Удзельнік:Чобат/Чарнавік: Розніца паміж версіямі
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
др clean up, replaced: сьць → сць (237), ньня → ння (184), сэры → серы (47), зьяў → з'яў (20), зь → з (14), ня → не (13), й → і (24), льля → лля, дзк → дск ( using AWB |
др clean up, replaced: сьме → сме (28), пісм → пісьм (22), васмі → васьмі, лянд → ланд, носб → носьб (5), каландар → каляндар, серад → сярод ( using AWB |
||
Радок 3:
|Назва мовы ў арыгінале = Монгол хэл,<br/>{{MongolUnicode|ᠮᠤᠨᠭᠭᠤᠯ ᠬᠡᠯᠡ}}
|Краіны ўжывання = [[Манголія|Манголіі]], [[Кітай|Кітаі]]
|Рэгіён = большая частка Манголіі,<br/>паўсюдна — [[Унутраная Манголія]],<br/>часткі
|Класіфікацыя = [[алтайскія мовы|Алтайская сям'я]]
* [[мангольскія мовы|Мангольская галіна]]
Радок 20:
}}
{{Старамангольская пісьменнасць}}
'''Манго́льская мова''' (саманазва: ''Монгол хэл''{{Заўвага|Старамангольскім пісьмом — {{MongolUnicode|ᠮᠤᠨᠭᠭᠤᠯ ᠬᠡᠯᠡ}}}}, вымаўл. {{IPA|/mɔŋɢɔ̆ɮ xiɮ/}}) — адна з моў [[мангольскія мовы|мангольскае]] сям'і моў і дзяржаўная мова [[Манголія|Манголіі]]. Колькасць носьбітаў з улікам усіх дыялектаў дасягае прыкладна 5,2 млн чал., складаючы большасць
Мова вылучаецца наяўнасцю [[гармонія галосных|гармоніі галосных]] і складанай структурай складоў, што дазваляе мове мець у канцы слоў сцячэнні да трох зычных гукаў. Граматычна — тыповая [[
Сучасная мангольская мова з'яўляецца вынікам развіцця сярэднемангольскае мовы — мовы [[Мангольская імперыя|Мангольскай імперыі]] перыяду ХІІІ-XIV стст. Пры развіцці гэтае мовы адбыліся заўважныя зрухі ў парадыгме гармоніі галосных, склонавай і дзеяслоўнай сістэмах, узніклі доўгія галосныя.
== Лінгвагеаграфія ==
Мангольская мова — дзяржаўная мова Манголіі, дзе на ёй размаўляе каля прыблізна 2,7 млн чал., і адна з афіцыйных моў аўтаномнага
Кітаю Ўнутраная Манголія, у якой прыкладная колькасць носьбітаў мангольскае мовы складае 2,7 або больш мільёнаў чалавек<ref name=stkf/>. Існуюць іншыя ацэнкі, паводле якіх колькасць жыхароў Унутранае Манголіі са здольнасцямі кантактавання на мангольскай мове налічвае прыкладна 4 млн чал.<ref name=qbjyc/> Нягледзячы на гэта, не існуе дакладнай колькасці носьбітаў мангольскай мовы ва Ўнутранай Манголіі, паколькі не існуе звестак пра моўную карціну
У Кітаі пражывае каля 5 млн этнічных [[манголы|манголаў]], але выкарыстанне мангольскай мовы
== Класіфікацыя, дыялекты ==
Радок 36:
Мангольская мова належыць да мангольскае сям'і моў. Тым не менш, яе дакладнае месца пасярод моў гэтае сям'і з'яўляецца адносна дыскусійным пытаннем з прычыны таго, што існыя нацяпер звесткі пра [[дыялект]]ы мовы не заўсёды карэлююць з агульным наборам моўных крытэрыяў. Такія звесткі, у прыватнасці, могуць растлумачыць гістарычнае развіццё мангольскага дыялектнага кантынуўму ды іхнія [[сацыялінгвістыка|сацыялінгвістычныя]] ўласцівасці. У нашыя часы існуюць параўнальна шырока развітыя фаналагічныя і лексічныя даследаванні дыялектаў мангольскае мовы<ref>Rinčjen 1979</ref><ref name=amarzhargal>{{Кніга|аўтар = Amaržargal, B.|частка = |загаловак = BNMAU dah' Mongol helnij nutgijn ajalguuny tol' bichig: halh ajalguu|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = Ulaanbaatar|выдавецтва = ŠUA|год = 1988|том = |старонкі = |старонак = |серыя = |isbn = |наклад = }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Coloo, Ž.|частка = |загаловак = BNMAU dah' mongol helnij nutgijn ajalguuny tol' bichig: ojrd ajalguu|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = Ulaanbaatar|выдавецтва = ŠUA|год = 1988|том = |старонкі = |старонак = |серыя = |isbn = |наклад = }}</ref>, але не закладзеныя асновы параўнальных марфасінтаксічных даследаванняў, асабліва такіх адрозных адзін ад аднаго дыялектаў як халхаскі або хорчынскі<ref name=janhunen1/>.
Статус некаторых [[мангольскія мовы|мангольскіх]] ідыёмаў як асобных [[мова]]ў або дыялектаў уласна мангольскае мовы з'яўляецца дыскусійным. Існуе прынамсі тры падобныя спрэчныя ідыёмы: [[айрацкая мова|айрацкі]] (у тым ліку [[калмыцкая мова]]) ды [[бурацкая мова|бурацкі]] (абодва распаўсюджаныя ў [[Расія|Расіі]]), а таксама [[ардоскі дыялект|ардоскі]] (распаўсюджаны ў мескай акрузе Ардос Унутранай Манголіі, што на поўдні гэтага аўтаномнага
Незважаючы на спрэчны статус некаторых моў або дыялектаў мангольскае сям'і, статус халхаскага дыялекту, літаратурнай мовы Манголіі, як часткі мангольскае мовы не з'яўляецца дыскусійным. Класіфікацыя па-за халхаскім дыялектам, аднак, з'яўляецца дыскусійным. Напрыклад, на думку Г. Санжэева, мангольская мова падзяляецца на тры дыялекты — халхаскі, чахарскі і ардоскі, тады як бурацкая ды айрацкая разглядаюцца як асобныя мовы<ref name=sanzhejeu>{{Кніга|аўтар = Санжеев Г. Д.|частка = |загаловак = Сравнительная грамматика монгольских языков|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Академия Наук СССР|год = 1953|том = |старонкі = |старонак = |серыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. З іншага боку, існуюць іншыя меркаванні, якія пашыраюць паняцце ''мангольская мова'': прыкладам, паводле Луўсанвандана мангольская мова падзяляецца на цэнтральны (уключна з халхаскім, чахарскім, ардоскім), усходні (харчынскі і хорчынскі), заходні (айрацкая, калмыцкая мовы) і паўночны (дзве бурацкія гаворкі) дыялекты<ref name=qbjyc/>. Некаторыя заходнія даследчыкі лічаць, што адносна добра даследжаны ардоскі ідыём з'яўляецца асобнай мовай, маючы кансерватыўную структуру складоў ды інвентар фанемаў<ref>Гл.напрыклад {{Кніга|аўтар = Janhunen, Juha.|частка = |загаловак = The Mongolic languages|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = London|выдавецтва = Routledge|год = 2003|том = |старонкі = |старонак = |серыя = |isbn = 0700711333|наклад = }}</ref>.
Ва Ўнутранай Манголіі ў афіцыйным рэчышчы мангольская мова разглядаецца з падзелам на тры дыялекты: ''паўднёвамангольскі'', ''айрацкі'' ды ''баргу-бурацкі'', паўднёвамангольскі дыялект пры гэтым падзяляецца на чахарскую, ардоскую, баарынскую, хорчынскую, харчынскую і алашаньскую гаворкі. Літаратурная мангольская мова ў Кітаі засноўваецца на мясцовых дыялектах: граматыка заснаваная на паўднёвамангольскім дыялекце, вымаўленне — на чахарскай гаворцы. Дыялекталагічна некаторыя паўднёвамангольскія гаворкі бліжэйшыя да халхаскага дыялекту, чым да іншых дыялектаў і гаворак Унутранай Манголіі: напрыклад, чахарская гаворка бліжэйшая да халхаскага дыялекту, чым хорчынская<ref name=janhunen1/>.
Радок 280:
* '''Націск''':
[[Націск]] у мангольскай мове не з'яўляецца фанематычным і залежыць ад структуры складу. Тым не менш, меркаванні лінгвістаў наконт пазіцыі націску ў словах рэзка адрозніваюцца<ref name=stkf/>. Большасць мангольскіх лінгвістаў мяркуе, што мангольскі націск, незалежна ад дыялектаў, з'яўляецца ініцыяльным (падае на першы склад), аднак прыкладна ў сярэдзіне [[20 стагоддзе|ХХ]] ст. некаторыя заходнія лінгвісты выказвалі думку, што націск мае тэндэнцыю падаць на самы левы ''цяжкі'' склад. Іншыя меркаванні згадваліся ў працах з першай палавіны [[19 стагоддзе|ХІХ]] да пачатку [[20 стагоддзе|ХХ]] стст.
''Цяжкім'' склад вызначаецца ў выпадку, калі ён утрымлівае доўгі галосны, кароткія склады ў пачатку слоў з гэтага вызначэння выключаюцца. Слова атрымлівае націск у тым ліку і ў выпадку, калі слова з'яўляецца двускладовым і адзіны цяжкі склад знаходзіцца ў канцы слова, і нават у словах, што ў пачатку маюць кароткі склад.
=== Марфалогія ===
У марфалагічным дачыненні мангольская мова адносіцца да [[
Досыць частымі з'яўляюцца складаныя словы, некаторыя словаўтваральныя суфіксы могуць утвараць уласныя словы (напр., ''jar'-'' — «казаць», ''jarilts-'' — «гаварыць адзін з адным»). Фармальна ўсе асобныя словы, створаныя пры дапамозе суфіксаў, можна падзяліць на тры групы: фінальныя дзеясловы (што могуць выкарыстоўваюцца толькі ў канцы сказу)<ref name=bopsz>{{Кніга|аўтар = P. Bjambasan, C. Önörbajan, B. Pürev-Očir, Ž. Sanžaa, C. Žančivdorž.|частка = |загаловак = Orčin cagijn mongol helnij ügzüjn bajguulalt|арыгінал = |спасылка = |адказны = Luvsanvandan, Š|выданне = |месца = Ulaanbaatar|выдавецтва = Ardyn bolovsrolyn jaamny surah bičig, setgüülijn negdsen rjedakcijn gazar|год = 1987|том = |старонкі = |старонак = |серыя = |isbn = |наклад = }}</ref>, дзеепрыметнікі<ref name=hasimoto1>{{Кніга|аўтар = Hashimoto, Kunihiko.|частка = 43|загаловак = <-san> no imiron|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = MKDKH|месца = Sapporo|выдавецтва = Dō daigaku|год = 1993|том = |старонкі = 49-94|старонак = |серыя = |isbn = |наклад = }}</ref>, а таксама асаблівыя дзеясловы, функцыянальна блізкія прыслоўям<ref name=bopsz/>.
Радок 323:
Пісьмовая мангольская мова гістарычна зазнала некалькі змен сістэмаў запісу. Так, у [[13 стагоддзе|ХІІІ]] ст. узнікла г.зв. старамангольскае пісьмо, якое, у сваю чаргу, з'яўляецца адаптацыяй [[уйгуры|уйгурскага]] пісьма.
У [[20 стагоддзе|ХХ]] ст. вызначыліся тэндэнцыі адмовы ад старамангольскага пісьма. Паміж [[1930]] і [[1932]] гадамі ўрад тагачаснай Мангольскай Народнай Рэспублікі ажыццявіў спробу ўвядзення [[лацінскі алфавіт|лацінскага
У Кітаі мангольская мова мае афіцыйны статус побач з кітайскай у некаторых аўтаномных рэгіёнах, у прыватнасці ў аўтаномным раёне Ўнутраная Манголія. Манголы Кітаю дагэтуль выкарыстоўваюць старамангольскае пісьмо, у тым ліку і у афіцыйных галінах дзейнасці. Да кітайска-савецкага расколу ў другой палавіне [[20 стагоддзе|ХХ]] ст. разглядаліся праекты па ўвядзенні кірылічнай пісьменнасці для патрэбаў мясцовых манголаў<ref name=stkf/>. Старамангольскае пісьмо ў Кітаі падзяляецца на два тыпы: уласна старамангольскае пісьмо, выкарыстоўванае як афіцыйнае для манголаў Кітаю, і г.зв. тода бічыг (літаральна «чыстае пісьмо»). Апошні прымяняецца ў пісьменнасці [[айраты|айратаў]] (этнас, блізкі манголам) [[Сіньцьзян-Уйгурскі аўтаномны раён|Сіньцьзян-Уйгурскага аўтаномнага
<center><gallery caption="" widths=150 heights=150 perrow="4">
Радок 336:
Сучасны мангольскі алфавіт засноўваецца на кірылічнай пісьменнасці. Ён складаецца з 35 літараў.
Ніжэй прыведзены сучасны склад літараў мангольскага
{| class="wikitable sortable" style="text-align:center;"
Радок 733:
:* [http://in-yaz-book.ru/mongolian.shtml Спіс вучэбных дапаможнікаў і лінгвістычнай літаратуры па мангольскай мове]{{ref-ru}}, in-yaz-book.ru
:* [http://altaica.narod.ru/Engl.htm Шэраг
:* [http://altaica.narod.ru/g-mongol.htm Граматычныя нарысы мангольскіх моў]{{ref-ru}}, Monumenta Altaica
:* [http://www.omniglot.com/writing/mongolian.htm Нарыс пісьменнасці ды фанетыкі, а таксама каталог спасылак]{{ref-en}}, Omniglot
|