Удзельнік:Чобат/Чарнавік: Розніца паміж версіямі

|Краіны ўжывання = [[Манголія|Манголіі]], [[Кітай|Кітаі]]

Мова вылучаецца наяўнасцю [[гармонія галосных|гармоніі галосных]] і складанай структурай складоў, што дазваляе мове мець у канцы слоў сцячэнні да трох зычных гукаў. Граматычна — тыповая [[аглюцінатыўныя мовы|аглюцінатыўная]] мова, у словазмяненні вялікую ролю адыгрываюць паслядоўныя ланцугі суфіксаў. Парадак слоў у сказе — дзейнік-дапаўненне-выказнік, упарадкаванне іменнае групы адносна вольнае, граматычныя ролі выражаюцца шляхам каля васьмі склонаў, існуе пяць станаў. Дзеяслоў змяняецца паводле стану, віду, часу, мадальнасці ды эвідэнцыяльнасці. У сувязях унутры сказусказа асаблівую ролю маюць словы, значэнне якіх блізкае да прыслоўяў.

КітаюКітая Ўнутраная Манголія, у якой прыкладная колькасць носьбітаў мангольскае мовы складае 2,7 або больш мільёнаў чалавек<ref name=stkf/>. Існуюць іншыя ацэнкі, паводле якіх колькасць жыхароў Унутранае Манголіі са здольнасцямі кантактавання на мангольскай мове налічвае прыкладна 4 млн чал.<ref name=qbjyc/> Нягледзячы на гэта, не існуе дакладнай колькасці носьбітаў мангольскай мовы ва Ўнутранай Манголіі, паколькі не існуе звестак пра моўную карціну грамадзян Кітаю.

[[Файл:Oirat-map-ru.png|справа|thumb|260пкс|Айрацкія дыялекты захаду КітаюКітая і Манголіі.]]

Мангольская мова належыць да мангольскае сям'і моў. Тым не менш, яе дакладнае месца пасярод моў гэтае сям'і з'яўляецца адносна дыскусійным пытаннем з прычыны таго, што існыя нацяпер звесткі пра [[дыялект]]ы мовы не заўсёды карэлююць з агульным наборам моўных крытэрыяў. Такія звесткі, у прыватнасці, могуць растлумачыць гістарычнае развіццё мангольскага дыялектнага кантынуўмукантынуума ды іхнія [[сацыялінгвістыка|сацыялінгвістычныя]] ўласцівасці. У нашыя часы існуюць параўнальна шырока развітыя фаналагічныя і лексічныя даследаванні дыялектаў мангольскае мовы<ref>Rinčjen 1979</ref><ref name=amarzhargal>{{Кніга|аўтар = Amaržargal, B.|частка = |загаловак = BNMAU dah' Mongol helnij nutgijn ajalguuny tol' bichig: halh ajalguu|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = Ulaanbaatar|выдавецтва = ŠUA|год = 1988|том = |старонкі = |старонак = |серыя = |isbn = |наклад = }}</ref><ref>{{Кніга|аўтар = Coloo, Ž.|частка = |загаловак = BNMAU dah' mongol helnij nutgijn ajalguuny tol' bichig: ojrd ajalguu|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = Ulaanbaatar|выдавецтва = ŠUA|год = 1988|том = |старонкі = |старонак = |серыя = |isbn = |наклад = }}</ref>, але не закладзеныя асновы параўнальных марфасінтаксічных даследаванняў, асабліва такіх адрозных адзін ад аднаго дыялектаў як халхаскі або хорчынскі<ref name=janhunen1/>.

Статус некаторых [[мангольскія мовы|мангольскіх]] ідыёмаў як асобных [[мова|моў]]ў або дыялектаў уласна мангольскае мовы з'яўляецца дыскусійным. Існуе прынамсі тры падобныя спрэчныя ідыёмы: [[айрацкая мова|айрацкі]] (у тым ліку [[калмыцкая мова]]) ды [[бурацкая мова|бурацкібурацкая]] (абодва распаўсюджаныя ў [[Расія|Расіі]]), а таксама [[ардоскі дыялект|ардоскі]] (распаўсюджаны ў мескай акрузе Ардос Унутранай Манголіі, што на поўдні гэтага аўтаномнага раёна)<ref name=qbjyc/><ref name=janhunen1/>.

Незважаючы на спрэчны статус некаторых моў або дыялектаў мангольскае сям'і, статус халхаскага дыялекту, літаратурнай мовы Манголіі, як часткі мангольскае мовы не з'яўляецца дыскусійным. Класіфікацыя па-за халхаскім дыялектам, аднак, з'яўляецца дыскусійнымдыскусійнай. Напрыклад, на думку Г. Санжэева, мангольская мова падзяляецца на тры дыялекты — халхаскі, чахарскі і ардоскі, тады як бурацкая ды айрацкая разглядаюцца як асобныя мовы<ref name=sanzhejeu>{{Кніга|аўтар = Санжеев Г. Д.|частка = |загаловак = Сравнительная грамматика монгольских языков|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = {{М.}}|выдавецтва = Академия Наук СССР|год = 1953|том = |старонкі = |старонак = |серыя = |isbn = |наклад = }}</ref>. З іншага боку, існуюць іншыя меркаванні, якія пашыраюць паняцце ''мангольская мова'': прыкладам, паводле Луўсанвандана мангольская мова падзяляецца на цэнтральны (уключна з халхаскім, чахарскім, ардоскім), усходні (харчынскі і хорчынскі), заходні (айрацкая, калмыцкая мовы) і паўночны (дзве бурацкія гаворкі) дыялекты<ref name=qbjyc/>. Некаторыя заходнія даследчыкі лічаць, што адносна добра даследжаныдаследаваны ардоскі ідыём з'яўляецца асобнай мовай, маючы кансерватыўную структуру складоў дыі інвентарнабор фанемаўфанем<ref>Гл. напрыклад {{Кніга|аўтар = Janhunen, Juha.|частка = |загаловак = The Mongolic languages|арыгінал = |спасылка = |адказны = |выданне = |месца = London|выдавецтва = Routledge|год = 2003|том = |старонкі = |старонак = |серыя = |isbn = 0700711333|наклад = }}</ref>. Сярод дыялектаў, чыя класіфікацыя паддаецца цяжкасцям, адзначаецца, у прыватнасці, алашаньскі дыялект, які гістарычна звязаны з заходнімі айрацкімі гаворкамі, але знаходзіўся пад культурным уплывам Унутранай Манголіі<ref name=qbjyc/>{{Заўвага|Паводле Шэчэнбагатура алашаньскі дыялект класіфікуецца як частка паўднёвамангольскіх дыялектаў, але паводле Свантэсана алашаньскі дыялект належыць да айрацкіх, што абгрунтоўваецца фаналагічнымі крытэрамі.}}; іншым дыскусійным пытаннем застаецца класіфікацыя чахарскага, халхаскага і хорчынскага дыялектаў у дачыненні як адзін да аднаго, так і ў дачыненніадносінах да бурацкай і айрацкай<ref name=qbjyc/><ref name=janhunen1/>. У якасці аднаго з асноўных адрозненняў дыялектаў Манголіі ад дыялектаў Унутранай Манголіі прыводзіцца падзел афрыкаты [tʃ] на [tʃ] у пазіцыі перад *i ды на [ts] перад астатнімі рэканструяванымі галоснымі гукамі — гэтая рыса прысутнічае ў дыялектах Манголіі, але не існуе ў дыялектах Унутранай Манголіі (напр., праманг. *tʃil > халх. /tʃiɮ/, чах. /tʃil/; але праманг. *tʃøhelen > халх. /tsooɮəŋ/, чах. /tʃooləŋ/)<ref>Svantesson et al. 2006</ref><ref>Dobu 1983</ref>. З іншага боку, дыфэрэнцыяцыя цэнтральных дыялектаў з дзеяслоўным суфіксам мінулагапрошлага часу -sŋ і ўсходніх дыялектаў з суфіксам такой жа функцыі -dʒɛ лічыцца стахастычным (то бок, выпадковым) супрацьпастаўленнемпроціпастаўленнем<ref>Činggeltei 1959</ref>.

Ва Ўнутранай Манголіі ў афіцыйным рэчышчы мангольская мова разглядаецца з падзелам на тры дыялекты: ''паўднёвамангольскі'', ''айрацкі'' ды ''баргу-бурацкі'', паўднёвамангольскі дыялект пры гэтым падзяляецца на чахарскую, ардоскую, баарынскую, хорчынскую, харчынскую і алашаньскую гаворкі. Літаратурная мангольская мова ў Кітаі засноўваецца на мясцовых дыялектах: граматыка заснаванаязаснавана на паўднёвамангольскім дыялекце, вымаўленне — на чахарскай гаворцы. Дыялекталагічна некаторыя паўднёвамангольскія гаворкі бліжэйшыя да халхаскага дыялекту, чым да іншых дыялектаў і гаворак Унутранай Манголіі: напрыклад, чахарская гаворка бліжэйшая да халхаскага дыялекту, чым хорчынская<ref name=janhunen1/>.

У дадзеным артыкуле галосныя апісваюцца паводле схемы ATR, якая апісвае пазіцыю языка пры вымаўленні таго ці іншага галоснага, у выніку чаго галосныя падзяляюцца на тры тыпы: −ATR, +ATR і нэўтральныянейтральныя галосныя. Тым не менш, шэраг заходніх даследчыкаў працягваюць апісваць мангольскі гукавы лад паводле супрацьпастаўленняпроціпастаўлення галосных пярэдняга і задняга шэрагурада.

Літаратурная мангольская мова мае сем [[галосны]]х гукаў-манафтонгаў. Мангольскія галосныя характарызуюцца паводле супрацьпастаўлення агубленых і неагубленых, маецца фанематычная даўжыня для кожнага з сямі галосных. Фанетычна кароткае /o/ моцна адрозніваецца ад доўгага /o/, з'яўляючыся галосным сярэдняга ўздымупад'ёму [ɵ]. У табліцах ніжэй мангольскія галосныя размеркаваныя паводле дзвюх схемаўсхем: паводле шэрагурада і паводле схемы ATR.

! colspan="2"|Пярэдняга<br />шэрагурада

! colspan="2"|Сярэдняга<br />шэрагурада

! colspan="2"|Задняга<br />шэрагурада

! style="text-align: left;" | Верхняга<br />ўздымупад'ёму

! style="text-align: left;" | Ненапружаныя<br />верхняга<br />ўздымупад'ёму

! style="text-align: left;" | Сярэдне-верхняга<br />ўздымупад'ёму

! style="text-align: left;" | Сярэдне-ніжняга<br />ўздымупад'ёму

! style="text-align: left;" | Ніжняга<br />ўздымупад'ёму

АпрачаАпроч сямі манафтонгаў, халхаскі дыялект мае чатыры [[дыфтонг]]і: /ui, ʊi, ɔi, ai/<ref name=stkf/>.

! НэўтрНейтр.

З гістарычных прычын мангольскія галосныя ў схеме ATR могуць удакладняцца, пазначаючыся тэрмінамі «галосны пярэдняга шэрагурада» ды «галосны задняга шэрагурада». У сістэмах [[раманізацыя|раманізацыі]] (транскрыпцыі мовы лацінскім алфавітам) мангольскай мовы літарамі ''o'', ''u'' пазначаюцца не гукі /o/, /u/, а /ɔ/ ды /ʊ/; гукі /o/, /u/ пазначаюцца сімваламі ''ö'', ''ü''. Існуе таксама галосны /i/, які не належыць ні да ніводнаеаднае з груп.

Як і ў іншых мовах, дзе выяўляецца правіла гармоніі галосных, у любым нескладаным слове (уключна з суфіксамі) могуць паўставацьпаяўляцца галосныя гукі толькі аднаго тыпу. У выпадку, калі першы галосны слова належыць да тыпу −ATR, усе іншыя галосныя ў слове могуць быць толькі тыпу −ATR або нэўтральнынейтральны /i/. Аналагічна з гэтым, калі першы галосны ў слове належыць да тыпу +ATR, далей у слове паўстаюць толькі галосныя гэтага тыпу або нэўтральны галосны /i/. У выпадку з суфіксамі, якія змяняюць свае галосныя ў адпаведнасці з гармоніяй галосных, пераважаюць два тыпы галосных. Тым не менш, некаторыя суфіксы ўтрымліваюць архіфанему /A/, якая можа рэалізоўвацца як /a, ɔ, e, o/. Напрыклад: