Публій Карнелій Тацыт: Розніца паміж версіямі
| [дагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
дрНяма тлумачэння праўкі |
дрНяма тлумачэння праўкі |
||
Радок 151:
Ужо ў канцы I стагоддзя да н.э. рымскія прамоўцы пачалі распрацоўку новага стылю публічных выступленняў, які стаў вядомы як «новае красамоўства» ці «новы стыль»<ref name=ivl.469>''Гаспаров М. Л.'' Греческая и римская литература I в. н. э. // История всемирной литературы. В девяти томах. Т. 1. — {{М.}}: Наука, 1983. — С. 469</ref>. У I стагоддзі н.э. ён пашырыўся на ўсе асноўныя жанры літаратуры<ref name=ivl.469 />. Яго станаўленне злучаецца з заняпадам палітычнага красамоўства з-за падзення Рэспублікі і канцэнтрацыі рэальнай улады ў руках імператараў; замест яго працягвалі развівацца судовае і ўрачыстае красамоўства<ref name=ivl.469 />. Адметныя асаблівасці «новага стылю» — кароткія вывастраныя фразы, багатыя антытэзамі і парадоксамі, а таксама імкненне вырабіць імгненны эфект<ref name=ivl.469 />.
=== Уплыў папярэднікаў ===
{{Урэзка
|Загаловак = Цыцэрон пра {{нп3|Луцый Ліцыній Крас|Луцыя Краса|ru|Луций Лициний Красс}} (Пра прамоўцу, III, 2—3) і Тацыт пра Агрыкалу (Агрыкала, 45)
|Шырыня = 250px
|Выраўноўванне = right
|Утрыманне = Цыцэрон: «Не ўбачыў ён ні Італіі, агорнутай полымем вайны, ні сената, што згараў зайздрасцю, ні дзяржаўных мужоў, якія вінавацяцца ў ліхадзейскіх учынках… ні апантанасцей Гая Марыя, ні падання дзяржавы, у якім нябожчык бліскаў сваімі доблесцямі. <…> Паводле маёй думцы, ты, Крас, і шчаслівы ў жыцці, і ў час заспеты смерцю…»<br /><br />Тацыт: "Не бачыў Агрыкала абложанай курыі і замкнёнага ўзброенай сілай сената, не бачыў адначаснага збіцця гэтулькіх людзей консульскага звання, спасылкі і ўцёкаў гэтулькіх найзнатных кабет. <…> Шчаслівы ты, Агрыкала, не толькі славай свайго жыцця, але і тым, што памёр ты ў час».}}
Паколькі рымская гістарыяграфія ў часы Тацыта знаходзілася ў крызісе, у яго не было сучаснікаў, якія маглі б служыць для яго арыенцірам. У найбольшай ступені на Тацыта паўплываў гісторык I стагоддзя да н.э. [[Гай Салюсцій Крысп]], вядомы сваім скептыцызмам у дачыненні сучаснасці, маралізатарствам і спецыфічнай гаворкай, багатай архаізмамі і рэдкімі граматычнымі канструкцыямі. Асабліва моцна яго ўплыў на Тацыта выяўляецца якраз у вобласці стылю<ref>''Mellor R.'' The Roman Historians. — London—New York: Routledge, 1999. — P. 46</ref><ref name=ivl.448>''Гаспаров М. Л.'' Греческая и римская литература I в. до н. э. // История всемирной литературы. В девяти томах. Т. 1. — {{М.}}: Наука, 1983. — С. 448</ref><ref name=tronski.tac.213>{{Tronski.tac}} 213</ref>. Аўтар «Аналаў» высока шанаваў Салюсція і, расказваючы пра смерць прыёмнага сына Крыспа, назваў яго «ўслаўленым гісторыкам»<ref>(Tac. Ann. III, 30) Тацит. Анналы. III, 30</ref>. Праз Салюсція да Тацыта можа быць прасочана лінія гісторыкаў, якія адрозніваліся спакойным стылем выкладу і глыбокім аналізам палітычных падзей. Пачаўшыся ад [[Фукідыд]]а ў Старажытнай Грэцыі, пасярэдніцтвам [[Палібій|Палібія]] і {{нп3|Пасідоній|Пасідонія|ru|Посидоний}} гэты від гістарыяграфіі трапіў у Рым, дзе быў развіты Салюсціем і ўспрыняты Тацытам<ref name=tronski.tac.226>{{Tronski.tac}} 226</ref><ref name=mfa.1224>{{Albrecht.2}} 1224</ref>.
У меншай ступені гісторык арыентаваўся на [[Марк Тулій Цыцэрон|Марка Тулія Цыцэрона]] і [[Ціт Лівій|Ціта Лівія]]<ref>{{Pauly-Wissowa|''Borzsak I.''|P. Cornelius Tacitus|S XI|485}}</ref><ref name=tronski.tac.213 />; выяўляецца і ўплыў [[Публій Вергілій Марон|Вергілія]]<ref>''Baxter R. T. S.'' Virgil’s Influence on Tacitus in Books 1 and 2 of the Annals // Classical Philology. — Vol. 67, No. 4 (Oct., 1972). — P. 246</ref><ref>''Baxter R. T. S.'' Virgil’s Influence on Tacitus in Book 3 of the Histories // Classical Philology. — Vol. 66, No. 2 (Apr., 1971). — P. 93-107</ref>. Пры гэтым уплыў Цыцэрона найболей заўважны ў «Дыялогу пра прамоўцаў»<ref name=sob.248et249>{{SobTac}} 248—249</ref>, а Лівія — у «Аналах» і «Гісторыі»<ref name=woodman.xx>''Woodman A. J.'' Tacitus and the ''Annals'' // Tacitus. The Annals. — Indianapolis: Hackett Publishing, 2004. — P. XX</ref>. Аднак уплыў папярэднікаў не абмяжоўваўся тым, што Тацыт паўтараў іх стыль і прынцыпы напісання твораў; у яго складаннях знойдзена трохі перапрацаваных, але вядомых фрагментаў іх складанняў (гл. справа)<ref name=tronski.tac.213 /><ref name=sob.252>{{SobTac}} 252</ref>. Вядомыя і іншыя падобныя прыклады. Так, прамова {{нп3|Калгак|Калгака|ru|Калгак}} ў «Агрыкале» Тацыта нагадвае прамову {{нп3|Луцый Сергій Катыліна|Луцыя Катыліны|ru|Луций Сергий Катилина}} ў «{{нп3|Пра змову Катыліны|Змове Катыліны|ru|О заговоре Катилины}}» Салюсція, а апісанне адной з бітваў у «Агрыкале» падобна з апісаннем {{нп3|Бітва пры Цырце|бітвы пры Цырце|ru|Битва при Цирте}} у «{{нп3|Югурцінская вайна, Салюсцій|Югурцінскай вайне|ru|Югуртинская война (Саллюстий)}}»<ref name=sob.252 />. Напэўна, паралелей можна было б выявіць яшчэ больш, калі б захавалася «Гісторыя», галоўны твор Салюсція.
=== Агляд ===
Нягледзячы на выяўныя ўплывы з боку папярэднікаў, лацінская мова Тацыта вельмі самабытная<ref name=woodman.xxi />. Манера яго гаворкі, часцяком прадуманая для наўмыснага ўскладнення ўспрымання, кантраставала са стылем складанняў большасці сучаснікаў<ref name=woodman.xxi />. З-за гэтага Тацыт лічыцца вельмі складаным для чытання аўтарам<ref name=woodman.xxi />.
Складанні Тацыта напісаны з выкарыстаннем рознай стылістыкі. «Агрыкала» ўяўляе сабою ў стылістычным дачыненні яшчэ досыць сыры твор, з шэрагам недапрацовак і невыразнасцей<ref name=chcl.ll.644 />. «Германія» напісана ў стылі, які завецца філолагамі навуковым<ref name=irl.254>{{SobTac}} 254</ref>, але з рысамі «новага стылю»<ref name=tronski.tac.217>{{Tronski.tac}} 217</ref>. І ўсё ж, ужо ў гэтым творы гісторык маляўніча (але не заўсёды дакладна) апісвае вайсковыя дзеянні<ref name=irl.250>{{SobTac}} 250</ref>, а таксама ўжывае характэрныя для «новага стылю» канструкцыі — {{нп3|Антытэза|антытэзы|ru|Антитеза}}, паралелізмы, кароткія прапановы, вывастраныя сентэнцыі і іншыя<ref name=tronski.tac.217 />. Асабняком ад іншых прац гісторыка ў стылістычным дачыненні стаіць «Дыялог пра прамоўцаў». З-за моцнага кантрасту з іншымі складаннямі філолагі нярэдка меркавалі, што аўтарам твора з'яўляецца не Тацыт. У наш час стылістычныя адрозненні спісваюцца на зусім іншы жанр твора, а дзякуючы здольнасці пісаць у рознай манеры Тацыт прызнаецца майстрам лацінскай прозы. Дзве галоўныя працы гісторыка, «Гісторыя» і «Аналы», напісаны ў стылі, які найболей блізкі да складанняў Салюсція<ref name=woodman.xx />. Арыентацыя на стыль Салюсція была выклікана падобнымі прычынамі, якія заахвоцілі яго заняцца гісторыяй — Тацыт, як і Салюсцій, расчараваўся ў палітычнай сістэме свайго часу<ref name=woodman.xx />. Мацнейшыя перажыванні ў параўнанні з папярэднікам прымусілі яго заняць яшчэ больш песімістычную пазіцыю, і таму, паводле думкі {{нп3|Міхал Леонавіч Гаспараў|М. Л. Гаспарава|ru|Гаспаров, Михаил Леонович}}, творы Тацыта стылізаваны пад трагедыю<ref>''Гаспаров М. Л.'' Избранные труды в трёх томах. Т. 1. — {{М.}}: Языки русской культуры, 1997. — С. 529</ref>.
=== Асаблівасці мовы ===
Хоць стыль гістарычных складанняў Тацыта больш за ўсё падобны на творы Гая Салюсція Крыспа, ён не з'яўляецца радыкальным прыхільнікам штучнай архаізацыі гаворкі. Аднак дзякуючы [[Марк Порцый Катон Старэйшы|Катону Старэйшаму]] і Салюсцію архаізмы ўжываліся нярэдка ва ўсёй рымскай гістарыяграфіі<ref name=oak.196>''Oakley S. P.'' Style and language // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 196</ref>. Таму Тацыт нярэдка ўжывае архаізмы. Зрэшты, ён знаходзіўся і пад моцным уплывам сучаснай літаратурнай моды: нямала лексікі, якая выкарыстоўваецца гісторыкам, сустракаецца толькі ў пісьменнікаў «срэбнага стагоддзя» лацінскай літаратуры<ref name=irl.283 />.
Найболей выразна ўсе рысы спецыфічнай мовы Тацыта прасочваюцца ў «Аналах»<ref name=irl.285>{{SobTac}} 285</ref>. Эвалюцыя яго стылю адбілася і на выбары ім лексікі. Так, у апошніх кнігах «Аналаў» вельмі рэдка сустракаюцца словы, што выкарыстоўваліся ў ранейшых складаннях для пазначэння добрых намераў і станоўчых якасцей людзей — ''pietas'' (набожнасць, справядлівасць), ''providentia'' (прадбачанне, абачлівасць, клапатлівасць), ''felicitas'' (сумленнасць, урадлівасць)<ref name=mfa.1221>{{Albrecht.2}} 1221</ref>. Апісваючы змрочныя часы Тыберыя і Нерона, Тацыт аніразу не звяртаецца да слоў ''humanitas'' (чалавекалюбства; чалавечая годнасць), ''integritas'' (бездакорнасць, слушнасць, сумленнасць) і некаторых іншых<ref name=mfa.1221 />. Ва ўсіх сваіх творах ён імкнецца ўнікаць прастамоўных, агульнапрынятых і тэхнічных слоў і замяняць іх радчэйшымі аналогамі: прыкладам, замест ''virgines Vestales'' (панны-[[вясталкі]]) ён піша ''virgines Vestae'' (панны [[Веста|Весты]]); замест ''Campus Martius'' ([[Марсава поле, Рым|Марсава поле]]) — ''Campus Martis'' (поле [[Марс, міфалогія|Марса]]); замест таго, каб сказаць «з дапамогай рыдлёвак і кірак» ён піша «пасярэдніцтвам чаго выносіцца зямля і выразаецца дзёран»<ref name=irl.283 /><ref name=woodman.xx />. Часам Тацыт звяртаецца да дапамогі не вельмі пашыраных выразаў: прыкладам, замест звычайнага ''senatus consultum'' (рашэнне сената) ён часам ужывае ''consultum senatus'' (рашэнне сената; іншы парадак слоў), ''senatus decretum'' (указ сената), ''decretum senatus'' (указ сената; іншы парадак слоў), ''decretum patrum'' (указ бацькаў)<ref name=woodman.xxi>''Woodman A. J.'' Tacitus and the ''Annals'' // Tacitus. The Annals. — Indianapolis: Hackett Publishing, 2004. — P. XXI</ref>. Тацыт нярэдка ўжывае паэтызмы (словы, якія звычайна выкарыстоўваюцца ў вызначаным значэнні ў паэзіі): ''regnator'' (замест ''rex'' — цар), ''sinister''<ref group="кам.">Асноўнае значэнне слова ''sinister'' — левы; у Тацыта выкарыстоўваецца ў значэнні «варожы» і «неспрыяльны».</ref>, ''cura'', ''scriptura''<ref group="кам.">Асноўнае значэнне слова ''cura'' — клопат, апека, старанне, высілак; ''scriptura'' — надпіс, запіс; у Тацыта абодва словы выкарыстоўваюцца ў значэнні «кніга».</ref>, ''fabula'' і іншыя<ref name=irl.283>{{SobTac}} 283</ref>.
Сярод найболей часта карыстаных архаізацый мовы ў «Аналах» — больш часты ўжытак дзеяслова ''reor'' замест звычайнага ''puto'' (абодва словы — сінонімы, і пазначаюць «я думаю», «я мяркую», «я лічу»)<ref name=woodman.xxi />. Іншыя частыя састарэлыя словы — ''claritudo'' замест''claritas'' (слава, пашана, шляхетнасць), ''luxus'' замест ''luxuria'' (раскоша), ''maestitia'' замест ''maeror'' (маркота, сум, смутак), ''servitium'' замест ''servitus'' (рабства, няволя)<ref name=woodman.xxii>''Woodman A. J.'' The translation // Tacitus. The Annals. — Indianapolis: Hackett Publishing, 2004. — P. XXII</ref>. Замест звычайнага ''senatores'' (сенатары) гісторык часта ўжывае ''patres'' (бацькі)<ref name=woodman.xxii />. Апроч таго, Тацыт скарыстае мноства розных слоў для выявы забойстваў, смерцей і самагубстваў<ref name=woodman.xxii />. Нямала састарэлых слоў, што выкарыстоўваюцца Тацытам, сустракаецца і ў працах гісторыкаў-папярэднікаў (у прыватнасці, ''torpedo''<ref group="кам.">У класічнай лацінскай мове ''torpedo'' — вугор, электрычны скат.</ref> замест ''torpor'' — нячыннасць; здранцвенне, адубенне)<ref name=oak.196 />.
Унікае Тацыт і грэчаскіх слоў. Заміж таго, каб назваць слова «{{нп3|Сацёр|σωτήρ|ru|Сотер}}» (''сцёр'' — ратаваннік, захавальнік), ён піша «''ён засвоіў сабе назву ратаванніка, выяўленую грэчаскім словам гэтага значэння''» ({{lang-la|conservatoris sibi nomen Graeco eius rei vocabulo adsumpsit}})<ref name=irl.283 />. Падобным чынам ён замяняе вялізным лацінскім тлумачэннем грэчаскія словы «[[Цыкута ядавітая|цыкута]]» і «{{нп3|еўнух|еўнух|ru|Евнух}}»<ref name=irl.283 />.
{{Урэзка
|Загаловак = Прыклад выкарыстання Тацытам розных граматычных канструкцый для аднатыпных пабудоў (Гісторыя. II, 87)
|Шырыня = 250px
|Выраўноўванне = right
|Утрыманне = «Onerabant multitudinem obvii ex urbe senatores equitesque, quidam metu, multi per adulationem, ceteri ac paulatim omnes ne aliis proficiscentibus ipsi remanerent».<br /><br />«Дадавалі абцяжаранне да гэтага натоўпу сенатары і вершнікі, якія выходзілі насустрач з Рыма, некаторыя са страху, многія з прычыны ўлягання, а астатнія і, памаленьку, усё для таго, каб не заставацца ўдома, калі ідуць іншыя» (пер. С. І. Сабалеўскага; скарыстаны розныя граматычныя канструкцыі).<br /><br />«Натоўп гэты яшчэ павялічваўся за кошт сенатараў і вершнікаў, якія выехалі са сталіцы насустрач прынцэпсу, адны — рухомыя страхам, іншыя — падлізніцтвам, астатнія, лік якіх патроху рос, — бояззю адстаць ад іншых» (пер. А. З. Бабовіча; памянёная асаблівасць стылю Тацыта згублена).}}
Гісторык унікае перыядычнага ладу гаворкі, які быў закліканы рабіць яе прыямнейшай і даступнай для ўспрымання на слых<ref name=irl.284>{{SobTac}} 284</ref>. Замест доўгіх перыядаў часта выкарыстоўваюцца кароткія — кароткія прапановы, не злучаныя адна з адной злучнікамі і зваротамі. Зрэшты, у «Дыялогу» Тацыт ідзе за Цыцэронам і выкарыстоўвае доўгія перыяды<ref name=irl.285 />. Нярэдка Тацыт ужывае размаітыя граматычныя канструкцыі ў адной прапанове для аднатыпных пабудоў (прыкладам, для пераліку мэт учынкаў у адной фразе ён можа скарыстаць як [[герундый]], так і даданыя сказы; гл. справа)<ref name=irl.284 />. Нярэдка ён звяртаецца да [[асананс]]аў і [[Алітэрацыя|алітэрацый]]: ''cons'''urgere''' et… '''urgere''''', '''''pisc'''ina… a'''pisc'''endo'', ''ext'''rema Arme'''nia'' і іншыя. Часам яны губляюцца ў перакладзе: прыкладам, у кнізе I «Аналаў» сустракаецца словазлучэнне ''ador'''nav'''it '''nav'''es''; у перакладзе А. С. Бабовіча — ''абсталяваў караблі'' (сугучча згублена), але ў перакладзе Энтані Джона Вудмена на англійскую мову — ''equ'''ip'''ped sh'''ip'''s''. У кнізе XII «Аналаў» — ''tes'''tamen'''tum '''tamen''' haud recitatum'', у памянёным перакладзе на рускую мову — ''Завещание его, однако, оглашено не было'' (сугучча згублена), у перакладзе Э. Дж. Вудмена на англійскай — ''Yet his w'''ill''' was st'''ill''' not read out''<ref name=woodman.xxivetxxv>''Woodman A. J.'' The translation // Tacitus. The Annals. — Indianapolis: Hackett Publishing, 2004. — P. XXIV—XXV</ref>. Такім чынам, нярэдка пераклады на сучасныя мовы губляюць асаблівасці мовы арыгінала.
У «Аналах» прысутнічаюць і адступы Тацыта ад класічнай граматыкі лацінскай мовы. У прыватнасці, ён скарыстае родны склон для выразу дачынення або вобласці для пазначэння ўласцівасці прыметніка<ref name=irl.285 />. Тацыт вельмі актыўна выкарыстоўваў метафары<ref name=oak.197>''Oakley S. P.'' Style and language // The Cambridge Companion to Tacitus. Ed. by A. J. Woodman. — Cambridge, 2009. — P. 197</ref>. У шэрагу выпадкаў з-за актыўнага выкарыстання метафар яго гаворка робіцца двухсэнсоўнай. Прыкладам, у «Агрыкале» [[Калгак]], правадыр {{нп3|Каледонцы|каледонцаў|ru|Каледонцы}}, у сваёй гаворцы вінаваціць рымлянаў у разбоі і заваяванні земляў дзеля задавальнення патрэб. Аднак шэраг выразаў у гэтай гаворцы шматзначны і мае сэксоўны падтэкст, і таму рымляне могуць быць пададзены як гвалтаўнікі<ref name=oak.197 /><ref group="кам.">Стывен Оўклі (с. 197) паясняе: «''У найболей выяўным разуменні рымляне паўстаюць як разбойнікі з вялікай дарогі, людзі, чые бязмежныя жаданні спусташаюць свет; аднак некаторыя тэрміны могуць быць скарыстаны ў эратычным кантэксце: рымляне гвалтуюць увесь свет''». Арыгінал: «''In the most obvious reading of the passage the Romans are viewed as violent highwaymen (''raptores'', ''auferre'', ''rapere''), men whose unbridled appetites (''satiaverit'', ''pari adfectu'', ''concupiscunt'') empty the world (''defuere'', ''solitudinem''); but ''raptor'', ''consupisco'' and ''satio'' may be used also in erotic contexts: the Romans rape the world''».</ref>. Апроч таго, гісторык часта звяртаецца да выкарыстання {{нп3|Анафара|анафар|ru|Анафора}} і {{нп3|Зеўгма|зеўгмаў|ru|Зевгма}}<ref name=irl.284 />.
== Заўвагі ==
| |||