Кантынент: Розніца паміж версіямі
| [дагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
дрНяма тлумачэння праўкі |
др крыніца - ru:Континент |
||
Радок 1:
'''Кантынент''' (ад {{lang-la|Continens}}, р.скл. ''continentis'') або '''мацярык''' —
У [[Геалогія|геалагічным]] сэнсе кантынент адпавядае буйнаму блоку кары [[Кантынентальная кара|кантынентальнага тыпу]] і змяшчае, апроч сушы, таксама тэрыторыю прылеглай ''мацерыковай ускраіны'', [[шэльф]]а, і змешчаных на ім астравоў<ref name="Горкин">[http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_geo/6659/материк География. Современная иллюстрированная энциклопедия. — М.: Росмэн. Под редакцией проф. А. П. Горкина. 2006.]</ref>. Абрысы кантынентаў [[Палеагеаграфія|змяняюцца]] ў геалагічным часе. Мацерыкі, што існавалі на Зямлі ў ранейшыя эпохі, завуцца [[палеакантынент]]амі.
Як раўназначны або блізкі да панятку «кантынент» таксама ўжываецца тэрмін «'''мацярык'''»<ref name="BSE">{{БСЭ3|загаловак=Континент}}</ref>.
== Тэрміналогія ==
Радок 10 ⟶ 14:
У англійскай і некаторых іншых мовах словам ''continent'' пазначаюць як кантыненты, так і часткі свету.
У [[геалогія|геалогіі]] да мацерыка часта адносяць таксама падвадную ўскраіну мацерыка, улучаючы астравы, размешаныя на ёй. Мацерыкі з тэктанічнага пункту погляду — пляцоўкі [[літасфера|літасферы]], мелыя кантынентальную будову [[зямная кара|зямной кары]]<ref>[http://planetearth.at.ua/news/materiki/2011-11-24-350 Статья на «Планета Земля»]</ref>.
Кантынент (непарыўны, суцэльны), у адрозненне ад мацерыка, — бесперапынны масіў сушы, не падзелены морам. Межы кантынента не могуць праходзіць па сушы. Кантынентаў чатыры:
* [[Стары Свет]] ([[Еўразія]] і [[Афрыка]]),
* [[Новы Свет]] ([[Паўночная Амерыка]] і [[Паўднёвая Амерыка]]),
* [[Аўстралія]],
* [[Антарктыда]].
Існуе таксама падобны гісторыка-культурны панятак «[[часткі свету]]». На мацерыку [[Еўразія]] змесцаваны дзве часткі свету — [[Еўропа]] і [[Азія]], а частка свету [[Амерыка]] улучае два мацерыкі — [[Паўднёвая Амерыка|Паўднёвую]] і [[Паўночная Амерыка|Паўночную Амерыкі]]. Свет дзеліцца на шэсць частак свету:
* [[Азія]],
* [[Афрыка]],
* [[Амерыка]],
* [[Еўропа]],
* [[Аўстралія]] і [[Акіянія]],
* [[Антарктыка]] ([[Антарктыда]] з узбярэжнымі морамі і выспамі).
Часам [[Акіянія|Акіянію]] і [[Арктыка|Арктыку]] вылучаюць у асобныя [[часткі свету]].
[[Мяжа паміж Еўропай і Азіяй]] з поўначы на поўдзень праходзіць па [[Уральскія горы|Уральскім горам]], потым па рацэ [[Рака Эмба|Эмба]] да [[Каспійскае мора|Каспійскага мора]], паўночней [[Каўказ]]а — па рэках [[Кума]] і [[Маныч]] да [[Азоўскае мора|Азоўскага мора]], далей — па [[Чорнае мора|Чорнаму]] і [[Міжземнае мора|Міжземнаму морам]]. Апісаная вышэй мяжа не з'яўляецца бясспрэчнай — гэта толькі адзін з некалькіх прынятых у свеце варыянтаў.
== Кантынентальныя мадэлі ==
У свеце існуе трохі традыцый падзелу земляў на мацерыкі і часткі свету.
<center>
{| class="wikitable" style="margin:auto; text-align:center;"
|-
! colspan="9" | Лік кантынентаў у розных традыцыях
|-
| style="background:#fff;" colspan="9"|[[Файл:Continents vide couleurs.png|center|300px]]<center><small>Колерамі вылучаны часткі сушы, што выдзяляюцца ў кантыненты ў розных культурах</small>
|-
<!-- |'''3 кантыненты'''
|colspan="3" |<center><small><span style="background: #fed52e;"> </span><span style="background: #c10000;"> </span><span style="background: #f33e01;"> </span></small> [[Афраеўразія]]
|colspan="2" |<center><small><span style="background:#0c0;"> </span><span style="background:green;"> </span></small> [[Амерыка]]
|colspan="2" |<center><small><span style="background: #c04080;"> </span><span style="background: #0040ff;"> </span></small> [[Акіянія]]
|-(нет АИ)-->
|style="text-align:left;"|'''4 кантыненты'''<ref>{{cite web|title='continents' - ''Encyclopedia of World Geography, Volume 1''|url=http://books.google.com/books?id=DJgnebGbAB8C&pg=PA215&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|editor=R. W. McColl|год=2005, Golson Books Ltd.|ISBN=9780816072293|старонак=215|выданне=2012-06-26|quote=And since Africa and Asia are connected at the Suez Peninsula, Europe, Africa, and Asia are sometimes combined as Afro-Eurasia or Eurafrasia.}}</ref>
|colspan="3" |{{small|{{color strip|#fed52e|#c10000|#f33e01}}}} [[Афраеўразія]]
|colspan="2" |{{small|{{color strip|#0c0|green}}}} [[Амерыка]]
||{{small|{{color strip|#0040ff}}}} [[Антарктыда]]
||{{small|{{color strip|#c04080}}}} [[Аўстралія, кантынент|Аўстралія]]
|-
|style="text-align:left;"|'''5 кантынентаў'''<br /><ref name="OU">Océano Uno, Diccionario Enciclopédico y Atlas Mundial, «Continente», page 392, 1730. ISBN 84-494-0188-7</ref><ref name="LCC">Los Cinco Continentes (The Five Continents), Planeta-De Agostini Editions, 1997. ISBN 84-395-6054-0</ref>
||{{small|{{color strip|#fed52e}}}} [[Африка]]
|colspan="2" |{{small|{{color strip|#c10000|#f33e01}}}} [[Еўразія]]
|colspan="2" |{{small|{{color strip|#0c0|green}}}} [[Амерыка]]
||{{small|{{color strip|#0040ff}}}} [[Антарктыда]]
||{{small|{{color strip|#c04080}}}} [[Аўстралія, кантынент|Аўстралія]]
|-
|style="text-align:left;"|'''6 кантынентаў'''<ref name="HEL"/>
||{{small|{{color strip|#fed52e}}}} [[Афрыка]]
||{{small|{{color strip|#c10000}}}} [[Еўропа]]
||{{small|{{color strip|#f33e01}}}} [[Азія]]
|colspan="2" |{{small|{{color strip|#0c0|green}}}} [[Амерыка]]
||{{small|{{color strip|#0040ff}}}} [[Антарктыда]]
||{{small|{{color strip|#c04080}}}} [[Аўстралія, кантынент|Аўстралія]]
|-
|style="text-align:left;"|'''6 кантынентаў'''<br /><ref name="Columbia">«[http://www.bartleby.com/65/co/continent.html Continent]». ''[http://www.bartleby.com/65/ The Columbia Encyclopedia]''. 2001. New York: Columbia University Press — Bartleby.</ref>
||{{small|{{color strip|#fed52e}}}} [[Афрыка]]
|colspan="2" |{{small|{{color strip|#c10000|#f33e01}}}} [[Еўразія]]
||{{small|{{color strip|#0c0}}}} [[Паўночная Амерыка]]
||{{small|{{color strip|green}}}} [[Паўднёвая Амерыка]]
||{{small|{{color strip|#0040ff}}}} [[Антарктыда]]
||{{small|{{color strip|#c04080}}}} [[Аўстралія, кантынент|Аўстралія]]
|-
|style="text-align:left;"|'''7 кантынентаў'''<br /><ref name="NatlGeo">[http://www.nationalgeographic.com/xpeditions/atlas/index.html?Parent=world&Mode=d&SubMode=w World], ''[[National Geographic, часопіс|National Geographic]] — [http://www.nationalgeographic.com/xpeditions/ Xpeditions Atlas].'' 2006. Washington, DC: National Geographic Society.</ref><ref name="AoCA">[http://atlas.gc.ca/site/english/maps/reference/international/world/referencemap_image_view The World — Continents], [http://atlas.nrcan.gc.ca/site/english/index.html ''Atlas of Canada'']</ref><ref name=EB>«[http://www.britannica.com/ebc/article-9361501 Continent]». ''[[Encyclopædia Britannica]]''. 2006. Chicago: Encyclopædia Britannica, Inc.</ref><ref name="Oxford1">''[[Oxford English Dictionary|The New Oxford Dictionary of English]].'' 2001. New York: Oxford University Press.</ref><ref name="Encarta">«[http://encarta.msn.com/encyclopedia_761553387/Continent.html Continent]». ''[[Encarta|MSN Encarta Online Encyclopedia 2006]].''. [http://www.webcitation.org/5kwRKkaEZ Archived] 2009-10-31.</ref><ref name="Oxford2">«Continent». McArthur, Tom, ed. 1992. ''The Oxford Companion to the English Language''. New York: Oxford University Press; p. 260.</ref>
||{{small|{{color strip|#fed52e}}}} [[Афрыка]]
||{{small|{{color strip|#c10000}}}} [[Еўропа]]
||{{small|{{color strip|#f33e01}}}} [[Азія]]
||{{small|{{color strip|#0c0}}}} [[Паўночная Амерыка]]
||{{small|{{color strip|green}}}} [[Паўднёвая Амерыка]]
||{{small|{{color strip|#0040ff}}}} [[Антарктыда]]
||{{small|{{color strip|#c04080}}}} [[Аўстралія, кантынент|Аўстралія]]
|}
</center>
* Мадэль сямі кантынентаў папулярная ў [[Кітай|Кітаі]], [[Індыя|Індыі]], часткова ў заходняй Еўропе і ў [[Англійскамоўныя краіны|англійскамоўных краінах]].
* Мадэль шасці кантынентаў са з'яднанай Амерыкай («[[Часткі свету]]») папулярная ў [[Іспанская мова|іспанамоўных краінах]]<ref>{{cite book |url = http://lema.rae.es/dpd/?key=norteamerica |language=Spanish }}</ref> і частцы ўсходняй Еўропы, улучаючы [[Грэцыя|Грэцыю]] з яе пяцікантынетальнай мадэллю (пяць населеных кантынентаў)<ref name="HEL">[http://web.archive.org/web/20110824110220/http://pi-schools.sch.gr/dimotiko/geografia_st/math/math_21_30.pdf] official Greek Paedagogical Institute ''6th grade Geography textbook'', 5+1 continents combined-America model, ''Pankosmios Enyklopaidikos Atlas'', CIL Hellas Publications, ISBN 84-407-0470-4, page 30, 5+1 combined-America continents model, ''Neos Eikonographemenos Geographikos Atlas'', Siola-Alexiou, 6 continents combined-America model, ''Lexico tes Hellenikes Glossas'', Papyros Publications, ISBN 978-960-6715-47-1, lemma continent(''epeiros''), 5 continents model, [http://www.komvos.edu.gr/dictonlineplsql/simple_search.display_full_lemma?the_lemma_id=18827&target_dict=1] ''Lexico Triantaphyllide'' online dictionary , Greek Language Center (''Kentro Hellenikes Glossas''), lemma continent(''epeiros''), 6 continents combined-America model, ''Lexico tes Neas Hellenikes Glossas'', G.Babiniotes, Kentro Lexikologias(Legicology Center) LTD Publications , ISBN 960-86190-1-7, lemma continent(''epeiros''), 6 continents combined-America model.Note and clarification on the above: the sometimes used in Greece 5 and 5+1 continents models mentioned above are equivalent to the 6 (inhabited) continents combined-America model excluding/including (separately mentioning) the uninhabited and once lesser-known or unknown Antarctica (just like the Olympic Circles-Logo); they don’t refer to some other 5 or other number continent modeling scheme.</ref>.
[[Файл:ContinentStatistics.svg|thumb|300px|Параўнанне пляца і насельніцтва]]
{| class="wikitable sortable" style="text-align:right"
|-
! Кантынент
! Даўжыня (км з усходу на захад, і з поўдня на поўнач, па перыферыі)
! Доля сушы
! Насельніцтва
! Доля насельніцтва
! Шчыльнасць насельніцтва
|-
! [[
|
|-
! [[
|
|-
! [[Акіянія]]
|
|}
=== Еўразія ===
[[Файл:Eurasia (orthographic projection).svg|thumb|right|200px|Еўразія на [[глобус]]е]]
{{main|Еўразія}}
'''Еўразія''' — самы вялікі мацярык на Зямлі, і адзіны, які абмываецца чатырма [[акіян]]амі: на поўдні — [[Індыйскі акіян|Індыйскім]], на поўначы — [[Паўночны Ледавіты акіян|Паўночным Ледавітым]], на захадзе — [[Атлантычны акіян|Атлантычным]], на ўсходзе — [[Ціхі акіян|Ціхім]]. Кантынент змесцаваны ў [[Паўночнае паўшар'е|Севернам паўшар'і]] паміж 9° з. д. і 169° з. д., пры гэтым частка астравоў Еўразіі знаходзіцца ў [[Паўднёвае паўшар'е|Паўднёвым паўшар'і]]. Большая частка кантынентальнай Еўразіі ляжыць у [[Усходняе паўшар'е|Усходнім паўшар'і]], хоць крайнія заходні і ўсходні ўскрайкі мацерыка знаходзяцца ў [[Заходняе паўшар'е|Заходнім паўшар'і]]. Еўразія працягнулася з захаду на ўсход на 10,5 тыс. км, з поўначы на поўдзень — на 5,3 тыс. км, пры плошчы 53,6 млн км². Гэта больш траціны плошчы ўсей сушы планеты. Плошча астравоў Еўразіі набліжаецца да 2,75 млн км².
Утрымвае дзве [[часткі свету]]: [[Еўропа|Еўропу]] і [[Азія|Азію]]. Лінію мяжы паміж Еўропай і Азіяй найчасцей праводзяць па ўсходніх схілах [[Уральскія горы|Уральскіх гор]], рацэ [[Рака Урал|Урал]], рацэ [[Рака Эмба|Эмба]], паўночна-заходняму ўзбярэжжу [[Каспійскае мора|Каспійскага мора]], рацэ [[Рака Кума, Паўночны Каўказ|Кума]], [[Кума-Маныцкая западзіна|Кумо-Маныцкай западзіне]], рацэ [[Рака Маныч|Маныч]], усходняму ўзбярэжжу Чорнага мора, паўднёваму ўзбярэжжу Чорнага мора, праліву [[Басфор]], Мармуроваму моры, праліву [[Дарданэлы]], Эгейскаму і Міжземнаму морам, Гібралтарскаму праліву. Гэты падзел склаўся гістарычна. У прыродным дачыненні рэзкай мяжы паміж Еўропай і Азіяй не існуе. Кантынент з'яднаны бесперапыннасцю сушы, што склалася на цяперашні момант тэктанічнай кансалідаванасцю і адзінствам шматлікіх кліматычных працэсаў.
=== Паўночная Амерыка ===
[[Файл:Location North America.svg|thumb|right|200px|Паўночная Амерыка на [[глобус]]е]]
{{main|Паўночная Амерыка}}
'''Паўночная Амерыка''' ({{lang-en|North America}}, {{lang-fr|Amérique du Nord}}, {{lang-es|América del Norte, Norteamérica}}, {{lang-nah|Ixachitlān Mictlāmpa}}) — адзін з кантынентаў планеты [[Зямля]], змесцаваны на поўначы [[Заходняе паўшар'е|Заходняга]] паўшар'і Землі. Паўночная Амерыка абмываецца з захаду [[Ціхі акіян|Ціхім акіянам]] з Берынгавым морам, залівамі Аляска і Каліфарнійскім, з усходу [[Атлантычны акіян|Атлантычным акіянам]] з морамі Лабрадор, Карыбскім, залівам Святога Лаўрына і Мексіканскім, з поўначы — [[Паўночны Ледавіты акіян|Паўночным Ледавітым акіянам]] з морамі Бофарта, Бафіна, Грэнландскім і Гудзонавым залівам. З захаду кантынент адлучаны ад [[Еўразія|Еўразіі]] [[Берынгаў праліў|Берынгавым пралівам]]. На поўдні мяжа паміж Паўночнай і [[Паўднёвая Амерыка|Паўднёвай Амерыкай]] праходзіць праз [[Панамскі перашыек]].
У склад Паўночнай Амерыкі ўлучаюць таксама шматлікія астравы: [[Грэнландыя|Грэнландыю]], [[Канадскі арктычны архіпелаг]], [[Алеуцкія астравы]], [[востраў Ванкувер]], [[архіпелаг Аляксандра]] і іншыя. Плошча Паўночнай Амерыкі разам з астраамі 24,25 млн км², без астравоў 20,36 млн км².
=== Паўднёвая Амерыка ===
[[Файл:South America (orthographic projection).svg|thumb|right|200px|Паўднёвая Амерыка на [[глобус]]е]]
{{main|Паўднёвая Амерыка}}
'''Паўднёвая Амерыка''' ({{lang-es|América del Sur, Sudamérica, Suramérica}}, {{lang-pt|América do Sul}}, {{lang-en|South America}}, {{lang-nl|Zuid-Amerika}}, {{lang-fr|Amérique du Sud}}, {{lang-gn|Ñembyamérika}}, {{lang-qu|Urin Awya Yala, Urin Amerika}}) — паўднёвы кантынент у [[Амерыка|Амерыцы]], змесцаваны галоўным чынам у [[Заходняе паўшар'е|Заходнім]] і [[Паўднёвае паўшар'е|Паўднёвым]] паўшар'ях планеты [[Зямля]], тым не менш, часткова кантынент знаходзіцца і ў [[Паўночнае паўшар'е|Паўночным паўшар'і]]. Абмываецца на захадзе [[Ціхі акіян|Ціхім акіянам]], на ўсходзе — [[Атлантычны акіян|Атлантычным]], з поўначы абмяжоўваецца [[Паўночная Амерыка|Паўночнай Амерыкай]], мяжа паміж Амерыкамі праходзіць па [[Панамскі перашыек|Панамскаму перашыйку]] і [[Карыбскае мора|Карыбскаму моры]].
У склад Паўднёвай Амерыкі таксама ўваходзяць розныя [[Востраў|астравы]], большасць з якіх прыналежыць краінам кантынента. [[Карыбскае мора|Карыбскія]] тэрыторыі адносяцца да [[Паўночная Амерыка|Паўночнай Амерыцы]]. Краіны Паўднёвай Амерыкі, якія мяжуюць з Карыбскім морам — улучаючы [[Калумбія|Калумбію]], [[Венесуэла|Венесуэлу]], [[Гаяна|Гаяну]], [[Сурынам]] і [[Французская Гвіяна|Французскую Гвіяну]] — вядомыя як [[Карыбская Паўднёвая Амерыка]].
Найболей важнымі рачнымі сістэмамі ў Паўднёвай Амерыцы з'яўляюцца [[Амазонка]], [[Арынока]] і [[Рака Парана|Парана]], агульны басейн якіх складае 7 000 000 км² (плошча Паўднёвай Амерыкі 17 800 000 км²). Большасць азёр Паўднёвай Амерыкі знаходзяцца ў [[Анды|Андах]], найбуйным з якіх і найвысокім у свеце суднаходным возерам з'яўляецца [[Тытыкака]], на мяжы Балівіі і Перу. Самым вялікім па плошчы з'яўляецца возера [[Возера Маракайба|Маракайба]] ў Венесуэле, яно таксама і адно з найстаражытнейшых на планеце.
У Паўднёвай Амерыцы знаходзіцца самы высокі [[вадаспад]] у свеце — [[Анхель]]. На мацерыку мясцуецца і самы магутны вадаспад — [[Ігуасу, вадаспады|Ігуасу]].
Плошча кантынента — 17,8 млн км² (4-е месца сярод кантынентаў).
=== Афрыка ===
[[Файл:Africa (orthographic projection).svg|thumb|right|200px|Афрыка на [[глобус]]е]]
{{main|Афрыка}}
'''Афрыка''' — другі па плошчы мацярык пасля [[Еўразія|Еўразіі]], які абмываецца [[Міжземнае мора|Міжземным морам]] з поўначы, [[Чырвонае мора|Чырвоным]] — з паўночнага ўсходу, [[Атлантычны акіян|Атлантычным акіянам]] з захаду і [[Індыйскі акіян|Індыйскім акіянам]] з усходу і поўдня. Афрыкай завецца таксама [[частка свету]], якая складаецца з мацерыка Афрыка і прылеглых астравоў.
Афрыканскі кантынент перасякае [[экватар]] і трохі [[кліматычная зона|кліматычных зон]]; гэта адзіны кантынент, што працягнуўся ад паўночнага субтрапічнага кліматычнага пояса да паўднёвага субтрапічнага. З-за нястачы сталых ападкаў і абваднення — роўна як [[ледавік]]оў ці [[ваданосны гарызонт|ваданоснага гарызонту]] горных сістэм — натуральнага рэгулявання клімату нідзе, апроч узбярэжжаў, практычна не назіраецца.
=== Аўстралія ===
[[Файл:Australia (orthographic projection).svg|thumb|right|200px|Аўстралія на [[глобус]]е]]
{{main|Аўстралія, кантынент}}
'''Аўстралія''' (ад {{lang-la|austrālis}} — «паўднёвы») — кантынент, змесцаваны ў [[Усходняе паўшар'е|Усходнім]] і [[Паўднёвае паўшар'е|Паўднёвым]] паўшар'ях [[Зямля|Землі]]. Уся тэрыторыя мацерыка з'яўляецца асноўнай часткай дзяржавы [[Аўстралійскі Саюз]]. Мацярык уваходзіць у [[частка свету|частку свету]] [[Аўстралія і Акіянія]]. Паўночнае і ўсходняе ўзбярэжжа Аўстраліі абмываюць моры [[Ціхі акіян|Ціхага акіяна]]: [[Арафурскае мора|Арафурскае]], [[Каралавае мора|Каралавае]], [[Тасманава мора|Тасманава]], [[Тыморскае мора|Тыморскае моры]]; заходняе і паўднёвае — [[Індыйскі акіян]]. Блізу Аўстраліі знаходзяцца буйныя астравы [[Новая Гвінея]] і [[Тасманія]]. Уздоўж паўночна-усходняга ўзбярэжжа Аўстраліі больш за на 2000 км цягнецца самы вялікі ў свеце [[каралавыя рыфы|каралавы рыф]] — [[Вялікі бар'ерны рыф|Вялікі Бар'ерны рыф]]<ref name="UNEP">{{cite web|author=UNEP World Conservation Monitoring Centre|year=1980|title=Protected Areas and World Heritage - Great Barrier Reef World Heritage Area|url=http://sea.unep-wcmc.org/sites/wh/gbrmp.html|publisher=Department of the Environment and Heritage|accessdate=31-03-2008|deadlink=404|archiveurl=http://web.archive.org/20060831073819/sea.unep-wcmc.org/sites/wh/gbrmp.html|archivedate=2006-08-31}}</ref>.
=== Антарктыда ===
[[Файл:Location Antarctica.svg|thumb|right|200px|Антарктыда на [[глобус]]е]]
{{main|Антарктыда}}
'''Антарктыда''' ({{lang-el|ἀνταρκτικός}} — процілегласць [[Арктида|Арктиде]]) — кантынент, які знаходзяцца на самым поўдні [[Зямля|Землі]], цэнтр Антарктыды прыкладна супадае з [[Паўднёвы полюс|паўднёвым геаграфічным полюсам]]. Антарктыду абмываюць воды [[Паўднёвы акіян|Паўднёвага акіяна]]. Антарктыдай завуць таксама [[частка свету]], якая складаецца з мацерыка Антарктыды і прылеглых астравоў.
Антарктыда — самы высокі мацярык, яго сярэдняя вышыня — {{num|2040|метраў}}. На мацерыку таксама знаходзіцца каля 85 % ледавікоў планеты. Сталага насельніцтва на Антарктыдзе няма, але прысутнічае больш сарока навуковых станцый, што належаць розным дзяржавам і прызначаных для даследавання і дэталёвага вывучэння асаблівасцяў кантынента.
Антарктыда амаль цалкам пакрыта [[Ледавік#Класіфікацыя ледавікоў|ледавіковым покрывам]], сярэдняя таўшчыня якога перавышае {{num|2500|метраў}}. Існуе таксама вялікая колькасць падлёдных азёр (больш 140), самым буйным з якіх з'яўляецца адкрытае расійскімі навукоўцамі ў 1990-х гадах возера [[Возера Усход|Усход]].
== Гіпатэтычныя кантыненты ==
=== Кенарленд ===
{{main|Кенарленд}}
''Кенарленд'' — гіпатэтычны [[суперкантынент]], існавалы на думку геафізікаў у неаархеі (прыкладна 2,75 млрд гадоў назад)<ref name="Лубнина">[http://oldvak.ed.gov.ru/common/img/uploaded/files/vak/announcements/Geolog-miner/2009/26-10/LubninaNV.pdf Н. В. Лубнина: «Восточно-европейский кратон от неоархея до палеозоя по палеомагнитным данным»]</ref>. Назва паходзіць ад кенаранскай фазы складкаватасці. Палеамагнітныя даследаванні паказваюць, што Кенарленд знаходзіўся ў нізкіх шыротах.
=== Нуна ===
{{main|Нуна}}
''Нуна'' (''Калумбія'', ''Хадсанлэнд'') — гіпатэтычны [[суперкантынент]], існавалы ў перыяд ад 1,8 да 1,5 млрд гадоў назад (максімальная зборка ~1,8 млрд гадоў назад<ref name="Лубнина"/>). Здагадка пра яго існаванне была высунута Дж.{{nbsp}}Роджэрсам і М.{{nbsp}}Сантушам у 2002 годзе<ref>Rogers, J.J.W. and Santosh, M., 2002, ''Configuration of Columbia, a Mesoproterozoic supercontinent.'' Gondwana Research, v. 5, pp. 5—22</ref>. Час існавання Нуны даводзіцца на [[Палеапратэразой|палеапратэразойскую эру]]<ref name="Zhao1">{{Cite journal |first=Guochun |last=Zhao |coauthors = Cawood, Peter A.; Wilde, Simon A.; Sun, M. |year=2002|title=Review of global 2.1–1.8{{nbsp}}Ga orogens: implications for a pre-Rodinia supercontinent |journal=Earth-Science Reviews |volume=59 |pages=125–162 |accessdate=2007-01-07}}</ref>, што робіць яго меркавана найстарым суперкантынентам. Ён складаўся з плата-папярэднікаў [[Старажытныя платформы|старажытных платформаў]], якія ўваходзілі ў склад ранейшых кантынентаў Лаўрына, [[Фенасарматыя]], [[Украінскі шчыт|Украінскага шчыта]], Амазоніі, [[Аўстралія, кантынент|Аўстраліі]] і, магчыма, [[Сібір, кантынент|Сібіры]], [[Сіна-Карэйская платформа|Сіна-Карэйскай платформы]] і [[Калахарыйская платформа|Калахарыйскай платформы]]. Існаванне кантынента Калумбія заснавана на [[геалогія|геалагічных]]<ref name="Zhao1"/><ref name="Zhao2">{{Cite journal |first=Guochun |last=Zhao |coauthors=Sun, M.; Wilde, Simon A.; Li, S.Z. |year=2004|title=A Paleo-Mesoproterozoic supercontinent: assembly, growth and breakup |journal=Earth-Science Reviews |volume=67 |pages=91–123 |accessdate=2007-01-08}}</ref> і палеамагнітных дадзеных<ref name="Pesonen">{{cite journal|first=Lauri J.|last=Pesonen|coauthors=J. Salminen , F. Donadini and S. Mertanen|year=2004|month=November|title=Paleomagnetic Configuration of Continents During the Proterozoic|url=http://spaceweb.oulu.fi/geofys03/pdf/No30_Paleomagnetic_Configuration_of_Continents_.pdf|format=PDF|accessdate=2006-03-11|archiveurl=http://web.archive.org/web/20110720191404/http://spaceweb.oulu.fi/geofys03/pdf/No30_Paleomagnetic_Configuration_of_Continents_.pdf|archivedate=2011-07-20|deadlink=404}}</ref><ref name="Bispo-Santos">{{cite journal|first=Franklin|last=Bispo-Santos|coauthors= Manoel S. D’Agrella-Filho; Igor I.G. Pacca; Liliane Janikian; Ricardo I.F. Trindade; Sten-Ake Elming; Jesué A. Silva; Márcia A.S. Barros; Francisco E.C. Pinho|year=2008|month=June|title=Columbia revisited: Paleomagnetic results from the 1790 Ma colider volcanics (SW Amazonian Craton, Brazil) ''Precambrian Research'', v. 164, p. 40-49-162|accessdate=2007-01-07}}</ref>.
=== Радзінія ===
{{main|Радзінія}}
''Радзінія'' (ад «Радзіма»<ref>[http://wiki.vspu.ru/doku.php?id=workroom:iteach2007:ivanovama_petrovaea:родиния Статья о Родинии на портале образовательных ресурсов]</ref> або ад «нарадзіць»<ref>Li, Z. X.; Bogdanova, S. V.; Collins, A. S.; Davidson, A.; B. De Waele, R. E. Ernst, I. C. W. Fitzsimons, R. A. Fuck, D. P. Gladkochub, J. Jacobs, K. E. Karlstrom, S. Lul, L.M. Natapov, V. Pease, S. A. Pisarevsky, K. Thrane and V. Vernikovsky (2008). «Assembly, configuration, and break-up history of Rodinia: A synthesis». ''Precambrian Research'' '''160:''' 179—210</ref>) — гіпатэтычны [[суперкантынент]], меркавана існавалы ў [[пратэразой|пратэразоі]] — [[Эон, геалогія|эоне]] [[дакембрый|дакембрыя]]. Паўстаў каля 1,1 мільярда гадоў назад і распаўся каля 750 мільёнаў гадоў назад. У той час Зямля складалася з адной гіганцкай часткі сушы і аднаго гіганцкага акіяна, што атрымаў назва [[Міровія]], таксама ўзятае з рускай мовы. Радынія часта лічыцца найстаражытным вядомым суперкантынентам, аднак яе пазіцыя і абрысы ўсё яшчэ з'яўляюцца прадметамі спрэчак. Пасля распаду Радыніі кантыненты паспелі яшчэ раз з'яднацца ў суперкантынент [[Пангея]] і зноў распасціся.
=== Лаўрусія ===
{{main|Лаўрусія}}
''Лаўрусія'' (''Еўрамерыка'') — [[палеазой]]скі суперкантынент, што ўтварыўся ў выніку [[Калізія кантынентаў|калізіі]] [[Паўночна-Амерыканская платформа|Паўночна-Амерыканскай]] (старажытны кантынент [[Лаўрына (старажытны мацярык)|Лаўрына]]) і [[Усходне-Еўрапейская платформа|Усходне-Еўрапейскай]] (старажытны кантынент [[Балтыка, старажытны мацярык|Балтыка]]) платформаў у час [[Каледонская складкаватасць|каледонскага арагенезу]]. Вядомыя таксама назвы ''Калядонія'', «''Старажытны чырвоны мацярык''» ({{lang-en|Old Red Continent}}), «''мацярык [[Старажытны чырвоны пясчанік|Старажытнага чырвонага пясчаніку]]''» ({{lang-en2|Old Red Sandstone Continent}}). У [[пермскі перыяд]] злучылася з [[Пангея|Пангеяй]] і стала яе складнікам. Пасля распаду Пангеі стала часткай [[Лаўразія|Лаўразіі]]. У [[палеаген]]е распалася.
=== Гандвана ===
[[Файл:Laurasia-Gondwana-ru.svg|thumb|right|250px|Зніклыя кантыненты]]
{{main|Гандвана}}
''Гандвана'' у [[Палеагеаграфія|палеагеаграфіі]] — старажытны [[суперкантынент]], паўсталы прыкладна 750—530 млн гадоў назад, доўгі час локализовавшийся вакол [[Паўднёвы полюс|Паўднёвага полюса]], які ўключаў у сябе практычна ўсю сушу, у наш час змесцаваную ў [[Паўднёвае паўшар'е|паўднёвым паўшар'і]] ([[Афрыка]], [[Паўднёвая Амерыка]], [[Антарктыда]], [[Аўстралія]]), а таксама тэктанічныя блокі [[Індастан]]а і [[Аравія|Аравіі]], цяпер якія перамясціліся ў паўночнае паўшар'е і сталыя часткай [[Еўразія|Еўразійскага]] мацерыка. У раннім [[Палеазойская эра|палеазоі]] Гандвана паступова ссоўвалася на поўнач, і ў [[Каменнавугальны перыяд|каменнавугальным перыядзе]] (360 мільёнаў гадоў назад) злучылася з [[Паўночная Амерыка|паўночнаамерыканска]]-[[Скандынавія|скандынаўскім]] мацерыком у гіганцкі протакантынент [[Пангея|Пангею]]. Потым у часы [[Юрскі перыяд|юрскага перыяду]] (каля 180 мільёнаў гадоў назад) Пангея зноў раскалолася на Гандвану і паўночны кантынент [[Лаўразія|Лаўразію]], якія падзяліў акіян [[Тэтыс, акіян|Тэтыс]]. 30 мільёнаў гадоў праз, у тым жа юрскім перыядзе, Гандвана паступова стала распадацца на новыя (цяперашнія) мацерыкі. Даканцова ўсе сучасныя мацерыкі — [[Афрыка]], [[Паўднёвая Амерыка]], [[Аўстралія]], [[Антарктыда]] і [[паўвостраў]] [[Індастан]] — вылучыліся з Гандваны толькі пад канец [[Мелавы перыяд|мелавога перыяду]], то бок 70—80 мільёнаў гадоў назад.
=== Пангея ===
[[Файл:Пангея.png|thumb|right|250px|Пангея ў асяроддзі Панталасы]]
{{main|Пангея}}
''Пангея'' ({{lang-grc|Πανγαῖα}} — «''усё зямля''») — назва, дадзеная [[Альфрэд Вегенер|Альфрэдам Вегенерам]] [[Суперкантынент|протакантынента]], паўсталаму ў эпоху [[Палеазой|палеазоя]]. Гіганцкі [[акіян]], які абмываў Пангею з [[сілур|сілурыйскага перыяду]] [[палеазой|палеазою]] і да ранняга [[мезазой|мезазою]] улучна, атрымаў назву [[Панталаса]] (ад {{lang-grc|παν-}} «усё-» і {{lang-grc2|θάλασσα}} «мора»). Пангея ўтварылася ў пермскім перыядзе, і раскалолася пад канец трыясу (прыкладна 200—210 мільёнаў гадоў назад) на два кантынента: паўночны — [[Лаўразія|Лаўразію]] і паўднёвы — [[Гандвана|Гандвану]]. Падчас фармавання Пангеі са старажытнейшых кантынентаў на месцах іх сутыкнення паўсталі [[Гора|горныя сістэмы]], некаторыя з іх (прыкладам, [[Уральскія горы|Урал]] і [[Апалачы]]) праіснавалі і да нашага часу. Гэтыя раннія горы значна старажытнае адносна маладых горных сістэм ([[Альпы|Альп]] у [[Еўропа|Еўропе]], [[Кардыльеры|Кардыльераў]] у [[Паўночная Амерыка|Паўночнай Амерыцы]], [[Анды|Андаў]] у [[Паўднёвая Амерыка|Паўднёвай Амерыцы]] ці [[Гімалаі|Гімалаяў]] у [[Азія|Азіі]]). З-за [[Эрозія (геалогія)|эрозіі]], якая доўжыцца шмат мільёнаў гадоў, Урал і Апалачы — згладжаныя невысокія горы.
=== Казахстанія ===
{{main|Казахстанія}}
''Казахстанія'' — [[Палеазой|сярэдне-палеазойскі]] кантынент, які знаходзіўся паміж [[Лаўрусія|Лаўрусіяй]] і [[Сібірская платформа|Сібірскай платформай]]. Ён працягваецца ад [[Тургайская даліна|Тургайскага прагіну]] і [[Туранская нізіна|Туранскай нізіны]] да пустэльняў [[Гобі]] і [[Цякла-Мачаны]]а.
=== Лаўразія ===
{{main|Лаўразія}}
'''Лаўразія''' — [[Суперкантынент|звышкантынент]], існавалы як паўночная частка разлому протакантынента [[Пангея|Пангеі]] (паўднёвая — [[Гандвана]]) у эпоху познага [[Мезазой|мезазою]]. Яднаў вялікую частку тых тэрыторый, якія складаюць сёння існыя кантыненты паўночнага паўшар'я — [[Еўразія|Еўразію]] і [[Паўночная Амерыка|Паўночную Амерыку]], якія ў сваю чаргу адшчапіліся адзін ад аднаго ад 135 да 200 мільёнаў гадоў назад<ref>{{cite web|last=Houseman|first=Greg|url=http://homepages.see.leeds.ac.uk/~eargah/Gond.html|title=Dispersal of Gondwanaland|publisher=[[University of Leeds]]|accessdate=21 Oct 2008|archiveurl=http://www.webcitation.org/65CJNU6kc|archivedate=2012-02-04}}</ref>.
=== Пангея Ультыма ===
{{main|Пангея Ультыма}}
Уяўляецца імаверным, што праз 100—200 млн гадоў кантыненты зноў памкнуцца ў суперкантынент. Мяркуюцца розныя магчымыя сцэнары гэтага з'яднання, вядомыя пад назвамі [[Пангея Ультыма]], [[Новапангея]] і [[Амазія]].
== Заўвагі ==
{{заўвагі}}
== Спасылкі ==
{{commonscat-inline|Continents}}
* [http://geomaps.wr.usgs.gov/parks/pltec/scplseqai.html Рэканструкцыя дрэйфа мацярыкоў]{{ref-en}}
== Гл. таксама ==
| |||