматычна — тыповая [[аглютынацыйныяаглюцінатыўныя мовы|аглютынацыйнаяаглюцінатыўная]] мова, у словазмяненні вялікую ролю адыгрываюць паслядоўныя ланцугі суфіксаў. Парадак слоў у сказе — дзейнік-дапаўненне-выказнік, упарадкаванне іменнае групы адносна вольнае, граматычныя ролі выражаюцца шляхам каля васьмі склонаў, існуе пяць станаў. Дзеяслоў змяняецца паводле стану, віду, часу, мадальнасці ды эвідэнцыяльнасці. У сувязях унутры сказу асаблівую ролю маюць словы, значэнне якіх блізкае да прыслоўяў.
 
Сучасная мангольская мова з'яўляецца вынікам развіцця сярэднемангольскае мовы — мовы [[Мангольская імперыя|Мангольскай імперыі]] перыяду ХІІІ-XIV стст. Пры развіцці гэтае мовы адбыліся заўважныя зрухі ў парадыгме гармоніі галосных, склонавай і дзеяслоўнай сістэмах, узніклі доўгія галосныя.
 
== Лінгвагеаграфія ==
Мангольская мова — дзяржаўная мова Манголіі, дзе на ёй размаўляе каля прыблізна 2,7 млн чал., і адна з афіцыйных моў аўтаномнага раёнураёна
Кітаю Ўнутраная Манголія, у якой прыкладная колькасць носьбітаў мангольскае мовы складае 2,7 або больш мільёнаў чалавек<ref name=stkf/>. Існуюць іншыя ацэнкі, паводле якіх колькасць жыхароў Унутранае Манголіі са здольнасцямі кантактавання на мангольскай мове налічвае прыкладна 4 млн чал.<ref name=qbjyc/> Нягледзячы на гэта, не існуе дакладнай колькасці носьбітаў мангольскай мовы ва Ўнутранай Манголіі, паколькі не існуе звестак пра моўную карціну грамадзянаўграмадзян Кітаю.
 
У Кітаі пражывае каля 5 млн этнічных [[манголы|манголаў]], але выкарыстанне мангольскай мовы серадсярод іх (асабліва серадсярод гарадскіх манголаў маладога ўзросту) знаходзіцца ў заняпадзе ў сувязі з дамінаваннем [[кітайская мова|кітайскае мовы]]<ref name=janhunen1>{{Кніга|аўтар = Janhunen, Juha.|частка = |загаловак = Mongol dialects|арыгінал = |спасылка = |адказны = Janhunen|выданне = |месца = |выдавецтва = |год = 2003|том = |старонкі = 177-191|старонак = |серыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Большасць кітайскіх носьбітаў мангольскае мовы пражываюць ва Ўнутранай Манголіі, дадаткова ў памежных з ёю рэгіёнах правінцыяўправінцый [[Ляанін]], [[Гірын]], [[Хэйлунцьзян]] ёсць носьбіты харчынскага і хорчынскага дыялектаў<ref name=qbjyc/>.
 
== Класіфікацыя, дыялекты ==
Радок 36:
Мангольская мова належыць да мангольскае сям'і моў. Тым не менш, яе дакладнае месца пасярод моў гэтае сям'і з'яўляецца адносна дыскусійным пытаннем з прычыны таго, што існыя нацяпер звесткі пра [[дыялект]]ы мовы не заўсёды карэлююць з агульным наборам моўных крытэрыяў. Такія звесткі, у прыватнасці, могуць растлумачыць гістарычнае развіццё мангольскага дыялектнага кантынуўму ды іхнія [[сацыялінгвістыка|сацыялінгвістычныя]] ўласцівасці. У нашыя часы існуюць параўнальна шырока развітыя фаналагічныя і лексічныя даследаванні дыялектаў мангольскае мовы<ref>Rinčjen 1979</ref><ref name=amarzhargal>{{Кніга|аўтар = Amaržargal, B.|частка = |загаловак = BNMAU dah' Mongol helnij nutgijn ajalguuny tol' bichig: halh ajalguu|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = Ulaanbaatar|выдавецтва = ŠUA|год = 1988|том = |старонкі = |старонак = |серыя = |isbn = |наклад = }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Coloo, Ž.|частка = |загаловак = BNMAU dah' mongol helnij nutgijn ajalguuny tol' bichig: ojrd ajalguu|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = Ulaanbaatar|выдавецтва = ŠUA|год = 1988|том = |старонкі = |старонак = |серыя = |isbn = |наклад = }}</ref>, але не закладзеныя асновы параўнальных марфасінтаксічных даследаванняў, асабліва такіх адрозных адзін ад аднаго дыялектаў як халхаскі або хорчынскі<ref name=janhunen1/>.
 
Статус некаторых [[мангольскія мовы|мангольскіх]] ідыёмаў як асобных [[мова]]ў або дыялектаў уласна мангольскае мовы з'яўляецца дыскусійным. Існуе прынамсі тры падобныя спрэчныя ідыёмы: [[айрацкая мова|айрацкі]] (у тым ліку [[калмыцкая мова]]) ды [[бурацкая мова|бурацкі]] (абодва распаўсюджаныя ў [[Расія|Расіі]]), а таксама [[ардоскі дыялект|ардоскі]] (распаўсюджаны ў мескай акрузе Ардос Унутранай Манголіі, што на поўдні гэтага аўтаномнага раёнураёна)<ref name=qbjyc/><ref name=janhunen1/>.
 
Незважаючы на спрэчны статус некаторых моў або дыялектаў мангольскае сям'і, статус халхаскага дыялекту, літаратурнай мовы Манголіі, як часткі мангольскае мовы не з'яўляецца дыскусійным. Класіфікацыя па-за халхаскім дыялектам, аднак, з'яўляецца дыскусійным. Напрыклад, на думку Г. Санжэева, мангольская мова падзяляецца на тры дыялекты — халхаскі, чахарскі і ардоскі, тады як бурацкая ды айрацкая разглядаюцца як асобныя мовы<ref name=sanzhejeu>{{Кніга|аўтар = Санжеев Г. Д.|частка = |загаловак = Сравнительная грамматика монгольских языков|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Академия Наук СССР|год = 1953|том = |старонкі = |старонак = |серыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. З іншага боку, існуюць іншыя меркаванні, якія пашыраюць паняцце ''мангольская мова'': прыкладам, паводле Луўсанвандана мангольская мова падзяляецца на цэнтральны (уключна з халхаскім, чахарскім, ардоскім), усходні (харчынскі і хорчынскі), заходні (айрацкая, калмыцкая мовы) і паўночны (дзве бурацкія гаворкі) дыялекты<ref name=qbjyc/>. Некаторыя заходнія даследчыкі лічаць, што адносна добра даследжаны ардоскі ідыём з'яўляецца асобнай мовай, маючы кансерватыўную структуру складоў ды інвентар фанемаў<ref>Гл.напрыклад {{Кніга|аўтар = Janhunen, Juha.|частка = |загаловак = The Mongolic languages|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = London|выдавецтва = Routledge|год = 2003|том = |старонкі = |старонак = |серыя = |isbn = 0700711333|наклад = }}</ref>. СерадСярод дыялектаў, чыя класіфікацыя паддаецца цяжкасцям, адзначаецца, у прыватнасці, алашаньскі дыялект, які гістарычна звязаны з заходнімі айрацкімі гаворкамі, але знаходзіўся пад культурным уплывам Унутранай Манголіі<ref name=qbjyc/>{{Заўвага|Паводле Шэчэнбагатура алашаньскі дыялект класіфікуецца як частка паўднёвамангольскіх дыялектаў, але паводле Свантэсана алашаньскі дыялект належыць да айрацкіх, што абгрунтоўваецца фаналагічнымі крытэрамі.}}; іншым дыскусійным пытаннем застаецца класіфікацыя чахарскага, халхаскага і хорчынскага дыялектаў у дачыненні як адзін да аднаго, так і ў дачыненні да бурацкай і айрацкай<ref name=qbjyc/><ref name=janhunen1/>. У якасці аднаго з асноўных адрозненняў дыялектаў Манголіі ад дыялектаў Унутранай Манголіі прыводзіцца падзел афрыкаты [tʃ] на [tʃ] у пазіцыі перад *i ды на [ts] перад астатнімі рэканструяванымі галоснымі гукамі — гэтая рыса прысутнічае ў дыялектах Манголіі, але не існуе ў дыялектах Унутранай Манголіі (напр., праманг. *tʃil > халх. /tʃiɮ/, чах. /tʃil/; але праманг. *tʃøhelen > халх. /tsooɮəŋ/, чах. /tʃooləŋ/)<ref>Svantesson et al. 2006</ref><ref>Dobu 1983</ref>. З іншага боку, дыфэрэнцыяцыя цэнтральных дыялектаў з дзеяслоўным суфіксам мінулага часу -sŋ і ўсходніх дыялектаў з суфіксам такой жа функцыі -dʒɛ лічыцца стахастычным (то бок, выпадковым) супрацьпастаўленнем<ref>Činggeltei 1959</ref>.
 
Ва Ўнутранай Манголіі ў афіцыйным рэчышчы мангольская мова разглядаецца з падзелам на тры дыялекты: ''паўднёвамангольскі'', ''айрацкі'' ды ''баргу-бурацкі'', паўднёвамангольскі дыялект пры гэтым падзяляецца на чахарскую, ардоскую, баарынскую, хорчынскую, харчынскую і алашаньскую гаворкі. Літаратурная мангольская мова ў Кітаі засноўваецца на мясцовых дыялектах: граматыка заснаваная на паўднёвамангольскім дыялекце, вымаўленне — на чахарскай гаворцы. Дыялекталагічна некаторыя паўднёвамангольскія гаворкі бліжэйшыя да халхаскага дыялекту, чым да іншых дыялектаў і гаворак Унутранай Манголіі: напрыклад, чахарская гаворка бліжэйшая да халхаскага дыялекту, чым хорчынская<ref name=janhunen1/>.
Радок 280:
* '''Націск''':
 
[[Націск]] у мангольскай мове не з'яўляецца фанематычным і залежыць ад структуры складу. Тым не менш, меркаванні лінгвістаў наконт пазіцыі націску ў словах рэзка адрозніваюцца<ref name=stkf/>. Большасць мангольскіх лінгвістаў мяркуе, што мангольскі націск, незалежна ад дыялектаў, з'яўляецца ініцыяльным (падае на першы склад), аднак прыкладна ў сярэдзіне [[20 стагоддзе|ХХ]] ст. некаторыя заходнія лінгвісты выказвалі думку, што націск мае тэндэнцыю падаць на самы левы ''цяжкі'' склад. Іншыя меркаванні згадваліся ў працах з першай палавіны [[19 стагоддзе|ХІХ]] да пачатку [[20 стагоддзе|ХХ]] стст. СерадСярод нядаўніх меркаванняў адзначаецца гіпотэза, што мангольскі націск падае на самы правы цяжкі з неканчатковых склад<ref name=walker>{{Кніга|аўтар = Walker, Rachel.|частка = |загаловак = Mongolian stress, licensing, and factorial typology|арыгінал = |спасылка = http://roa.rutgers.edu/files/172-0197/172-0197-WALKER-0-1.PDF|адказны = |выданне = |месца = |выдавецтва = Rutgers Optimality Archive, ROA-172|год = 1997|том = |старонкі = |старонак = |серыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.
 
''Цяжкім'' склад вызначаецца ў выпадку, калі ён утрымлівае доўгі галосны, кароткія склады ў пачатку слоў з гэтага вызначэння выключаюцца. Слова атрымлівае націск у тым ліку і ў выпадку, калі слова з'яўляецца двускладовым і адзіны цяжкі склад знаходзіцца ў канцы слова, і нават у словах, што ў пачатку маюць кароткі склад.
 
=== Марфалогія ===
У марфалагічным дачыненні мангольская мова адносіцца да [[аглютынацыйныяаглюцінатыўныя мовы|аглютынацыйныхаглюцінатыўных]] моў, словаўтварэнне — амаль заўсёды [[суфікс]]альнае, аднак таксама маецца рэдуплікацыя{{Заўвага|Падваенне пачатковага складу, асновы ці слова.}}<ref name=stkf/>. Большая частка суфіксаў складаецца з адной [[марфема|марфемы]], існуе вялікая колькасць словаўтваральных марфем<ref name=sechen>{{Кніга|аўтар = Sečen.|частка = |загаловак = Odu üy-e-yin mongγul bičig-ün kelen-ü üge bütügekü daγaburi-yin sudulul|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = Kökeqota|выдавецтва = ÖMASKKQ|год = 2004|том = |старонкі = |старонак = |серыя = |isbn = 7-5311-4963-X|наклад = }}</ref>. Вылучаецца адсутнасць рэзкага адрознення між словазмяненнем і словаўтварэннем: так, напрыклад, розныя склонавыя формы аднаго і таго ж слова часта лексічна функцыянуюць як новыя словы і дапускаюць другаснае скланенне, асновай якога з'яўляецца склонавая форма.
 
Досыць частымі з'яўляюцца складаныя словы, некаторыя словаўтваральныя суфіксы могуць утвараць уласныя словы (напр., ''jar'-'' — «казаць», ''jarilts-'' — «гаварыць адзін з адным»). Фармальна ўсе асобныя словы, створаныя пры дапамозе суфіксаў, можна падзяліць на тры групы: фінальныя дзеясловы (што могуць выкарыстоўваюцца толькі ў канцы сказу)<ref name=bopsz>{{Кніга|аўтар = P. Bjambasan, C. Önörbajan, B. Pürev-Očir, Ž. Sanžaa, C. Žančivdorž.|частка = |загаловак = Orčin cagijn mongol helnij ügzüjn bajguulalt|арыгінал = |спасылка = |адказны = Luvsanvandan, Š|выданне = |месца = Ulaanbaatar|выдавецтва = Ardyn bolovsrolyn jaamny surah bičig, setgüülijn negdsen rjedakcijn gazar|год = 1987|том = |старонкі = |старонак = |серыя = |isbn = |наклад = }}</ref>, дзеепрыметнікі<ref name=hasimoto1>{{Кніга|аўтар = Hashimoto, Kunihiko.|частка = 43|загаловак = <-san> no imiron|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = MKDKH|месца = Sapporo|выдавецтва = Dō daigaku|год = 1993|том = |старонкі = 49-94|старонак = |серыя = |isbn = |наклад = }}</ref>, а таксама асаблівыя дзеясловы, функцыянальна блізкія прыслоўям<ref name=bopsz/>.
Радок 323:
Пісьмовая мангольская мова гістарычна зазнала некалькі змен сістэмаў запісу. Так, у [[13 стагоддзе|ХІІІ]] ст. узнікла г.зв. старамангольскае пісьмо, якое, у сваю чаргу, з'яўляецца адаптацыяй [[уйгуры|уйгурскага]] пісьма.
 
У [[20 стагоддзе|ХХ]] ст. вызначыліся тэндэнцыі адмовы ад старамангольскага пісьма. Паміж [[1930]] і [[1932]] гадамі ўрад тагачаснай Мангольскай Народнай Рэспублікі ажыццявіў спробу ўвядзення [[лацінскі алфавіт|лацінскага алфавітуалфавіта]], які ў [[1941]] годзе быў заменены [[кірыліца]]і. Мангольскі кірылічны алфавіт меў менш разыходжанняў з пісьмовай і вуснай формай, што паспрыяла росту пісьменнасці з 17,3 % да 73,5 % з [[1941]] па [[1950]] гады<ref name=yme>{{Кніга|аўтар = Batchuluun Yembuu, Khulan Munkh-Erdene.|частка = |загаловак = Literacy country study: Mongolia|арыгінал = |спасылка = http://unesdoc.unesco.org/images/0014/001462/146207e.pdf|адказны = |выданне = All Global Monitoring Report 2006|месца = |выдавецтва = Literacy for Life|год = 2005|том = |старонкі = 7-8|старонак = |серыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. У параўнанне з гэтым, кампаніі па ліквідацыі пісьменнасці, якія ладзіліся ў [[1921]]—[[1940]] гадах з выкарыстаннем старамангольскага пісьма, дабіліся падвышэння ўзроўню пісьменнасці з 3,0 % да 17,3 %<ref name=yme/>. У [[1991]]—[[1994]] годзе ставіліся спробы вяртання ва ўжытак старамангольскага пісьма, аднак, на думку некаторых даследчыкаў, яны не атрымалі падтрымкі ў насельніцтва Манголіі<ref name=stkf/>. На цяперашні час параўнальна распаўсюджаным з'яўляецца нефармальнае выкарыстанне лацінскага алфавітуалфавіта ў электронных СМІ<ref>{{артыкул|аўтар=Б. Сүхбаатар.|загаловак=Монгол хэлний кирилл үсгийг латин үсгээр галиглах тухай|арыгінал=|спасылка=http://www.infocon.mn/english/reference/GaligiinTuhai.htm|аўтар выдання=|выданне=Бидний тухай|тып=|месца=|выдавецтва=|год=|выпуск=|том=|нумар=|старонкі=|isbn=}}</ref>.
 
У Кітаі мангольская мова мае афіцыйны статус побач з кітайскай у некаторых аўтаномных рэгіёнах, у прыватнасці ў аўтаномным раёне Ўнутраная Манголія. Манголы Кітаю дагэтуль выкарыстоўваюць старамангольскае пісьмо, у тым ліку і у афіцыйных галінах дзейнасці. Да кітайска-савецкага расколу ў другой палавіне [[20 стагоддзе|ХХ]] ст. разглядаліся праекты па ўвядзенні кірылічнай пісьменнасці для патрэбаў мясцовых манголаў<ref name=stkf/>. Старамангольскае пісьмо ў Кітаі падзяляецца на два тыпы: уласна старамангольскае пісьмо, выкарыстоўванае як афіцыйнае для манголаў Кітаю, і г.зв. тода бічыг (літаральна «чыстае пісьмо»). Апошні прымяняецца ў пісьменнасці [[айраты|айратаў]] (этнас, блізкі манголам) [[Сіньцьзян-Уйгурскі аўтаномны раён|Сіньцьзян-Уйгурскага аўтаномнага раёнураёна]]<ref name=qbjyc/>.
 
<center><gallery caption="" widths=150 heights=150 perrow="4">
Радок 336:
Сучасны мангольскі алфавіт засноўваецца на кірылічнай пісьменнасці. Ён складаецца з 35 літараў.
 
Ніжэй прыведзены сучасны склад літараў мангольскага алфавітуалфавіта. Для кожнай літары ўказаная назва, гук (што пазначаецца гэтай літарай, паводле [[міжнародны фанетычны алфавіт|міжнароднага фанетычнага алфавітуалфавіта]]), а таксама некалькі варыянтаў найвядомейшых стандартаў транслітарацыі гэтых літараў.
 
{| class="wikitable sortable" style="text-align:center;"
Радок 733:
 
:* [http://in-yaz-book.ru/mongolian.shtml Спіс вучэбных дапаможнікаў і лінгвістычнай літаратуры па мангольскай мове]{{ref-ru}}, in-yaz-book.ru
:* [http://altaica.narod.ru/Engl.htm Шэраг публікацыяўпублікацый пра мангольскую мову ды іншыя мангольскія мовы]{{ref-en}}, Monumenta Altaica
:* [http://altaica.narod.ru/g-mongol.htm Граматычныя нарысы мангольскіх моў]{{ref-ru}}, Monumenta Altaica
:* [http://www.omniglot.com/writing/mongolian.htm Нарыс пісьменнасці ды фанетыкі, а таксама каталог спасылак]{{ref-en}}, Omniglot