Вакуоля: Розніца паміж версіямі

[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Няма тлумачэння праўкі
Радок 1:
[[Выява:biological cell.svg|thumb|300px|Структура эўкарыятычнай клеткі. Вакуоля пад нумарам 10]]
'''ВакуоляВакуолі'''<ref>Напісанне паводле {{крыніцы/БЭ|3}}</ref> (ад {{lang-la|Vacuus}}  — пусты)  невялікая,мембранныя пераважнапузыркі шарападобная,або поласцьполасці уў жывёльных і раслінных [[клетка]]х абоці аднаклетачных арганізмах, запоўненыя пераважна водным змесцівам.
 
Вакуолі ўтвараюцца з пузырападобных расшырэнняў эндаплазматычнай сеткі або з пузыркоў [[комплекс Гольджы|комплексу Гольджы]]. Функцыі вакуоляў: рэгуляцыя водна-салявога абмену, падтрыманне тургарнага ціску ў клетцы, назапашванне нізкамалекулярных водарастваральных метабалітаў, запасных рэчываў і выдаленне з абмену таксічных рэчываў.
У клетках шэрагу мнагаклетачных беспазваночных ([[губкі]], кішачнаполасцевыя, некаторыя [[малюскі]]), здольных да ўнутрыклетачнага стрававання, і ў целе некаторых аднаклетачных арганізмаў (прасцейшых) утвараюцца стрававальныя вакуолі, якія змяшчаюць стрававальныя ферменты. У вышэйшых жывёл стрававальныя вакуолі ўтвараюцца ў адмысловых клетках — фагацытах. У іншых клетках вакуолі ўтрымліваюць солі, [[ферменты]] і прадукты абмену рэчываў ([[тлушчы]] і г.д.). У многіх аднаклетачных арганізмаў ёсць таксама скарачальныя, або пульсавальныя вакуолі, якія перыядычна выкідваюць сваё змесціва ў навакольнае асяроддзе. У найпрасцейшых скарачальныя вакуолі — гэта галоўным чынам апарат, які рэгулюе [[асматычны ціск]], а таксама служыць для вывядзення з арганізма прадуктаў распаду.
 
== Вакуолі раслінных клетак ==
Вакуолі раслін напоўнены бясколерным або афарбаваным клетачным сокам. [[Цытаплазма]] адасоблена ад вакуолі ліпоідна-бялковай паўпраніцальнай мембранай. Рэчывы, раствораныя ў клетачным соку вакуолі раслін (цукры, [[поліцукрыды]], [[алкалоіды]], дубільныя рэчывы, пігменты, некаторыя солі і іншыя), выклікаюць праз [[осмас]] паступленне ў клетку пажыўных рэчываў і вады і ствараюць механічнае напружанне клетак і тканак — тургар.
У маладых клетках раслін узнікае шмат невялікіх вакуоляў. Павялічваючыся, яны зліваюцца ў адну цэнтральную вакуолю, якая можа займаць да 90% аб'ёму клеткі. Вакуолі адыгрываюць галоўную ролю ў паглынанні вады расліннымі клеткамі.
 
У раслін вкуолі — вытворныя эндаплазматычнай сеткі, акружаныя пранікальнай мембранай — танапластам.
 
Вакуолі раслін напоўнены бясколерным або афарбаваным клетачным сокам. Ён уяўляе сабой водны раствор розных неарганічных і арганічных рэчываў. Хімічны састаў і канцэнтрацыя клетачнага соку вельмі зменлівыя і залежаць ад віду расліны, органа, тканкі і ўзросту клеткі. У клетачным соку могуць утрымлівацца солі, вугляводы (перш за ўсё цукроза, глюкоза, фруктоза), карбонавыя кіслоты (яблычная, лімонная, шчаўевая, воцатная), амінакіслоты, бялкі. Гэта запасныя рэчывы, якія часова выведзены з абмену рэчываў і могуць выкары-стоўвацца клеткай зноў.
 
Акрамя запасных рэчываў, клетачны сок змяшчае канечныя прадукты абмену, якія выводзяцца ў вакуолю і такім чынам ізалююцца. Гэта, напрыклад, таніны (дубільныя рэчывы), алкалоіды, некаторыя пігменты. Лічыцца, што таніны з іх вяжучым смакам і алкалоіды выконваюць ахоўную функцыю: іх непрыемны (часцей горкі) смак і спецыфічны пах адштурхоўваюць траваедных жывёл, што прадухіляе паяданне гэтых раслін.
 
У вакуолях часта выяўляюцца розныя па форме крышталі аксалату кальцыю, які таксама з'яўляецца канечным прадуктам абмену рэчываў.
 
У клетачным соку многіх раслін змяшчаюцца пігменты. Самымі распаўсю-джанымі з іх з'яўляюцца антацыяны, якія надаюць клетачнаму соку пурпуровы, чырвоны, сіні або фіялетавы колер. Блізкія да антацыянаў флаваноіды афарбоўваюць клетачны сок у жоўтыя і крэмавыя адценні. Менавіта гэтыя пігменты вызначаюць афарбоўку пялёсткаў, пладоў, пупышак, лістоў і караняплодаў многіх раслін. Напрыклад, колер караняплодаў буракоў абумоўлены антацыянамі. Колер антацыянаў можа мяняцца ў залежнасці ад кіслотнасці асяроддзя: у кіслым асяродцзі ён чырвоны, у нейтральным — фіялетавы, у шчолачным — сіні. Акрамя таго, могуць назірацца ўсе пераходныя адценні.
 
Рэакцыя клетачнага соку ў працэсе жыццядзейнасці раслін можа мяняцца ад моцнакіслай да слабакіслай або нават слабашчолачнай, што выклікае адпаведныя змяненні колеру пігментаў. Таму кветкі некаторых раслін (напрыклад, [[медуніца няясная|медуніцы няяснай]]) падчас цвіцення могуць змяняць сваю афарбоўку ад ружовай да сіняй.
 
Клетачны сок некаторых раслін змяшчае біялагічна актыўныя рэчывы, напрыклад фітагармоны (рэгулятары і каардынатары росту раслін), [[фітанцыды]] (рэчывы, якія знішчаюць мікраарганізмы або прыгнята-юць іх рост), ферменты. У апошнім выпадку вакуолі дзейнічаюць падобна да [[лізасомы|лізасом]]. Пасля гібелі клеткі мембрана, якая абмяжоўвае вакуолю, губляе сваю выбіральную пранікальнасць, і ферменты, вызваляючыся з вакуоляў, выклікаюць самаператраўліванне клеткі (аўтоліз).
 
Вакуолі раслін напоўнены бясколерным або афарбаваным клетачным сокам. [[Цытаплазма]] адасоблена ад вакуолі ліпоідна-бялковай паўпраніцальнай мембранай. РэчывыПаколькі клетачны сок з'яўляецца больш канцэнтраваным растворам, чым гіялаплазма, рэчывы, раствораныя ў клетачным соку вакуолі раслін (цукры, [[поліцукрыды]], [[алкалоіды]], дубільныя рэчывы, пігменты, некаторыя солі і іншыя), выклікаюць праз [[осмас]] паступленне ў клетку пажыўных рэчываў і вады і ствараюць механічнае напружанне клетак і тканак —. У выніку ў клетцы развіваецца тургорны ціск, які абумоўлівае напружаны стан клетачнай абалонкі, а таксама яе расцяжэнне падчас росту тургарклеткі.
 
Клетачны сок, што запаўняе вакуолі, утрымлівае менш раствораных рэчываў, чым [[цытаплазма]]. [[Расліны]] і [[грыбы]] здольны пераводзіць ваду і розныя рэчывы з цытаплазмы ў клетачны сок і назад. Гэта могуць быць як запасныя рэчывы, так і тыя, якія з’яўляюцца шкоднымі для клеткі. Вакуолі таксама рэгулююць ціск цытаплазмы на [[цытаплазматычная мембрана|цытаплазматычную мембрану]] і [[клетачная сценка|клетачную сценку]].
 
У запасальных тканках раслін замест адной цэнтральнай вакуолі часта бывае некалькі. У такіх вакуолях збіраюцца запасныя пажыўныя рэчывы ([[вугляводы]] і [[бялкі]]). Вугляводы ў вакуолях могуць знаходзіцца ў раствораным выглядзе (мона- і алігацукрыды) або ў выглядзе гранул (поліцукрыды). Бялкі адкладваюцца ў выглядзе цвёрдых зярністых утварэнняў. Іх асабліва шмат у клетках насення збожжавых і бабовых.
У маладых клетках утрымліваецца вялікая колькасць дробных вакуоляў. Па меры росту клеткі вакуолі таксама павялічваюцца ў памерах. Яны зліваюцца адна з адной і паступова запаўняюць амаль увесь аб’ём клеткі.
 
== Стрававальныя вакуолі ==
У клетках шэрагу мнагаклетачных беспазваночных ([[губкі]], кішачнаполасцевыя, некаторыя [[малюскі]]), здольных да ўнутрыклетачнага стрававання, і ў целе некаторых аднаклетачных арганізмаў (прасцейшых) утвараюцца стрававальныя вакуолі, якіяяны змяшчаюць стрававальныя ферменты, якія раскладаюць рэчывы. У вышэйшых жывёл стрававальныя вакуолі ўтвараюцца ў адмысловых клетках  — фагацытах. У іншых клетках вакуолі ўтрымліваюць солі, [[ферменты]] і прадукты абмену рэчываў ([[тлушчы]] і г.д.). У многіх аднаклетачных арганізмаў ёсць таксама скарачальныя, або пульсавальныя вакуолі, якія перыядычна выкідваюць сваё змесціва ў навакольнае асяроддзе. У найпрасцейшых скарачальныя вакуолі — гэта галоўным чынам апарат, які рэгулюе [[асматычны ціск]], а таксама служыць для вывядзення з арганізма прадуктаў распаду.
 
== Скарачальныя вакуолі ==
У многіх аднаклетачных арганізмаў ёсць таксама скарачальныя (пульсуючыя) вакуолі, якія перыядычна выкідваюць сваё змесціва ў навакольнае асяроддзе. Паколькі канцэнтрацыя солей у рачной або азёрнай вадзе значна ніжэйшая, чым у клетках прэснаводных пратыстаў, вада бесперапынна трапляе ў іх клеткі шляхам [[осмас]]у. Лішак вады збіраецца ў вакуолях, якія перыядычна скарачаюцца дзякуючы ўзаемадзеянню размешчаных вакол іх мікратрубачак і мікрафіламентаў. Вада выводзіцца вонкі праз спецыяльную выдзяляльную пору, і клетка захоўвае больш або менш пастаянны аб'ём. Такім чынам, скарачальныя вакуолі выконваюць у клетках функцыю осмарэгуляцыі, падтрымліваюць на пэўным узроўні ўтрыманне вады і канцэнтрацыю солей.
 
== Зноскі ==