Рэфармацыя: Розніца паміж версіямі

'''Рэфарма́цыя'''  — рэлігійны і грамадскі рух у [[XV стагоддзе|XV]] і [[XVI стагоддзе|XVI стагоддзях]], які меў за мэтумэтай рэформу [[хрысціянства]]. Пачаткам Рэфармацыі лічыцца выступленне [[Марцін Лютэр|Марціна Лютэра]] ў [[1517]] годзе, а некаторымі  — дзейнасць [[Ян Гус|Яна Гуса]] на сто гадоў раней. Галоўная мэта  — гэта вяртанне да першакрыніцы, [[Біблія|Бібліі]], вяртанне да Боскага погляду на Царкву, на грамадства, на чалавека.

Яе пачаткам прынята лічыць выступленне доктара багаслоўя [[Вітэнберскі ўніверсітэт|Вітэнбергскага ўніверсітэта]] [[Марцін Лютэр|Марціна Лютэра]], якое адбылося [[31 кастрычніка]] [[1517]]  года, калі ён прыбіў да дзвярэй вітэнберскай [[Сабор усіх святых, Вітенберг|Замкавай царквы]] свае «[[95 тэзісаў]]», у якіх выступаў супраць існуючых злоўжыванняў каталіцкай царквы, у прыватнасці супраць продажу [[індульгенцыя|індульгенцый]]. Канцом Рэфармацыі можна лічыць падпісанне [[Вестфальскае перамір'е|вестфальскіх дагавораў]] у [[1648]] годзе{{Sfn|Edith|1966|Edith|с=120—121}}, паводле вынікаў якіх рэлігійны фактар перастаў адыгрываць істотную ролю ў еўрапейскай палітыцы.

Асноўнымі прычынамі Рэфармацыі з'яўляліся пераадоленне феадальнай раздробленасці і ўзнікненне цэнтралізаваных дзяржаў, [[эканамічны крызіс]] пасля з'яўленне велізарнай колькасці амерыканскага [[золата]], спусташэнне [[банк]]аў, незадаволенасць розных слаёў насельніцтва Еўропы маральным раскладаннем [[каталіцкая царква|каталіцкай царквы]], якое суправаджалася эканамічнай і палітычнай манапалізацыяй. Комплекс мераўмер, прадпрынятых каталіцкай царквой і [[езуіты|езуітамі]] для барацьбы з Рэфармацыяй, атрымаліатрымаў назву [[Контррэфармацыя|Контррэфармацыі]].

У выніку рэфармацыі з'явіўся новы кірунак у хрысціянстве  — [[пратэстанцтва]], які ў сваю чаргу мае свае адгалінаванні: [[лютэранства]] (стваральнік  — [[Марцін Лютэр]]), [[англіканства]] ([[Генрых VIII]]), [[кальвінізм]] ([[Жан Кальвін]]) і іншыя.

У Германіі, якая дана пачаткупачатак [[XVI стагоддзе|XVI стагоддзя]] ўсё яшчэ заставалася палітычна раздробленай дзяржавай, незадаволенасць царквой падзялялі шырокія колы грамадства<ref>{{cite web

}}</ref>, з той прычыны, што з сялян збіралася царкоўная [[дзесяціна]] і пасмяротныя паборы, прадукцыя рамеснікаў не магла канкурыраваць з прадукцыяй манастыроў, якія не абкладаліся падаткам, царква пашырала свае зямельныя ўладанні ў гарадохгарадах, пагражаючы ператварыць мяшчан у пажыццёвых даўжнікоў<ref>{{Кніга

}}</ref>. Усё гэта, а таксама велізарныя сумы грошай, якія [[Папскі Прастол]] вывозіў з Германіі, і маральнае разлажэнне духавенства, паслужыла падставай да выступлення [[Марцін Лютэр|Марціна Лютэра]], які [[31 кастрычніка]] [[1517]] года прыбіў да дзвярэй [[Вітэнбергская Замкавая царква|Вітэнбергскай Замкавай царквы]] свае «[[95 тэзісаў]]». У іх доктар багаслоўя выступаў супраць продажу [[індульгенцыя|індульгенцый]] і ўлады папы над адпушчэннем грахоў. У яго вучэнні ён абвяшчаў, што царква і духавенства не з'яўляюцца пасярэднікам паміж чалавекам і [[Бог]]ам. Ён абвясціў, што папская царква не мае паўнамоцтваў даваць людзям праз сакраментытаінствы «адпушчэнне грахоў» і «выратаванне душы», якое зрабіць можа толькі Бог. Асноўнае палажэнне, высунутаевыказанае Лютэрам, абвяшчала, што чалавек дасягае «выратаванне душы» (або «апраўдання») не праз царкву і яе абрады, а пры дапамозе веры, што даруецца яму непасрэдна Богам<ref name="Śmiryn">{{Кніга

Папства першапачаткова не выказала асаблівай заклапочанасці яго выступамвыступленнем. Сутыкненні паміж рознымі манаскімі ордэнамі былі не рэдкасцю, таму дзейнаму папу здалося, што гэта чарговычарговая «манаскіманаская зварышсварка». Аднак Лютэр, заручыўшыся падтрымкай [[Фрыдрых III Саксонскі|Фрыдрыха III]], курфюрста Саксонскага, не саступаў дасыланымпрысланым папскім эмісарам, у той жа час абавязваючыся не распаўсюджваць свае ідэі пры ўмове, што маўчанне будуць захоўваць і яго праціўнікі{{Sfn|Curns|1992|Кернс|с=125}}. Аднак падзеі на [[Лейпцыгскі дыспут|Лейпцыгскім дыспуце]] прымусілі яго перапыніць маўчанне. Выказаўшы падтрымку [[Ян Гус|Яну Гусу]] і недавер царкоўнаму сабору, які асудзіў дзейнасць чэшскага [[гуманізм|гуманіста]], Лютэр фактычна перарваў адносіны з царквой. Наступным крокам было тое, на што да гэтага практычна ніхто не адважваўся: [[10 снежня]] [[1520]] года пры вялізнай колькасці народу Лютэр спаліў папскую [[Була|булу]], дзе асуджаліся яго погляды. Пасля такой падзеі ў справу ўмяшаліся свецкія ўлады. Ізноў абраны імператар [[Свяшчэнная Рымская імперыя|Свяшчэннай Рымскай імперыі]] [[Карл V Габсбург|Карл V]] выклікаў Лютэра на {{Не перакладзена|Вормскі рэйхстаг|імперскі сойм||Diet of Worms}} у [[Вормс]] з мэтай пераканаць яго адмовіцца ад сваіх поглядаў  — падобна на тое, як сто гадоў таму аналагічную спробу зрабіў імператар [[Жыгімонт Люксембургскі|Жыгімонт]] у дачыненні да Гуса. Лютэру далі два дні, каб ён даў адказ на пытанне аб тым, ці гатовы ён адмовіцца ад сваіх поглядаў, аднак нямецкі святар не саступіў, за што згодна з [[Вормскі эдыкт|Вормскім эдыктам]] быў пастаўлены па-за законам на тэрыторыі Свяшчэннай Рымскай імперыі.

Пасля Вормскага эдыктуэдыкта пачаліся першыя рэпрэсіі супраць прыхільнікаў Лютэра. ГэтакТак, папскі легат [[Джыралама Алеандэр]], які і спрыяў прыняццю імператарам гэтага рашэння, пасля сойма накіраваўся ў [[Нідэрланды]], дзе паводлепа яго падгаворваннепадгаворах былі спалены два манахі, якія сталі першымі пакутнікамі Рэфармацыі.

Фрыдрых Мудры вырашыў не пакідаць свайго прафесара без абароны. Для гэтага Лютэр на шляху з ВормсуВормса быў выкрадзены групай людзей курфюрста, прычым сам Фрыдрых не ведаў, дзе знаходзіцца Лютэр, каб не лжэсведчыць, калі імператар Карл V яго спытае пра гэта{{Sfn|Elton|1963|Elton|}}{{Sfn|MacCulloch|2003|MacCulloch|с=132}}. Лютэр быў змешчаны ў аддалены замак [[Вартбург]], дзе пра яго знаходжанне ведаў толькі сакратар курфюрста [[Георг Спалацін]]. У Вартбургу Лютэр заняўся перакладам спачатку [[Новы Запавет|Новага Запавету]], а затым і ўсёй [[Біблія Лютэра|Бібліі]] на [[нямецкая мова|нямецкую мову]]. Разам з гэтым у імперыі выступленне Лютэра на Вормскім рэйхстагу ўзрушыла шырокія народныя масы, якія зыходзячы са сваіх саслоўных інтарэсаў па-рознаму трактавалі вучэнне Лютэра.

}}</ref>, часцякомчаста пры гэтым выказваючы сваю незадаволенасць у форме пагромаў каталіцкіх храмаў. У процівагу «цялеснаму мяцяжу» Цвілінга і Карлштата Лютэр прапанаваў ідэю «духоўнага бунту», гэта значыць мірнага шляху Рэфармацыі, якая не атрымала шырокай падтрымкі сярод насельніцтва<ref name="Halubkin"/>.

Аднак уваследу след за рухам радыкальнай бюргерскай групоўкі, якая суправаджалася стыхійнымі выступамівыступленнямі народных мас, у краіне адбылося выступленне імперскага [[рыцарства]]. У [[1523]] годзе частка рыцараў на чале з [[Ульрых фон Гутэн|Ульрыхам фон Гутэнам]] і [[Франц фон Зікінген|Францам фон Зікінгенам]], незадаволеных сваім становішчам у імперыі, падняла паўстанне, абвясціўшы сябе прадаўжальнікамі справы Рэфармацыі, аднак асноўнай мэтай паўстаннепаўстання было падвышэннепавышэнне статуса рыцарства ў краіне.

Сялянская вайна стала следствам тлумачэннетлумачэння сялянскімі масамі ідэй Рэфармацыі як закліку да сацыяльных пераўтварэнняў. Шмат у чым гэтым настроям спрыяла вучэнне [[Томас Мюнцэр|Томаса Мюнцэра]], які ў сваіх казаннях заклікаў да паўстання, сацыяльна-палітычнага перавароту. Аднак няздольнасць сялянскіх мас і бюргерства згуртавацца ў сумеснай барацьбе прывяла да паражэнніпаражэння ў вайне<ref name="Śmiryn"/>. Пасля сканчэннязаканчэння [[Сялянская вайна ў Германіі|Сялянскай вайны]] на рэйхстагу ў [[Шпаер]]ы ў [[1526]] годзе дзеянне Вормскага эдыктуэдыкта паводлепа патрабаванняўпатрабаваннях нямецкіх князёў было прыпынена. Аднак праз тры гады там жа Вормскі эдыкт быў пацверджаны, што выклікала пратэст шасці нямецкіх князёў і некалькіх імперскіх гарадоў. Паводле назвы гэтага дакумента  — [[Шпаерская пратэстацыя|Шпаерскай пратэстацыі]]  — прыхільнікі Рэфармацыі надалей пачалі называцца [[пратэстант]]амі{{Sfn|Curns|1992|Кернс|с=171}}.

У [[1527]] годзе Лютэр зрабіў візітацыі ў парафіі, якія цяпер лічыліся евангеліцкімі. Вынік быў засмучальным: рэфарматара ўразіла глыбокае невуцтва не толькі вернікаў, але і кіраўнікоў прыходаў. У выніку Лютэр напісаў дзве кнігі  — [[Малы Катэхізіс]], прызначаны для вернікаў, і [[Вялікі Катэхізіс Марціна Лютэра|Вялікі Катэхізіс]], які прызначаўся для пастараў. У іх Лютэр даў сваё тлумачэнне [[Дзесяць запаведзяўзапаведзей|Дзесяці прыказаннямзапаведзям]], малітве [[Ойча наш]], [[Сімвал веры|СімвалаСімвалу веры]], выклаў у чым сэнс і як адбываюцца [[хрышчэнне]] і [[сакраментпрычашчэнне]]. У [[1529]] годзе [[Філіп Гесэнскі|Філіпам Гесэнскім]] была зроблена спроба аб'яднаць намаганні прыхільнікаў Лютэра і [[Ульрых Цвінглі|Цвінглі]] ў ходзе супольнага дыспуту. Аднак у выніку ўдзельнікі [[Марбургскі дыспут|Марбургскага дыспуту]] не здолелі дамовіццадагаварыцца па адным адзіным пункце з шаснаццаці. Гэта пункт датычныдатычыўся рэальнай прысутнасці плоці і Крыві Хрыста ў [[еўхарыстыя|еўхарыстыі]]. У выніку Лютэр адмовіўся прызнаць уЦвінглі Цвінгліза адзінаверца.

На наступным рэйхстагу ў [[Аўгсбург]]у процідзейныя бакі зрабілі спробу дамовіцца. Лютэру было забаронена ўдзельнічаць у імперскім сходзе, у выніку ён накіраваў дэлегатам на сойм свайго члендруга і аднадумца [[Філіп Меланхтан|Філіпа Меланхтана]], які прадставіў там дакумент, пасля названы [[Аўгсбургскае спавяданне|Аўгсбургскім спавяданнем]]. Прыхільнікі [[каталіцтва]] вылучылі свае аргументы супраць тэксту, якія былі агучаны, зрэшты пісьмовы тэкст прыхільнікам Рэфармацыі пададзены не быў. Апошнія, аднак, паспелі запісаць аргументы апанентаў на слых. У якасці адказу Меланхтанам пад кіраўніцтвам Лютэра быў напісаны больш аб'ёмны тэкст  — [[Апалогія Аўгсбургскага вызнання]]. Гэта былі першыя дакументы, у якіх было больш-менш паслядоўна выкладзена дагматычнае вучэнне новага рэлігійнага руху.

У ходзе рэйхстагурэйхстага веравызнаўчыя тэксты былі складзены і прыхільнікамі Цвінглі, якія атрымалі назву [[Тэтрапалітанскае вызнанне]]. Пасля Аўгсбургскага рэйхстагурэйхстага пратэстанцкія князі пачалі фарміраваць абарончы [[Шмалькальдэнскі саюз]], натхняльнікам стварэннестварэння якога з'явіўсястаў [[Філіп Гесэнскі]].

Адразу ж пасля смерці Лютэра пратэстантаў Германіі чакала суровае выпрабаванне. Атрымаўшы шэраг перамогаўперамог над [[туркі|туркамі]] і [[французы|французамі]], імператар Карл V вырашыў заняцца ўнутранымі справамі. СклаўшыЗаключыўшы саюз з Папам і [[Вільгельм Баварскі|Вільгельмам Баварскім]], ён накіраваў свае войскі на землі князёў-удзельнікаў Шмалькальдэнскага саюза. У выніку [[Шмалькальдэнская вайна|Шмалькальдэнскай вайны]] войскі пратэстантаў былі разгромлены, у [[1547]] года войскамі імператара быў захоплены Вітэнберг, які ўжо амаль 30 гадоў з'яўляўся неафіцыйнай сталіцай пратэстанцкага свету, аднак магіла Лютэра паводле загаду імператара не была разварушана, а курфюрст [[Іаган-Фрыдрых Саксонскі]] і ландграф Філіп апынуліся за кратамі. У выніку на рэйхстагу ў Аўгсбургу [[15 мая]] [[1548]] года быў абвешчаны [[інтэрым]]  — пагадненне паміж каталікамі і пратэстантамі, згодна з якім пратэстанты былі вымушаны пайсці на значныя саступкі. Аднак увасобіць план Карлу не атрымаласяўдалося: пратэстантызм ужо быў добра развіты ў Германіі і з'яўляўся рэлігіяй не толькі князёў і купцоў, але сялян і рудакопаў, у выніку чаго правядзенне інтэрымуінтэрыма сустракала ўпартае супраціўленне.

Сітуацыя, аналагічная нямецкай, склалася і ў [[Швейцарыя|Швейцарыі]], дзе аўтарытэт каталіцкай царквы ўпаў з-за злоўжыванняў, распусты і невуцтва клірыкаў. Манапольнае становішча царквы ў галіне ідэалогіі тут таксама было падарвана поспехамі свецкай адукацыі і ідэямі [[гуманізм]]у. Аднак у Швейцарыі да ідэалагічных перадумоў дадаліся яшчэ і палітычныя, мясцовае бюргерства імкнулася ператварыць [[канфедэрацыя|канфедэрацыю]] незалежных адзін ад аднаго кантонаў у [[федэрацыя|федэрацыю]], правесці секулярызацыю царкоўных земляўзямель, забараніць ваеннайваеннае найміцтва, якое адцягвала працоўныя рукі ад вытворчасці.

Пачатак руху быў пакладзены ў [[Цюрых]]у, дзе ў [[1518]] годзе святаром кафедральнага сабора быў абраны вядомы прапаведнік [[Ульрых Цвінглі]]. Ужо добра вывучыўшы [[Біблія|Біблію]], ён у сваіх казаннях пачаў вучыць народ таму, што выратаванне дасягаецца не захаваннем рэлігійнай абраднасці, а верай у адкупленчуюзбавіцельную ахвяру [[Ісус Хрыстос|Ісуса Хрыста]]. У хуткімскорым часе святар пайшоў далей, і ў сакавіку [[1522]] года ён з кафедры выказаўся пра адсутнасць неабходнасці захаванне царкоўнага [[Пост|паста]], і адпаведна, выплаты царкоўнага штрафу за яго невыкананне, а ў ліпені таго ж года напісаў два адкрытыя лістыпасланні біскупу Канстанцскаму і членам [[Швейцарскі саюз|Швейцарскага саюза]] пра шкоду [[цэлібат]]у і пра дазвол духавенству ўступаць у шлюб.

У гэты час цюрыскіцюрыхскі гарадскі савет прызначыў правядзенне дыспуту, на якім Цвінглі на падставе Бібліі павінен быў даказаць праўдзівасць свайго вучэння. На дыспут былі запрошаны архібіскуп і прадстаўнікі ўсіх кантонаў, аднак прыехалі толькі прадстаўнікі [[Шафгаўзен]]а. Архібіскуп даслаўпрыслаў свайго вікарыя Фабера, якому была дадзена ўстаноўка выслухаць Цвінглі, але ў спрэчкі не ўступаць. У сваю чаргу рэфарматар грунтоўна падрыхтаваўся да дыспуту, напісаўшы 67 тэзісаў  — праграму як царкоўнай, так і дзяржаўнай рэформы, якую ён збіраўся на гэтым дыспуце абараніць. Дыспут пачаўся [[29 студзеня]] [[1523]] года, і паводлепа яго выніках Цюрых надалей адмовіўся прызнаваць уладу Канстанцкага архібіскупа і прыступіў да шырокіх царкоўных рэформ.

[[15 сакавіка]] [[1524]] года ў Цюрыху быў выдадзены ўказ пра скасаванне [[імша|імшы]] і знішчэнне абразоў. У выніку з цэркваў былі выдалены ўсе выявы, зламаныязламаны арганы, мошчы святых пахаваны. Акрамя іншага, Цвінглі прыступіў да пераўладкавання царкоўнай арганізацыі  — калі раней уся ўлада належала біскупам, то Цвінглі ўзмацніў дэмакратычныя тэндэнцыі ў арганізацыі царквы, паставіўшы на чале прыход, які сам абіраў сабе прапаведніка. За Цюрыхам рушылі ўслед царкоўныя рэформы ў іншых швейцарскіх гарадохгарадах, як [[Берн]]е, [[Базель|Базелі]], [[Шафгаўзен]]е, [[Санкт-Гален]]е і [[Гларус]]е, дзе паступова да ўлады прыйшлі прыхільнікі Рэфармацыі, аднак частка гэтак званых лясных кантонаў [[Кантон Швіц|Швіц]], [[Кантон Уры|Уры]], [[Унтэрвальдэн]] і [[Кантон Цуг|Цуг]], і гарады [[Люцэрн]] і [[Горад Фрыбур|Фрыбур]] засталіся верныя каталіцтву. У канфедэрацыі наспяваў раскол, таму ў [[1528]] годзе каталікі прапанавалі зладзіць дыспут, ад якога дагэтуль усяляк ухіляліся.

У [[1529]] годзе паміж кантонамі паўстаўадбыўся першы канфлікт. Падставай яго быў арышт у [[Кантон Швіц|Швіцы]] цюрыскагацюрыхскага святара [[Якаб Кайзер|Якаба Кайзера]], які быў спалены, нягледзячы на пратэсты Цюрыха. У адказ Цюрых і Берн вылучылінакіравалі свае сілы да [[Капель|Капеля]]. Аднак пры пасярэдніцтвепасрэдніцтве іншых кантонаў паміж супрацьлеглымі бакамі быў складзенызаключаны мір, па ўмовах якога пратэстанцкія кантоны сталі пераможным бокам і атрымлівалі значную грашовую кампенсацыю. Гэтак званая [[першая Капельская вайна]] скончылася, так і не пачаўшыся.

У [[1531]] годзе наспела новая канфрантацыя паміж «хрысціянскім саюзам» і ляснымі кантонамі. Аднак [[Берн]] адмовіўся ад рашучых дзеянняў, выступаючы за блакаду каталіцкіх кантонаў. Ды і ў самім Цюрыху прыхільнікаў ваенных дзеянняў было няшмат. У выніку цюрыскаецюрыхскае войска аказалася нашмат меншым, чым чакалася. [[11 кастрычніка]] [[1531]] года цюрыскіцюрыхскі атрад быў разгромлены пераўзыходныміперавышаючымі сіламі праціўніка, сярод забітых быў Цвінглі, які пасмяротна быў асуджаны і чвартаваны.

З цягам часу рэфарматарскі рух зрушыўся з нямецкай Швейцарыі ваў французскую частку, то бок  з Цюрыха ў [[Жэнева|Жэневу]], дзе першапачаткова рэфарматарскі рух ачоліўузначаліў [[Гіём Фарэль]], які яшчэ наў пачатку [[1520-я|1520-х]] гадоў быў вымушаны з-за сваіх поглядаў эмігрыраваць з [[Францыя|Францыі]]. Тут ён актыўна займаўся рэфарматарскай дзейнасцю, дапамагаў Ульрыху Цвінглі, [[Іаган Экалампадыус|Іагану Экалампадыусу]] і [[Марцін Буцэр|Марціну Буцэру]], прымаў удзел у наладжванні кантактаў з [[вальдэнсы|вальдэнсамі]]. У [[1532]] годзе Фарэль прапаведаваў у Жэневе. Сваёй пропаведзюпропаведдзю ён прыцягнуў шмат прыхільнікаў, аднак выклікаў сваімі прамовамі незадаволенасць кіраўніцтва горада і быў выгнаны. Аднак пры дапамозе ўладаўўлад Берна, які аказваў Жэневе ваенную дапамогу, яму ўдалося вярнуцца ў горад. У [[1536]] годзе гарадскі савет Жэневы прыняў рашэнне аб усталяванні ў горадзе рэфармаванага набажэнства. Аднак Фарэль адчуваў, што яму не хапае здольнасцей стаць на чале руху.

УлеткуЛетам [[1536]] года праз Жэневу праяжджаўпраязджаў [[Жан Кальвін]], якога Фарэль папрасіў застацца дзеля пашырэннепашырэння дзейнасці па рэфармаванні царквы. Кальвін пагадзіўся і разам з Фарэлем прапанаваў гарадскому савету свой праект т.зв. {{Не перакладзена|Артыкулы па парадкаванніўпарадкаванні царквы і набажэнстваў у Жэневе|«Articles concernant l'organisation de l'église et du culte à Genève» (Артыкулаў па парадкаванніўпарадкаванні царквы і набажэнстваў у Жэневе)|fr|Confessions de foi}}. Услед за тым былі складзены [[катэхізіс]] і вызнанне. Хоць Фарэль і выказваў у вызнанні свой слабы погляд на адлучэнне, але ўвогуле ён падпарадкаваўся памкненням Кальвіна і яго вучэнне пра незалежнасць царквы ад дзяржавы. Ужыванне праграмы Кальвіна выклікала ў Жэневе апазіцыю, і пасля перамогі партыі «лібертынаў» на выбарах [[1538]] года справа дайшла да выгнанневыгнання абодвух рэфарматараў з горада. У [[1540]] годзе прыхільнікі Кальвіна і Фарэля, [[гілермены]], заклікалі Кальвіна назад. Пасля доўгай барацьбы ў [[1542]] годзе рэфарматары здолелі настаяць на арганізацыі царквы ў духу Кальвіна.

Для большай эфектыўнасці рэформ Кальвін прапаноўваў выкарыстоўваць дзяржаўны апарат, каб прыводзіць у выкананне суровыя пакаранні, якія былі залішне жорсткімі. Гэтак у [[1553]] годзе ўлады горадугорада Жэневы з прычыны выраку [[Кансісторыя|Кансісторыі]] спалілі вядомага навукоўца і прапаведніка [[Мігель Сервет|Мігеля Сервета]], які прапаведаваў [[Антытрынітарызм|антытрынітарнае вучэнне]]. У выніку напружанай працы Кальвіна, Фарэля і іх аднадумцаў Жэнева ў выніку стала новым цэнтрам Рэфармацыі ў Швейцарыі. У [[1549]] годзе Кальвін і [[Генрых Булінгер|Булінгер]] падпісалі ЦюрыскаеЦюрыхскае пагадненне, у выніку якога адбылося аб'яднанне кальвіністаў і паслядоўнікаў Цвінглі. У [[1559]] годзе была створана [[Жэнеўская акадэмія]], якая занялася падрыхтоўкай кадраў для новай канфесіі.

Падчас панаваннеПры [[Фрэдэрык I|ФрэдэрыкаФрэдэрыку I]] ў [[1523]]—[[1533]] гадыгадах Данія афіцыйна заставалася каталіцкай дзяржавай. Але не зважаючы на тое, што Фрэдэрык першапачаткова абавязаўся пераследвацьпраследаваць лютэран, ён неўзабаве прыняў палітыку абароны лютэранскіх прапаведнікаў і рэфарматараў, сярод якіх самым вядомым быў [[Ганс Таузен]]<ref name="Gilbert"/>. Лютэранства, такім чынам, шырока распаўсюдзілася сярод дацкага насельніцтва. Сын Фрэдэрыка, [[Крысціян III, кароль Даніі|Крысціян]], быў лютэранінам, што перашкодзіла ягоняго абранню на пасаду караля пасля смерці яго бацькі. У [[1536]] годзе шэраг каталіцкіх біскупаў спынілі дзейнасць Нацыянальнага сходу<ref>{{cite web

[[Рэфармацыя ў Швецыі|У Швецыі Рэфармацыя]] была пашырана паводлепа ініцыятывыініцыятыве [[Густаў I Ваза|Густава Вазы]], які быў абраны каралём у [[1523]] годзе. Спрэчкі з Папам з нагоды ўмяшаннеўмяшання апошняга ў шведмкіяшведскія царкоўныя справы прывялі да спынення афіцыйных сувязей паміж Швецыяй і [[папства]]м з [[1523]] года, якое працягваецца і дагэтуль<ref name="Gilbert">{{cite web

}}</ref>. Праз чатыры гады, на пасяджэнні [[рыксдаг]]уа ў [[Вестэрас]]е, кароль паспяхова прымусіў рыксдаг прызнаць яго ўладу над нацыянальнай царквой. Такім чынам рушылі наступныя вынікі: кароль атрымаў валоданне ўсёй царкоўнай маёмасцю, царкве цяпер для прызначэннепрызначэння [[епіскап]]аў патрабавалася каралеўская ўхвала; духавенства падпадала пад грамадзянскае права; «чыстае Слова БоскаеБожае» афіцыйна павінна было прапаведваццапрапаведавацца ў царкве і ў школах з пацыцыіпазіцыі лютэранскіх ідэй<ref name="Gilbert"/>.

Аднак Рэфармацыі Генрыха былі і свае выбітныявыдатныя праціўнікі, як святы [[Томас Мор]] і біскуп [[Джон Фішэр]], якія былі смяротна пакараныя за сваю апазіцыю да караля. Разам з англіканствам пашырыліся і іншыя пратэстанцкія рухі, як [[цвінгліянства]] і кальвінізм, якія, аднак, у Англіі не прыжыліся. Пасля смерці Генрыха англійскім каралём стаў яго малагадовы сын [[Эдуард VI|Эдуарда VI]], англіканін паводле веры, які дзякуючы сваім упаўнаважаным саветнікам герцагу [[Сомерсет]]а і герцагу [[Нартумберленд]]а працягнуў справу свайго бацькі.

}}</ref>. Прымаж лічыцца таксама пачынальнікам [[Славенская мова|славенскай мовы]] і выбітнымвыдатным дзеячом славенскай культурнай гісторыі<ref>{{cite web

Стрыжневай тэмай вучэнне [[Жан Кальвін|Жана Кальвіна]] з'яўлялася вучэнне пра «ўсеагульнае прадвызначэнне», згодна з якім Бог вызначыў кожнаму чалавеку яго долю, гэта значыць адным быў прыгатавана вечны праклён і смутак, іншым, абраным,  — вечнае выратаванне і асалода. Чалавеку не дадзена змяніць сваю долю, ён здольны толькі верыць у сваё выбранства, прыкладваючы ўсю сваю працавітасць і энергію, каб дасягнуць поспеху ў свецкім жыцці. Кальвін сцвярджаў духоўны характар еўхарыстыі, лічыў, што Боскую ласку пры яе здзяйсненні атрымліваюць толькі выбраныя<ref>{{Кніга

Акрамя гэтага, былі заснаваны манаскія ордэны новага тыпу  — [[тэатынцы]], [[капуцыны]], [[урсулінкі]] і [[езуіты]]. Апошнія заняліся актыўнай прапагандай каталіцтва як у пратэстанцкіх краінах, гэтак і на тэрыторыях, дзе да гэтага наогул не было хрысціянскіх місіянераў. Пры ўступе ў ордэн езуіт даваў прысягу не толькі генералу, але і самому папе. Шмат у чым дзякуючы дзейнасці езуітаў удалося вярнуць у каталіцтва [[Рэч Паспалітая|Рэч Паспалітую]]{{Sfn|Curns|1992|Кернс|с=292}}.

Вынікі рэфармацыйнага руху немагчыма ахарактарызаваць адназначна. З аднаго боку, каталіцкі свет, які аб'ядноўваў усе народы [[Заходняя Еўропа|Заходняй Еўропы]] пад духоўным кіраўніцтвам [[Папа Рымскі|Папы Рымскага]], спыніў існаванне. Адзіная каталіцкая царква была заменена мноствам нацыянальных цэркваў, якія часцяком знаходзіліся ў залежнасці ад свецкіх кіраўнікоў, тады як ранейшыя клірыкі маглі апэляваць да папы ў якасці арбітру. З іншага боку, нацыянальныя цэрквы спрыялі росту нацыянальнай свядомасці народаў Еўропы. Пры гэтым істотна падвысіўся культурны і адукацыйны ўзровень жыхароў [[Паўночная Еўропа|Паўночнай Еўропы]], якая да гэтага была ўскраінай хрысціянскага свету, гэта значыць неабходнасць вывучэнне [[Біблія|Бібліі]] прыводзіла да росту як пачатковых навучальных устаноў, у асноўным у форме [[царкоўна-прыходская школа|царкоўна-прыходскіх школ]], гэтак і вышэйшых, што выявілася ў стварэнні [[універсітэт|ўніверсітэтаў]] для падрыхтоўкі кадраў нацыянальных цэркваў. Для некаторых моў спецыяльна была распрацавана [[пісьменнасць]], каб мець магчымасць выдаваць на іх Біблію. Абвяшчэнне духоўнай роўнасці стымулявала развіццё ўяўленняў аб роўнасці палітычнай. Гэтак, у краінах, дзе большасць складалі рэфарматы, свецкім людзям прадстаўляліся вялікія магчымасці ў кіраванні царквой, а грамадзянам  — у кіраванні дзяржавай{{Sfn|Curns|1992|Кернс|с=299}}.

Да [[1530]] года было зроблена больш за 10 тысяч публікацый, якія, як вядома, увогуле налічвалі дзесяць мільёнаў асобнікаў. Рэфармацыя, такім чынам, правяла сапраўдную культурную рэвалюцыю. У хуткім часе стала вядома, што друк можа быць выкарыстаны дзеля [[прапаганда|прапаганды]] пэўных ідэй. Асабліва вялікай колькасці дасягнулі публікацыі на нямецкай мове, у тым ліку [[Біблія Лютэра|пераклад Лютэрам Бібліі]], яго [[Малы Катэхізіс]] для бацькоў дзеля навучання дзяцей, і яго [[Вялікі Катэхізіс Марціна Лютэра|Вялікі Катэхізіс]] для пастараў. Ілюстраванне нямецкай Бібліі таксама значна папулярызавала ідэі Лютэра. [[Лукас Кранах Старэйшы]], выбітнывыдатны мастак і блізкі сябар Лютэра, займаўся аздабленнем тэалагічных прац Лютэра выявамі. Сваімі выявамі ён драматызаваў погляды Лютэра ў адносінах паміж [[Стары Запавет|Старым]] і [[Новы Запавет|Новым Запаветам]], не забываючыся пры гэтым быць асцярожным пры выкарыстанні візуальных вобразаў.