Удзельнік:Чобат/Чарнавік: Розніца паміж версіямі

Змесціва выдалена Змесціва дададзена
др clean up, replaced: сьме → сме (28), пісм → пісьм (22), васмі → васьмі, лянд → ланд, носб → носьб (5), каландар → каляндар, серад → сярод ( using AWB
др clean up, replaced: сьме → сме (28), пісм → пісьм (22), васмі → васьмі, лянд → ланд, носб → носьб (5), каландар → каляндар, літараў → літа using AWB
Радок 125:
|}
 
З гістарычных прычын мангольскія галосныя ў схеме ATR могуць удакладняцца, пазначаючыся тэрмінамі «галосны пярэдняга шэрагу» ды «галосны задняга шэрагу». У сістэмах [[раманізацыя|раманізацыі]] (транскрыпцыі мовы лацінскім алфавітам) мангольскай мовы літарамі ''o'', ''u'' пазначаюцца не гукі /o/, /u/, а /ɔ/ ды /ʊ/; гукі /o/, /u/ пазначаюцца сімвалямісімваламі ''ö'', ''ü''. Існуе таксама галосны /i/, які не належыць да ніводнае з груп.
 
Як і ў іншых мовах, дзе выяўляецца правіла гармоніі галосных, у любым нескладаным слове (уключна з суфіксамі) могуць паўставаць галосныя гукі толькі аднаго тыпу. У выпадку, калі першы галосны слова належыць да тыпу −ATR, усе іншыя галосныя ў слове могуць быць толькі тыпу −ATR або нэўтральны /i/. Аналагічна з гэтым, калі першы галосны ў слове належыць да тыпу +ATR, далей у слове паўстаюць толькі галосныя гэтага тыпу або нэўтральны галосны /i/. У выпадку з суфіксамі, якія змяняюць свае галосныя ў адпаведнасці з гармоніяй галосных, пераважаюць два тыпы галосных. Тым не менш, некаторыя суфіксы ўтрымліваюць архіфанему /A/, якая можа рэалізоўвацца як /a, ɔ, e, o/. Напрыклад:
Радок 316:
У сучаснай мангольскай мове Манголіі існуе практыка афіцыйнага моўнага [[пурызм (лінгвістыка)|пурызму]], які ў асноўным можна ўбачыць у даслоўным перакладзе некаторых міжнародных тэрмінаў у супрацвагу засваенню гэтых тэрмінаў, напрыклад: ''jerönhijlögč''{{Заўвага|Тут і далей, як у папярэдніх раздзелах, словы, глёсы ды марфемы пазначаюцца лацінскай транскрыпцыяй.}} («прэзыдэнт», літаральна — ''чалавек, які абагульняе, загадвае''), ''šar ajrag'' («піва», літаральна — «жоўты кумыс»). Сярод новай тэрміналогіі існуюць калькі іншамоўнага паходжання (прыкладам ''galt tereg'' — «цягнік», літаральна — ''вогненны воз''; ад кітайскага 火车 з тым жа літаральным значэннем)<ref name=omys/>. Іншыя падобныя калькаванні з кітайскай мовы закранаюць грамадска-палітычную сфэру («рэспубліка», «насельніцтва») і гаспадарчую («кукуруза»).
 
Асаблівым чынам вылучаецца пляст запазычванняў [[індаарыйскія мовы|індаарыйскага]] (санскрыт) паходжання, якія выкарыстоўваюцца ў халхаскім дыялекце ў галінах, звязаных, напрыклад, з рэлігіяй і грамадствам (у прыватнасці, вернікі-манголы гістарычна належаць да [[будызм]]у, у распаўсюджанні якога ўдзельнічаў санскрыт). Сярод запазычванняў з санскрыту адзначаюцца таксама назвы некаторых [[плянэтапланета]]ў (''bud'' — बुध, «[[Мэркурый (плянэтапланета)|Мэркурый]]»; ''sugar'' — शुक्र, «[[Вэнэра]]»; ''barhasvadi'' — वृहस्पति, «[[Юпітэр (плянэтапланета)|Юпітэр]]»; ''sanchir'' — शनि — «[[Сатурн (плянэтапланета)|Сатурн]]»). Кітайскія запазычанні адзначаюцца сярод назваў некаторых страваў, галін гандлю і грамадства, а таксама некаторых прадметаў (''luuvan'' — 萝卜, «[[морква]]»; ''khuluu'' — 葫芦, «гарбуз»; ''chinjuu'' — 青椒, «перац»; ''tsai'' — 茶, «[[гарбата]]»; ''naimaa/maimaa'' — 买卖, «гандаль»; ''van'' — 王, «манарх»; ''gunj'' — 公主, «прынцэса»; ''gun'' — 公, «князь», ''shaazan'' — 烧瓷, «фарфор»).
 
У [[20 стагоддзе|ХХ]] ст. мангольская мова засвоіла вызначаную колькасць слоў з [[руская мова|рускае мовы]], якія сталі пазначаць назвы страваў і прадметаў штодзённага выкарыстання. Да гэтых назваў адносяцца як першапачаткова рускія словы, так і міжнародныя тэрміны, што трапілі ў мангольскую пры пасярэдніцтве рускай (''doktor'' — «доктар», ''ostol'' — «стол», ''shokolad'' — «шакаляд», ''kalendar'' — «каляндар», ''yavlaga'' — «яблык», ''galavsaa'' — «каўбаса», ''podvoolk'' — «саколка»). У апошнім часе мангольская мова пачала ўспрымаць [[англійская мова|англійскую]] лексіку, звязаную з культурнымі ды сацыяльнымі пераўтварэннямі, некаторыя з гэтых слоў патрапілі ў афіцыйны ўжытак (''menejment'', ''computer'', ''fail'', ''marketing'', ''kredit'', ''onlain'', ''mesej''). Большасць падобных слоў паўстала ў часы сучаснай Манголіі.
Радок 330:
Файл:Phagspa imperial edict dragon year.jpg|Узор квадратнага пісьма, імператарскі загад часоў дынастыі [[юань (дынастыя)|Юань]].
Файл:KFC in Hohhot.jpg|Шыльда ў месце Хох-Хот (Унутраная Манголія, Кітай) з надпісам старамангольскім пісьмом (1 і 4 радкі).
Файл:Soyombo symbol.png|Узор сімваляўсімвалаў саёмбо.
</gallery></center>
 
=== Сучасны алфавіт ===
Сучасны мангольскі алфавіт засноўваецца на кірылічнай пісьменнасці. Ён складаецца з 35 літараўлітар.
 
Ніжэй прыведзены сучасны склад літараўлітар мангольскага алфавіта. Для кожнай літары ўказаная назва, гук (што пазначаецца гэтай літарай, паводле [[міжнародны фанетычны алфавіт|міжнароднага фанетычнага алфавіта]]), а таксама некалькі варыянтаў найвядомейшых стандартаў транслітарацыі гэтых літараўлітар.
 
{| class="wikitable sortable" style="text-align:center;"
Радок 665:
 
== Гісторыя ==
Тэрмін ''мангольская мова'' можа ўжывацца шырэй, выкарыстоўваючыся не толькі для пазначэння мангольскае мовы Манголіі ды Ўнутранай Манголіі, а дадаткова датычна гістарычнага кантэксту, пазначаючы старажытныя пісьмовыя мангольскія мовы. У гэтых трактоўках разглядаюцца агульнамангольская мова, якая праіснавала прыкладна да [[12 стагоддзе|ХІІ]] ст., а таксама старапісьмовая мангольская мова — агульная літаратурная мова ўсіх мангольскіх плямёнаў з [[13 стагоддзе|ХІІІ]] па [[17 стагоддзе|XVII]] стст. Апошняя з'яўлялася наддыялектнай формай выключна пісьмовай камунікацыі, чаму спрыяла пісьменнасць, не вельмі дакладная ў фанетычным плянеплане, што нівэлявала дыялектныя адрозненні. Прынята лічыць, што старапісьмовая мангольская мова адлюстроўвае больш старажытны этап развіцця мангольскіх моў, чым любы з вядомых мангольскіх дыялектаў, што тлумачыць ягоную ролю ў параўнальна-гістарычных даследаваннях мангольскае мовы і мангольскіх моў увогуле.
 
У гісторыі пісьмовае мовы вылучаюць старажытны ([[13 стагоддзе|XIII]]—[[15 стагоддзе|XV]] стст.), дакласічны ([[15 стагоддзе|XV]]—[[17 стагоддзе|XVII]] стст.) і класічны ([[17 стагоддзе|XVII]] ст. — пач. [[20 стагоддзе|XX]] ст.) перыяды. Часта ўжываныя тэрміны ''старажытнамангольская мова'' ды ''сярэднемангольская мова'' прымяняюцца для азначэння агульнай, аднак дыялектна раздробленай мовы мангольскіх плямёнаў да [[13 стагоддзе|ХІІІ]] ст. і ў [[13 стагоддзе|XIII]]—[[15 стагоддзе|XV]] стст. адпаведна.
Радок 682:
Даследаванні датычна пытання рэканструкцыі зычных у сярэднемангольскай мове спрычынілася да ўзнікнення шэрагу спрэчак.
 
Сярэднемангольская мова мела дзве серыі выбухных зычных, але невядомы крытэр іх супрацьпастаўлення: паводле звонкасці/глухасці<ref name=temertagoo>{{Кніга|аўтар = Tömörtogoo, D.|частка = |загаловак = Mongol helnij tüühen helzüj|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = Ulaanbaatar|выдавецтва = |год = 1992|том = |старонкі = |старонак = |серыя = |isbn = |наклад = }}</ref> або паводле аспірацыі<ref name=stkf/>. Раннія варыянты мангольскіх пісьменнасцей мелі па два сімвалісімвалы для велярных і ўвулярных выбухных зычных, але правіла гармоніі галосных дазваляе рэканструяваць толькі дзве падобныя фанемы, */k/, */kʰ/ (~ *[k], *[qʰ])<ref name=stkf/>. Сярод іншых праблемаўпраблем — неадпавяданне мэдыяльных{{Заўвага|Сярэдзіна слова.}} зычных у чатырох розных пісьменнасцях: так, напрыклад, уйгурска-мангольскае мэдыяльнае /k/ мае два адпаведнікі ў іншых пісьменнасцях, /k/ або нуль сімваляўсімвалаў. Традыцыйныя даследаванні рэканструюць */k/ для абодвух выпадкаў, сцвярджаючы, што гэтая фанема магла страціцца ў некаторых выпадках<ref name=poppe1>{{Кніга|аўтар = Poppe, Nicholas.|частка = |загаловак = Introduction to Mongolian comparative studies|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = Helsinki|выдавецтва = Finno-Ugrian Society|год = 1955|том = |старонкі = |старонак = |серыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. За апошнім часам высоўваліся гіпотэзы, што ўйгурска-мангольскае /k/ і адсутнасць сімваляўсімвалаў у гэтых пазіцыях іншых пісьменнасцей маглі ўказваць на асобную фанему, /h/, якая адпавядала ініцыяльнаму{{Заўвага|Пачатак слова.}} /h/ іншых пісьменнасцей<ref name=stkf/>. Часам /h/ тлумачыцца паходжаннем з */pʰ/, якое ва ўйгурска-мангольскай пісьменнасці пазначалася як /p/, а ў іншых пісьменнасцях — як нуль гуку (напр., ''debel'' > ''deel'', від традыцыйнага адзення)<ref name=janhunen4>{{Кніга|аўтар = Janhunen, Juha.|частка = |загаловак = Proto-Mongolic|арыгінал = |спасылка = |адказны = Juha Janhunen|выданне = |месца = |выдавецтва = |год = 2003|том = |старонкі = |старонак = |серыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Варта адзначыць, што ў блізкароднаснай бурацкай мове гэтае слова запісваецца з ужываннем сімвалюсімвалу для падобнага гуку: ''дэгэл''.
 
У паўночных дыялектах сучаснае мангольскае мовы (напр., халхаскім) *č, *čʰ выйшлі на ініцыяльныя пазіцыі слова. Ва ўланбатарскіх гаворках халхаскага дыялекту і гаворках на поўдзень ад яе *kʰ набыў спірантнае вымаўленне, ператварыўшыся ў /x/ (напр., дакласічнае мангольскае *kʰynty > сучасн. манг. /xunt/<ref name=stkf/>). Пры гэтым, у наваколлях Баянхангору і Баруўн-Урту дагэтуль часта захоўваецца вымаўленне са старым зычным: [kʰunt]<ref>{{Кніга|аўтар = Rinchen, Byambyn.|частка = |загаловак = Mongol ard ulsyn ugsaatny sudlal helnij šinžlelijn atlas|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = Ulaanbaatar|выдавецтва = ŠUA|год = 1979|том = |старонкі = |старонак = |серыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. Першапачатковае *n перайшло ў /ŋ/, аднак у пазіцыі перад галосным яно захавалася (*kʰen > /xiŋ/, але *kʰoina > /xɔin/). У некаторых пазіцыях *[ʃ] фанематычным. Зычныя прамангольскай мовы ў словах з галоснымі задняга шэрагу палаталізаваліся ў пазіцыі перад *i ў сучаснай мангольскай. У некаторых словах склонавыя паказчыкі страцілі зычны *n, але ён захаваўся ў давальным, родным склоне і аблатыве<ref name=stkf/>.
Радок 690:
У сучаснай лінгвістыцы прынята, што інвентар галосных гукаў прамангольскай мовы складаўся з гукаў ''*i'', ''*e'', ''*y'', ''*ø'', ''*u'', ''*o'', ''*a''. Згодна з гэтым пунктам гледжання, *o ды *u ператварыліся ў фарынгальныя /ɔ/, /ʊ/, тады як *y, *ø зазналі змену ў велярныя /u/, /o/ адпаведна, што, адпаведна, стала сведчаннем зруху гармоніі галосных з велярнай у фарынгальную парадыгму.
 
Галосны *i ў першых складох слоў з галоснымі задняга шэрагу зведаў [[асыміляцыяасіміляцыя (лінгвістыка)|асыміляцыюасіміляцыю]] ў наступны галосны, у пачатку слоў ператварыўся ў /ja/. *e у пазіцыі перад *y перайшоў у агублены *ø. У спалучэннях VhV або VjV{{Заўвага|Дзе V — любы галосны гук.}} манафтангізавалася *i (у выпадку, калі знаходзілася ў гэтых спалучэннях). У неініцыяльных складох кароткія галосныя зніклі, што спрычынілася да спрашчэння доўгіх галосных да кароткіх<ref name=stkf/>. Напрыклад:
 
: ''*imahan'' > ''*jamaːn'' (ператварэнне *i, знікненне *h) > /jama(n) (знікненне ''n'', рэдукцыя галоснага);
: ''*emys-'' > ''*ømys-'' (рэгрэсіўнае асыміляцыйнаеасіміляцыйнае агубленне) > ''*omus-'' (велярызацыя галоснага) > /oms-/ (рэдукцыя галоснага).
 
Між тым, гэты варыянт рэканструкцыі аспрэчваўся некаторымі лінгвістамі, на думку якіх змены галосных у мангольскай мове ды іншых мангольскіх мовах могуць быць апісаныя карацей, прапаноўваюцца іншыя варыянты рэканструкцыі галосных: халх. *[ə] замест *[e]. Акрамя таго, падобныя гукавыя змены маглі быць выкліканыя іншымі месцамі [[артыкуляцыя|артыкуляцыі]] і запазычанняў перыяду сярэднемангольскай мовы<ref name=ko>{{Кніга|аўтар = Ko, Seongyeon.|частка = 47|загаловак = Vowel Contrast and Vowel Harmony Shift in the Mongolic Languages|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = Language Research|месца = |выдавецтва = |год = 2011|том = 1|старонкі = 23-43|старонак = |серыя = |isbn = |наклад = }}</ref>.