|
[[Файл:Dajia-shuo-Putonghua-2817.jpg|міні|Двор дзіцячага садка ў старой частцы [[Горад Шанхай|Шанхая]] (дзе дзеці кажуцьгавораць на шанхайскім дыялекце) упрыгожаны лозунгамі («大家请说普通话,语言文字规范化»), які заклікае: «Давайце ўсе казацьгаварыць на путунхуа, стандартавацьстандартызаваць вымаўленне і правапіс!»]]
'''Путунхуа''' ([[Кітайская мова|кіт.]]<span> </span>[[Кітайскае пісьмо|трад.]]<span> </span>普通話<span>,</span>  практ.<span> </span>普通话<span>, </span>[[піньінь]]<span>: </span>''Pǔtōnghuà'') — афіцыйная мова ў [[Кітай|Кітайскай Народнай Рэспубліцы]], на [[Тайвань|Тайвані]] і ў [[Сінгапур|Сінгапуры]]ы. Дадзенае паняцце адносіцца перш за ўсе да вуснай, вымаўленчай норменормы. Пісьмовы стандарт называецца байхуа.
[[Фанетыка]] і [[лексіка]] путунхуа заснавана на вымаўленчай норме пекінскага дыялекту, які належыць [[Паўночнакітайская мова|паўночнай групе дыялектаў]] [[Кітайская мова|кітайскай мовы]]. Граматыка путунхуа адпавядае нормам, замацаваным у літаратурных творах на сучаснай кітайскай мове (байхуа), якія таксама найбольш блізкія да паўночнымпаўночных дыялектамдыялектаў.
== Назвы ==
На Тайвані афіцыйная мова называецца '''гоюй''' ([[Кітайская мова|кіт.]]<span> </span>[[Кітайскае пісьмо|традыцый.]]<span> </span>國語<span>,</span>  практ.<span> </span>国语<span>, </span>[[піньінь]]<span>: </span>''guóyǔ''<span>, літаральна: «дзяржаўная мова»</span>; гэта ж назва выкарыстоўваецца для путунхуа ў гутарковай мовы ў [[Ганконг|Ганконгу]]у і [[Макаа|Макао]]), у Сінгапуры і [[Малайзія|Малайзіі]] — '''хуаюй''' ([[Кітайская мова|кіт.]]<span> </span>[[Кітайскае пісьмо|традыцый.]]<span> </span>標準華語<span>,</span>  практ.<span> </span>标准华语<span>, </span>[[піньінь]]<span>: </span>''biāozhǔn huáyǔ''<span>,</span><span> літаральна: «стандартая кітайская мова, стандартная мова кітайцаў»</span>). Паміж гэтымі варыянтамі есць вельмі нязначныя фанетычныя і лексічныя адрозненні, усе яны практычна цалкам узаемнаразумеючыяузаемназразумелыя, і іх назвы часта выкарыстоўваюцца як сінонімы.
У літаратуры заходніх краін путунхуа звычайна называюць ''Mandarin'' («мандарынская»), аднак у заходняйзаходнім навуковайнавуковым асяроддзі гэтым тэрмінам прынята пазначаць усю [[Паўночнакітайская мова|паўночную дыялектную групу]]. Для большай дакладнасці на Захадзе выкарыстоўваюць тэрмін ''Standard Mandarin'', які адпавядае сукупнасці ўсіх вышэйзгаданых нормаў норм — '''путунхуа''', '''гоюй''' і '''хуаюй'''. Калька з гэтага назвы — «мандарын», «мандарынская» або «мандарынскаемандарынская прыслоўегаворка кітайскай мовы» — не ўжываецца расейскімрасійскай акадэмічнай і экспертнай супольнасцю, аднак зрэдку сустракаецца ў некаторых СМІ<ref>[http://www.multitran.ru/c/m.exe?CL=1&s=mandarin&l1=1 Словарь «Мультитран».]</ref>. Напрыклад: «''[БіБіСі спыняе] радыевяшчаннерадыёвяшчанне на украінскай, азербайджанскай, турэцкай, в'етнамскай і кітайскай (мандарын ) мовах''»<ref>[http://www.bbc.co.uk/russian/uk/2011/01/110126_bbcrussian_changes_announced.shtml Русская служба Би-би-си перенесет вещание в интернет]</ref>.
== Сфера ўжывання ==
Ранняя неафіцыйная вусная форма зносін (гуаньхуа) на [[Паўночнакітайская мова|севернокитайскойпаўночнакітайскай]] аснове, як мяркуецца, пачала фармаваццафарміравацца з пераносу ў 1266 годзе кітайскай сталіцы на месца сучаснага [[Горад Пекін|Пекіна]] (тады называўся ''Чжунду'', затым ''Даду'') перад пачаткам [[Дынастыя Юань|дынастыі Юань]]<ref name="зав">''Завьялова О. И.'' Китайский язык // Большая российская энциклопедия. Т. 14. — М<span contenteditable="false">.</span>: Изд-во «БРЭ», 2009.</ref>. З пачатку XX стагоддзя афіцыйны стандарт, які атрымаў у 1909 назва "«гоюй"» (ад японскага тэрміна "«кокуго"» 'дзяржаўная мова') і ў КНР пазней пераназваны ў путунхуа, стаў ўключацьуключаць не толькі пісьмовую, але таксама і вусную норму.
Задача распаўсюджвання путунхуа як вуснага стандарту ў раенахраёнах распаўсюджвання іншых [[Кітайская мова|кітайскіх моў]] («дыялектаў») агаворваецца ў Канстытуцыі КНР 1982 года. Аднак яго распаўсюджванне адбываецца даволі павольна. Так, нягледзячы на паўсюднае ўжыванне путунхуа на радыерадыё і тэлебачанні, па дадзеных афіцыйнага абследавання (2004), толькі 53 % насельніцтва КНР могуць тлумачыццагаварыць на путунхуа, 18 % размаўляюць на ейёй дома, 42 % выкарыстоўваюць у школе і на працы<ref name="chinadaily">[http://www.chinadaily.com.cn/english/doc/2004-12/26/content_403419.htm China Daily].</ref>.
Для вызначэння ступені валодання путунхуа з 1994 г. у КНР быў уведзены ''Экзамен на ўзровень валодання путунхуа'' ([[Кітайская мова|кіт.]]<span> </span>практ.<span> </span>普通话水平测试<span>, </span>[[піньінь]]<span>: </span>''pǔtōnghuà shuǐpíng cèshì (PSC)''), які хутка набыў папулярнасць па меры ўсе нарастаючай урбанізацыі Кітая. Існуе некалькі узроўняўўзроўняў валодання путунхуа, якія прысвойваюцца пасля праходжання іспыту:
* 1-A ([[Кітайская мова|кіт.]]<span> </span>практ.<span> </span>一级甲等<span>, </span>[[піньінь]]<span>: </span>''yījí jiǎděng''; колькасць памылак: менш за 3 %) — часта лічыцца, што ім валодаюць уроджаныя пекінцы. Сярод астатніх кітайцаў гэты ўзровень даволі рэдкі. Так, паводле даследавання, праведзенага ў 2003 годзе Нацыянальным рабочым камітэтам па мове і пісьменнасці ([[Кітайская мова|кіт.]]<span> </span>практ.<span> </span>国家语言文字工作委员会), па буйных гарадах гэты ўзровень паказалі: у [[Горад Пекін|Пекіне]] — 90 %, Цяньцзіня — 25 %, [[Горад Сіянь|Сіань]] — 12 %, [[Горад Далянь|Далянь]] — 10 %, [[Горад Шанхай|Шанхаі]] — 3 %, [[Горад Нанкін|Нанкін]] — 2 %, Чэнду — 1 %, [[Горад Гуанчжоу|Гуанчжоу]] — 0,5 %.
* 1-B (колькасць памылак: менш за 8 %) — неабходны для працы карэспандэнтам на тэлебачанні ці радыерадыё;
* 2-A (колькасць памылак: менш за 13 %) — неабходны для працы настаўнікам кітайскай літаратуры ў агульнаадукацыйнай школе;
* 2-B (колькасць памылак: менш за 20 %)
* 3-A (колькасць памылак: менш за 30 %)
* 3-B (колькасць памылак: менш за 40 %) — гэты ўзровень змаглі прайсці толькі 53 % насельніцтва Кітая (каля 700 млн чалавек) паводле першага даследавання валодання моў у КНР, праведзенага ў снежні 2004 года<ref name="chinadaily">[http://www.chinadaily.com.cn/english/doc/2004-12/26/content_403419.htm China Daily].</ref>. Для звычайнага кітайца нават для дасягнення гэтага ўзроўню неабходна спецыяльнае навучанне.
Тым не менш многія кітайцы здольныя ў той ці іншай ступені разумець путунхуа, нават не будучы ў стане на ейёй гаварыць.
== Характарыстыка ==
=== Фанетыка і фаналогія ===
Путунхуа — ізалявальная тонавая мова. [[Зычныя]] і [[галосныя]] ўтвараюць абмежаваную колькасць таніраванаетаніраваных складоў пастаяннага складусаставу (без уліку тонытону ў путунхуа маецца усяго 414 розных складоў, а з улікам тонаў — 1324). Кожны склад у слове, як правіла, з'яўляецца [[Марфема|марфемаймарфема]]й (рэдкія выключэнні складаюць склады ў складзе [[Этымалогія|этымалагічна]] нечленімыхнечлянімых слоў{{Шаблон:Sfnsfn|Горелов|1989|с=16—17}}). Пры гэтым марфем, якія [[Фаналогія|фаналагічна]] былі б меншменшыя складачым склад, у путунхуа няма (выключэнне складае суфікс 儿 ''«er»'', які уласнага склада не ўтварае)<ref name="Solncev">''Солнцев В. М.'' <span class="citation">[http://tapemark.narod.ru/les/225b.html Китайский язык] //  // Лингвистический энциклопедический словарь /  / Под ред. В. Н. Ярцевой. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с. </span></ref><ref><span class="citation">''Касевич В. Б. ''  Введение в языкознание. 3-е изд. — М.: Издат. центр «Академия», 2012. — 240 с. </span></ref>.
У путунхуа ў залежнасці ад характару змены частотычастаты асноўнага галасавога тону ў часе адрозніваюць 4 тоны: 1-ы (''роўны''), 2-й (''узыходзячы''), 3-й (сыходна-у''зыходзячы'') і 4-й (''сыходны'') тоны. Тон выступае як адноадзін з асноўных распазнавальных гукавых сродкаў, якія дазваляюць адрозніваць лексічныя значэнні. Прыклады: 失 ''shī'' 'губляць' — 十 ''shí'' 'дзесяць' — 史 ''shǐ'' 'гісторыя' — 事 ''shì'' 'справа'; 媽 ''mā'' 'маці' — 麻 ''má'' 'каноплі' — 马 ''mǎ'' 'конь' — 马 ''mà'' 'лаяць'{{sfn|Софронов|1979|с=24}}<span class="mw-ref" id="cxcite_ref-.D0.A1.D0.BE.D1.84.D1.80.D0.BE.D0.BD.D0.BE.D0.B2.E2.80.941979.E2.80.94.E2.80.9424_9-0" rel="dc:references" contenteditable="false" data-sourceid="cite_ref-.D0.A1.D0.BE.D1.84.D1.80.D0.BE.D0.BD.D0.BE.D0.B2.E2.80.941979.E2.80.94.E2.80.9424_9-0"></span><ref>''Виноградов В. А.'' <span class="citation">[http://tapemark.narod.ru/les/514c.html Тон] //  // Лингвистический энциклопедический словарь /  / Под ред. В. Н. Ярцевой. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с. </span></ref>.
Статыстычныя даследаванні паказалі, што функцыянальная «нагрузка» тонаў у путунхуа прыкладна гэтактакая жаж высокая, штояк і ў галосных<ref><span class="citation">''Surendran D., Levow G.-A. ''  [http://people.cs.uchicago.edu/~dinoj/research/fltonemandarin.pdf The Functional Load of Tone in Mandarin is as High as that of Vowels] //  // Proceedings of the International Conference on Speech Prosody (Nara, 2004). </span></ref>.
Для путунхуа характэрныя камбінаторныя пераўтварэнні тонаў, якія адбываюцца ў ходзе словаўтварэння пры спалучэнні складоў з пэўным тонам: тоны могуць змяняцца або нейтралізавацца. Такія пераўтварэнні могуць насіць як рэгулярны, так і нерэгулярны характар. Так, склад 一 ''yī'' 'адзін' у ізаляваным становішчы вымаўляецца пад 1-м тонам, але ў словазлучэнні перад складамі 1-га, 2-га або 3-га тоны ен вымаўляецца пад 4-м тонам (напрыклад, 一 ''yī'' + 年 ''nián'' пераходзіць у ''yìnián''), а перад складам 4-га тоны — пад 2-м (напрыклад, 一 ''yī'' + 定] ''dìng'' пераходзіць у ''yídìng''){{sfn|Софронов|1979|с=25}}<span class="mw-ref" id="cite_ref-.D0.A1.D0.BE.D1.84.D1.80.D0.BE.D0.BD.D0.BE.D0.B2.E2.80.941979.E2.80.94.E2.80.9425_12-0" rel="dc:references" contenteditable="false"></span>.
=== Марфалогія ===
Калі ў старажытнакітайскай мове словасловы ў пераважнай большасці былі аднаскладовымі, то ў путунхуа, згодна з падліках кітайскіх лінгвістаў, шматскладовыхшматскладовыя словасловы дамінуюць над аднаскладовымі (75,4 % і 24,6 % адпаведна); пры гэтым каля 85 % шматскладовых слоў складаюцца з двух складоў, так што дзьвухмарфемнаядвухмарфемная форма слова дамінуе. Аднаскладовае слова (званае таксама ''простым словам'') уяўляе сабой першасную лексічную адзінку і мае ў сваім складзе толькі адну марфему. Асноўным спосабам словаўтварэння з'яўляецца словаскладанне (напрыклад, 屏 ''píng'' 'засланяць' + 風 ''fēng'' 'вецер' дае 屏風 ''píngfēng'' 'шырма, экран'); разам з ім распаўсюджаны афіксацыя (адносна нешматлікія [[Афікс|афіксы]] маюць аглюцінаціўны характар) і канверсія. Частка ўзыходзячых дак старажытнакітайскай мове аднаскладовых слоў ужываецца толькі ў якасці кампанент шматскладовых слоў<ref name="Solncev">''Солнцев В. М.'' <span class="citation">[http://tapemark.narod.ru/les/225b.html Китайский язык] //  // Лингвистический энциклопедический словарь /  / Под ред. В. Н. Ярцевой. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с. </span></ref>{{sfn|Горелов|1989|с=19—21, 33}}<span class="mw-ref" id="cite_ref-.D0.93.D0.BE.D1.80.D0.B5.D0.BB.D0.BE.D0.B2.E2.80.941989.E2.80.94.E2.80.9419.E2.80.9421.2C_33_13-0" rel="dc:references" contenteditable="false"></span>.
[[Словазмяненне]] ў путунхуа развіта слаба і прадстаўлена ў асноўным глагольнымі краявіднымідзеяслоўнымі відавымі суфіксамі. Назоўнікі і асабістыя займеннікі маюць форму ''калектыўнай множнасці'', ўтвараеццаутвараецца пры дапамозе суфікса 们 ''men'', але для назоўнікаў гэтая форма мае абмежаванае ўжыванне (можа прымяняцца для назоўнікаў, якія абазначаюць людзей, радзей — жывел і птушак){{sfn|Горелов|1989|с=21—22, 35—36}}<span class="mw-ref" id="cite_ref-.D0.93.D0.BE.D1.80.D0.B5.D0.BB.D0.BE.D0.B2.E2.80.941989.E2.80.94.E2.80.9421.E2.80.9422.2C_35.E2.80.9436_14-0" rel="dc:references" contenteditable="false"></span>.
Сярод знамянальных [[Часціны мовы|часцін мовы]] ў путунхуа вылучаюць [[назоўнік]], [[прыметнік]], [[лічэбнік]], [[займеннік]], [[дзеяслоў]] і [[прыслоўе]]; сярод службовых слоў — [[Прыназоўнік|прыназоўнікі]], паслялогі[[паслялог]]і, [[Злучнік|саюзызлучнік]]і, [[Часціца, часціна мовы|часціцы]], класіфікатары, паказчыкі членаў сказа, нейтралізатары прэдыкатыўнасці. Асабліва разглядаюць спецыяльныя лексічныя элементы і мадальныя словы. Дадзеная класіфікацыя не з'яўляецца цалкам агульнапрынятай, і паміж прадстаўнікамі розных лінгвістычных традыцый поўнай згоды няма{{sfn|Горелов|1989|с=31, 70, 90—92}}<span class="mw-ref" id="cite_ref-.D0.93.D0.BE.D1.80.D0.B5.D0.BB.D0.BE.D0.B2.E2.80.941989.E2.80.94.E2.80.9431.2C_70.2C_90.E2.80.9492_15-0" rel="dc:references" contenteditable="false"></span>.
== Зноскі ==
{{reflist|2}}
== Літаратура ==
* <span class="citation" id="CITEREF.D0.93.D0.BE.D1.80.D0.B5.D0.BB.D0.BE.D0.B21989">''Гарэлаў В. І. ''  Тэарэтычная граматыка кітайскай мовы.  — М.: Асвета, 1989.  — 318  с.  </span><span class="citation" id="CITEREF.D0.93.D0.BE.D1.80.D0.B5.D0.BB.D0.BE.D0.B21989">— [[:ru:Special:BookSources/5090029148|ISBN 5-09-002914-8]].</span>
* <span class="citation">''Заўялава А. І. ''  Путунхуа і дыялекты: новыя рэаліі кітайскага свету  // Праблемы Далекага Усходу.  — 2012.  — № 6.  — С. 130-138130—138.</span>
* <span class="citation">''Лу Дзінь, Орусбаев А ''  [http://www.krsu.edu.kg/vestnik/2003/v1/a10.html Кітайскую мову як мову міжнацыянальных зносін у Кітаі]  // Веснік КРСУ.  — 2003.  — Т. 3, № 1.  — С. 130-138130—138.  <small>[http://www.webcitation.org/65WwbqYEQ Архівавана] з першакрыніцы 18 лютага 2012.</small></span><span class="citation"></span> {{Шаблон:V|6|11|2015}}(Праверана 6  лістапада  2015)
* <span class="citation" id="CITEREF.D0.A1.D0.BE.D1.84.D1.80.D0.BE.D0.BD.D0.BE.D0.B21979">''Софронов М. В. ''  Кітайская мова і кітайскае грамадства.  — М.: Навука, 1979.  — 312  с.</span>
== Спасылкі ==
* ''Заўялава А. І.'' {{Шаблон:Cite web|url=http://www.ifes-ras.ru/attaches/books__texts/Zavyalova._Language_situation_in_PRC.pdf|title=Языковая ситуция и языковая политика в КНР|publisher=// ''Сайт [[Институт Дальнего Востока РАН|Института Дальнего Востока РАН]]''|accessdate=2015-11-06}}
{{Кітайская мова}}
[[Катэгорыя:Кітайская мова]]
[[Катэгорыя:Мовы Кітая]]
| 