Сахара: Розніца паміж версіямі
| [дагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
дрНяма тлумачэння праўкі |
др крыніца - ru:Сахара |
||
Радок 1:
{{Пустыня
|Назва = Сахара
Радок 33 ⟶ 32:
Сахара часткова захоплівае тэрыторыю больш дзесяці дзяржаў — [[Алжыр]]а, [[Егіпет|Егіпта]], [[Заходняя Сахара|Заходняй Сахары]], [[Лівія|Лівіі]], [[Маўрытанія|Маўрытаніі]], [[Малі]], [[Марока]], [[Нігер]]а, [[Судан]]а, [[Туніс]]а і [[Чад]]а. Шырокія прасторы Сахары не заселены, аселы лад жыцця абмежаваны раёнамі [[аазіс]]аў, далінамі рэк [[Ніл]] і [[Рака Нігер|Нігер]].
Сахара не паддаецца катэгарызацыі ў рамках аднаго тыпу пустыні, хоць пераважным з'яўляецца пясчана-камяністы тып. У складзе пустэльні адрозніваюць мноства рэгіёнаў: [[Тэнэрэ]], [[Вялікі Усходні Эрг]], [[Вялікі Заходні Эрг]], [[Танезруфт]], [[Эль-Хара, пустыня|Эль-Хара]], [[Игиди]], [[Эрг-Фіга]], [[Аравійская пустыня|Аравійскую]], [[Алжырская пустыня|Алжырскую]], [[Лівійская пустыня|Лівійскую]], [[Нубійская пустыня|Нубійскую
Сахара ўвесь час павялічваецца — кожны год пустыня пашыраецца да поўдня на 6÷10 км<ref>[http://www.meteovesti.ru/news.n2?item=63589321819 Голодный год: поток мигрантов увеличивается]</ref>.
Радок 41 ⟶ 40:
Назвы некаторых раёнаў Сахары, такія як [[Танезруфт]] (паўднёвы захад Алжыра) ці [[Тэнэрэ]] (цэнтр Нігера), часта маюць [[Берберы|берберскае]] паходжанне<ref name="britannica">[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/516375/Sahara Sahara] — Britannica Online Encyclopedia {{ref-en}}</ref>.
== Геаграфічныя характарыстыкі ==
=== Плошча ===
Розныя крыніцы па-рознаму вызначаюць мяжы Сахары, з-за чаго ацэнкі яе плошчы вагаюцца. Выкарыстоўваюцца [[ізагіета|ізагіеты]] 100 і 200 мм, [[індэкс арыднасці|індэксы арыднасці]], мяжа плоданашэння [[фінікавая пальма|фінікавых пальмаў]] і вырастанні травы [[эспарта]] на поўначы, а таксама іншыя батанічныя прыкметы на поўдні. У некаторых крыніцах усходняя мяжа Сахары праведзена па даліне Нілу (не ўлучаюцца [[Аравійская пустыня|Аравійская]] і [[Нубійская пустыня|Нубійская]] пустыні). У [[Вялікая савецкая энцыклапедыя|БСЭ]] прыводзіцца дыяпазон ад 6 да 8 млн км²<ref name="bse"/>. Згодна [[Энцыклапедыя Брытаніка|энцыклапедыі Брытаніка]] Сахара займае плошчу каля 8,6 млн км², што складае каля 30 % плошчы Афрыкі<ref name="britannica"/>. [[Сусветны фонд дзікай прыроды|WWF]] прыводзіць лічбу 9,1 млн км², апісваючы плошчу «вялікай Сахары»<ref>{{cite web|url=http://worldwildlife.org/ecoregions/pa1327|title=Northern Africa|publisher=WWF|lang=en|accessdate=2014-04-23}}</ref>.
=== Геалогія і карысныя выкапні ===
Сахара мясцуецца на [[Сахарская пліта|Сахарскай пліце]] — паўночна-заходняй часткі старажытнай [[Афрыканская платформа|Афрыканскай платформы]]. Уздоўж цэнтральнай часткі пліты з захаду на ўсход працягваецца Цэнтральна-Сахарская зона ўзняццяў, дзе на паверхню выходзіць [[кембрыйскі перыяд|дакембрыйскі]] крышталічны падмурак: [[Регибатский масіў]] на захадзе адлучаны Танезруфтским прагінам ад сугор'я [[Ахагар]], які складаецца з [[горст]]аў і [[грабен]]аў. Далей да ўсходу распасціраюцца масівы [[Цібесці]], [[Эль-Увайнат]], [[Эль-Эглаб]], а таксама заходні выступ [[Нубійска-Аравійскі шчыт|Нубійска-Аравійскага шчыта]] (хрыбет [[Этбай]])<ref name="bse2">{{з|БСЭ|title=Сахарская плита}}</ref>
Да поўначы і поўдня ад зоны ўзняццяў знаходзяцца Паўночна-Сахарская і Паўднёва-Сахарская зоны апусканняў — прагіны платформы, запоўненыя [[фанеразой]]скімі [[Ападкавыя горныя пароды|ападкавымі пародамі]]. Да сярэдзіны [[Мелавы перыяд|мелу]] у гэтых зонах запасілася кантынентальная тоўшча, якая пазней (пад канец мелу — пачатку [[палеа генны перыяд|палеагену]]) была перакрыта марскімі асадкамі (прытым у паўднёвай частцы зоны апусканняў марскія асадкі менш магутныя). З эпохі [[алігацэн]]а мора адступіла, а старажытныя масівы (асабліва Ахаггар і Цібесці) выпрабавалі моцнае ўзняцце. У Паўднёва-Сахарскай зоне апусканняў таксама мясцуюцца плоская [[сінекліза]] [[Таадэні]], грабен [[Геа, грабен|Геа]], [[Малі-Нігерская сінкліза]] і сінекліза [[Чад, сінкліза|Чад]]<ref name="bse2"/>.
Дзякуючы стабільнасці платформы фармацыі эры [[палеазой|палеазоя]] засталіся гарызантальнымі і мала змяніліся. У большасці раёнаў Сахары дадзеныя ўтварэнні былі пакрыты мезазойскімі адкладамі, з якімі злучаны многія важныя [[ваданосны гарызонт|ваданосныя гарызонты]]. У паўночнай частцы пустыні дадзеныя ўтварэнні таксама асацыююцца з выцягнутымі западзінамі і басейнамі: ад [[аазіс]]аў заходняга Егіпта да [[шот]]аў Алжыра. Прагін платформы ў паўднёвай частцы пустыні стварыў буйныя басейны, занятыя [[кайназой]]нымі азёрамі (прыкладам, мега-возерам [[Возера Чад|Чад]] і групай азёр [[Уніянга]])<ref name="britannica"/>.
На тэрыторыі Сахары ёсць багатыя радовішчы [[нафта|нафты]] і [[прыродны газ|газу]] ([[Сахарскі нафтагазаносны басейн]], улучаючы радовішча [[Хасі-Месауд, нафтавае радовішча|Хасі-Месауд]]), [[жалезная руда|жалезных]] ([[Кедыет Іджыл|Іджыль]]) і [[медзяная руда|медзяных]] ([[Акжужт]]) руд. радовішчы [[золата]], [[вальфрам]]а, [[Уран, элемент|урану]] і рэдкіх металаў злучаны з дакембрыйскім падмуркам<ref name="geo">{{ССГН|}}</ref><ref name="bse"/>.
=== Рэльеф ===
[[Файл:Saharan topographic elements map.png|thumb|Тапаграфічная карта Сахары.]]
Ландшафт Сахары вельмі размаіты. Большую частку яе тэрыторыі (да 70 %<ref name="geo"/>) займаюць раўнінныя гліністыя сериры, галькавыя [[рэг]]і і камяністыя плато ([[хамада]]) вышынёй ніжэй 500 м, якія апускаюцца да 200 м ва ўзбярэжных раёнах. Горныя выступы найболей высокія ў Цэнтральнай Сахары — сугор'і [[Цібесці]] (найвысокі пік на тэрыторыі Сахары — вулкан [[Эмі-Кусі]], 3415 м) і [[Ахагар]] (гара [[Тахт]], 3003 м). Гэтыя раёны нясуць сляды актыўнага [[вулкан]]ізму часоў [[Неагенавы перыяд|неагену]] і [[Чацвярцёвы перыяд|антрапагена]] і рассечаны глыбокімі далінамі (шырыня да 30 км, даўжыня да 400 км) з сухімі рэчышчамі старажытных рэк. Вакол сугор'яў працягваюцца [[куэста|куставыя]] грады вышынёй да 1000 м і ступеністыя плато [[Адрар-Іфорас]] (да 728 м), [[Аір, плато|Аір]] (да 1900 м), [[Энэдзі]] (да 1310 м), [[Тадэмаіт]] і іншыя<ref name="bse">{{з|БСЭ}}</ref>. Заўважнай асаблівасцю раўнінных раёнаў з'яўляецца [[пустынны загар]] — [[ферамарганец|ферамарганцавая]] чорная плёнка, што пакрывае горныя пароды. Сахарскія плато галоўным чынам складаюцца з выветраных парод, як, прыкладам алжырскае плато [[Тадэмаіт]]<ref name="britannica"/><ref name="bse"/>.
Апроч раўнін, плато і гор на тэрыторыі Сахары вылучаюць шматлікія неглыбокія [[Саланчакі|саланчаковыя]] [[бяссцёкавая вобласць|бяссцёкавыя басейны]] (себхі, шоты і дайі) і буйныя западзіны, у якіх сустракаюцца [[аазіс]]ы. Найболей нізказмесцаваныя вобласці — [[Катара]] (?133 м, самая нізкая кропка Сахары), [[Эль-Фаюм]], [[Мельгір]] (?26 м) і [[Бодэле]]<ref name="britannica"/>.
Прымеркаваныя да дэпрэсій і буйным [[вадзі]], пясчаныя пустыні ([[эрг, геаграфія|эргі]]) і [[выдма|выдмы]] займаюць каля 25 % паверхні пустыні<ref name="britannica"/> ці каля 2,2 млн км²<ref name="bse"/>. Найбуйнейшыя скупнасці пяскоў — [[Ігідзі]], [[Эрг-Фіга]], [[Вялікі Заходні Эрг]], [[Вялікі Усходні Эрг]], [[Эрг-Шэбі]] і інш. Грады пераважна змацаваны слабой [[Ксерафіты|ксерафітнай]] расліннасцю, таксама сустракаюцца круглыя, зоркападобныя, папярочныя выдмы і серпаватыя [[бархан]]ы; пірамідавістыя выдмы дасягаюць вышыні 150 м, сустракаюцца грады вышынёй да 200—300 м. На поўдні паўночнай і паўночна-усходняй частак ([[Аубары, пустыня|Аубары]], [[Ідзехан-Марук]], [[Тэнэрэ]], [[Лівійская пустыня]]) сустракаюцца рухомыя пяскі. У некаторых месцах назіраецца феномен [[Спяваючы бархан|спяваючых пяскоў]]<ref name="britannica"/><ref name="bse"/>
{|class="graytable"
|+
| align="center"|[[Файл:Libya 5210 Wan Caza Luca Galuzzi 2007.jpg|300px]]
| align="center"|[[Файл:Libya 4985 Tadrart Acacus Luca Galuzzi 2007.jpg|300px]]
| align="center"|[[Файл:24 Kamele ziehen zur Wasserstelle im Ennedi-Gebirge im Tschad.jpg|300px]]
|-
| align="center"|.
| align="center"|Горы [[Тадрарт-Акакус]], [[Лівія]]
| align="center"|[[Гельта]] ў раёне Энэдзі, [[Чад]]
|}
=== Водныя рэсурсы ===
Некалькі рэк, зараджаючыся за межамі Сахары, папаўняюць павярхоўныя і падземныя воды пустsні. [[Ніл]] з'яўляецца адзінай ракой са сталым транзітыўным вадацёкам<ref name="bse"/>. Яго асноўныя прытокі — [[Блакітны Ніл|Блакітны]] і [[Белы Ніл]] — зліваюцца на паўднёвым усходзе Сахары, і па ўсходняй ускраіне пустыні рака нясе свае воды да [[Міжземнае мора|Міжземнага мора]]. На Ніле ў 1964—1968 гадах створана буйнае вадасховішча [[Насер, вадасховішча|Насер]], якое пры разводдзі ўтварыла азёры [[Тошка, азёры|Тошка]], раён якіх урад [[Егіпет|Егіпта]] [[Новая Даліна, праект|плануе ператварыць у аазіс]]. На поўдні Сахары некалькі рэк пускаюцца ў возера [[Возера Чад|Чад]], адкуль значная колькасць вады працягвае цечу на паўночны ўсход і папаўняе мясцовыя ваданосныя пласты. Па паўднёва-заходняй ускраіне Сахары працякае рака [[Рака Нігер|Нігер]], ва [[унутраная дэльта Нігера|ўнутранай дэльты якой]] мясцуюцца азёры [[Фагібин]], [[Возера Гару|Гару]], [[Ніангай]] і інш.<ref name="britannica"/>.
У паўночныя раёны пустэльні ваду прыносяць ручаі і [[вадзі]] (сухія вадацёкі, што запаўняюцца вадой пасля моцных дажджоў), якія сцякаюць з [[Антыатлас]]а, [[Горы Атлас|Атласа]], гор [[Горы Орэс|Орэс]] і іншых узбярэжных узвышшаў [[Лівія|Лівіі]], [[Туніс]]а, [[Алжыр]]а і [[Марока]]. Найбуйныя з такіх рэк — [[Рака Драа|Драа]], [[Рака Саура|Саура]], [[Зіз]]. Многія меншыя па памеры водзі сцякаюць у шоты, як, прыкладам, [[Джэдзе]] ў [[Шот-Мельгір|Мельгір]].
Усярэдзіне самай Сахары ад Ахагара, Тасілін-Аджара і Цібесці разыходзіцца шырокая старажытная рачная сетка — [[вадзі]] [[Ігаргар]], [[Тафасасет]], [[Таманрасет, вадзі|Таманрасет]] і інш. Некаторыя з гэтых вадзі сфармаваліся ў далёкім мінулым, калі клімат рэгіёна быў больш вільготным, іншыя з'яўляюцца вынікам уплыву водных струменяў ад раптоўных праяў стыхіі, такіх як паводка [[1922]] года, якая знішчыла алжырскі горад [[горад Таманрасет|Таманрасет]]. Пясчаныя выдмы Сахары захоўваюць значныя запасы дажджавой вады, якая праточваецца і выходзіць крыніцамі на пустэльных схілах. Дажджы таксама напаўняюць [[гельта|гельты]], з якіх некаторыя не перасыхаюць ([[Аршэй]], [[Гельта-Земур|Земур]] і інш.) На ўскраінах Сахары, а таксама ў цэнтральных горных масівах захаваліся рэліктавыя азёры, часткова забагненыя і нярэдка моцна мінералізаваныя, прыкладам возера [[Возера Ёа|Ёа]] з групы азёр [[Уніянга]]<ref name="britannica"/><ref name="bse"/>.
Пад пяскамі Сахары мясцуюцца буйныя басейны [[падземныя воды|падземных вод]], улучаючы [[артэзіянскія воды|артэзіянскія]]. Гэтыя басейны галоўным чынам прымеркаваны да кантынентальных [[ніжні мел|ніжнемелавым]] пясчанікам і забяспечваюць вадой [[аазіс]]ы. Дзякуючы большаму аб'ёму падземнага сцёку паўночная частка Сахары багатая грунтовымі водамі; у паўднёвай частцы воды менш багатыя, а [[ваданосны гарызонт|ваданосныя гарызонты]] ляжаць глыбей. Падземныя воды таксама выкарыстоўваюцца для ірыгацыі (гл. лівійскі праект [[Вялікая рукатворная рака]])
{|class="graytable"
|+
| align="center"|[[Файл:Ziz river (js).jpg|300px]]
| align="center"|[[Файл:Hoggar8.jpg|300px]]
| align="center"|[[Файл:GueltaCamels.jpg|300px]]
|-
| align="center"|Рака [[Зіз]], якая сцякае ў пустыню Сахара з гор [[Высокі Атлас|Высокага Атласа]]
| align="center"|Аазіс, сугор'е [[Ахаггар]]
| align="center"|Вярблюды ў крыніцы вады ў [[Гельта|гельце]] [[Аршэй]], [[Чад]]
|}
=== Глебы ===
Глебы большай часткі Сахары характэрныя для [[тропікі|трапічных]] пустыняў і паўпустыняў (друзаватыя, галькавыя, пясчаныя). Маюць нізкае ўтрыманне [[арганічныя рэчывы|арганічных рэчываў]], глебавыя пласты вылучаны слаба. У некаторых абласцях ёсць [[Азотфіксацыя|азотфіксавальныя бактэрыі]], аднак галоўным чынам глебы біялагічна неактыўныя. Па краях пустыні глебы ўтрымваюць вялікія канцэнтрацыі арганікі; у западзінах глебы часта [[засаленне глеб|засолены]]. Наяўнасць незвязанага [[Карбанаты|карбанату]] паказвае на нізкую ступень [[вылугаванне|вылугавання]].
Пераважна ў паўночна-заходняй частцы пустэльні пашыраны шчыльныя вапнавае-гіпсавыя пласты ([[глебавая скарынка|кары]]) магутнасцю ад некалькіх см да 1—2 м, якія асацыяваны з вапнавымі карэннымі падсцілаючымі пародамі. Размеркаванне дробнадысперсных, у тым ліку дыятомавых кампанентаў абмежавана бяссцёкавымі зніжэннямі і западзінамі.
У выніку грэблівага дачынення да расліннасці і ўзворвання лёгкіх пясчаных глеб рухомыя пяскі настаюць на аазісы. У 1974 годзе ў Алжыры пачата ажыццяўленне праекта «зялёнай сцяны», падчас якога на працягу 1500 км былі пасаджаны загараджальныя лініі [[эўкаліпт]]аў і іншых дрэў<ref name="britannica"/><ref name="bse"/>.
=== Клімат ===
З кліматычнага пункту погляду Сахара ператварылася ў пустэльню прыкладна 5 млн гадоў назад, у пачатку [[пліяцэн]]а, пасля чаго [[вільготнасць]] клімату выпрабоўвала коратка- і сярэднетэрміновыя ваганні; у прыватнасці, у перыяд [[неалітычны субплювиал|неалітычнага субплювиала]] Сахара ў апошні раз была [[савана|саванай]]. Сучасны [[арыдны клімат]] доўжыцца каля 10 тыс. гадоў<ref name="bse"/>. Па ўсёй бачнасці, [[Экалагічныя фактары|антрапагенавы фактар]] унёс свой унёсак, павялічыўшы [[адбівальная здольнасць|адбівальную здольнасць]] паверхні і зменшыўшы сумарнае [[выпарэнне]]. Мусібыць, паша буйнай рагатай скаціны на працягу 7 тыс. гадоў на тэрыторыі пустэльні і яе межах замацаваў дадзеныя ўмовы, і клімат Сахары за апошнія 2 тыс. гадоў амаль не змяніўся. Значнае адхіленне ўмоў ад нармальных назіралі з XVI па XVII павекаў, калі ў Еўропе доўжыўся так званы [[Малы ледавіковы перыяд]]. У гэты час значна павялічыліся асадкі ўздоўж трапічнай мяжы, у самай пустыні і, магчыма, у яе паўночных раёнах. У XIX стагоддзі кліматычныя ўмовы вярнуліся да тых, якія падобныя на бягучыя<ref name="britannica"/>.
На клімат большай часткі Сахары цягам усяго года аказвае моцны ўплыў паўночна-усходні [[пасат]]. [[Адносная вільготнасць]] складае 30—50 %, велізарны дэфіцыт вільготнасці і высокая [[Выпарэнне|выпаральнасць]] (патэнцыйнае выпарэнне 2500—6000 мм) тыповыя для ўсёй тэрыторыі пустыні, з выняткам вузкіх узбярэжных палос<ref name="bse"/>. Вылучаюцца два асноўныя кліматычныя рэжымы: сухі [[Субтропікі|субтрапічны]] на поўначы і сухі [[тропікі|трапічны]] на поўдні. Паўночныя раёны характарызуюцца незвычайна вялікімі гадавымі і суткавымі ваганнямі тэмпературы з халаднаватымі і нават халоднымі зімамі і гарачым летам. Колькасць ападкаў мае два гадавых максімуму. У паўднёвых абласцях лета гарачае, а зімы мяккія і сухія. Пасля гарачага і сухога сезона ідуць летнія дажджы. Больш халаднаваты клімат вузкай узбярэжнай палосы на захадзе тлумачыцца ўплывам халоднага [[Канарская плынь|Канарскай плыні]]<ref name="britannica"/>.
{|class="graytable"
|+
| align="center"|[[Файл:IssaouaneErg Algeria ISS010-E-13539.jpg|300px]]
| align="center"|[[Файл:Richat Structure - SRTM.jpg|300px]]
| align="center"|[[Файл:Canarydust tmo 2006315 lrg.jpg|250px]]
|-
| align="center"|Спадарожнікавы здымак эрга Иссауан, Алжыр. Соль паміж выдмаў (бела-блакітныя пляцоўкі) — ад якая выпарылася дажджавой вады.
| align="center"|[[Рышат]] — геалагічная фармацыя на захадзе Сахары
| align="center"|Пясок, што выдзімаецца ветрам [[шэргі]] з Сахары ўбок [[Канарскія астравы|Канарскіх астравоў]]
|}
==== Паўночная частка ====
[[Файл:Tadrart01.JPG|thumb|Незвычайныя аблокі над горамі [[Тадрарт-Акакус]].]]
Сухі [[субтропікі|субтрапічны]] клімат паўночнай Сахары абумаўляецца стабільнымі [[Ячэйка Хадлі|ячэйкамі высокага ціску]], якія размяшчаюцца над [[Паўночны тропік|Паўночным тропікам]]. Гадавая розніца сярэднясутачных тэмператур складае прыкладна 20 °C. Зімы адносна халодныя на поўначы і халаднаватыя ў цэнтральных раёнах. Сярэднямесячная зімовая тэмпература паўночнай часткі пустыні складае +13 °C<ref name="britannica"/>, сярэдняя месячная тэмпература паветра ў ліпені дасягае +37,2 °C ([[Адрар (вобласць)|Адрар]]), а сярэднясутачныя тэмпературы могуць дасягаць +40 °C і больш. Суткавыя ваганні тэмпературы значныя і зімой і летам. Зімой ноччу глеба прамярзае, а ў цэнтральных горных масівах зарэгістраваны начныя тэмпературы да -18 °C. Лета гарачае, максімальная зафіксаваная тэмпература +57,8 °C ([[Эль-Азізія, Лівія|Эль-Азізія]], Лівія); паверхня зямлі можа выгравацца да +70…+80 °C<ref name="bse"/>.
Колькасць ападкаў моцна вар'іруецца, сярэднегадовае значэнне складае 76 мм. Галоўным чынам дажджы назіраюцца са снежня па сакавік, а з мая па чэрвень ападкаў мала. Другі максімум даводзіцца на жнівень і суправаджаецца [[навальніца]]мі, якія выклікаюць наймоцныя кароткачасовыя [[паводка|паводкі]]<ref name="britannica"/>.
Унутраныя раёны могуць не атрымваць ападкаў некалькі гадоў запар; на паўночных плато ([[Ахаггар]] і [[Цібесці]]) амаль штогод кароткачасова вывальваецца [[снег]]. На большай частцы пустыні характэрна выпадзенне багатай [[раса|росы]] па раніцах, якая спрыяе ўтварэнню павярхоўных пылаватых кор<ref name="bse"/>.
Сухія субтропікі таксама характарызуюцца гарачымі паўднёвымі вятрамі, якія выносяць пыл з унутраных раёнаў, выклікаючы шматдзённыя [[Пылавая бура|пылавыя буры]] (хуткасць ветру часам дасягае больш 50 м/сек<ref name="bse"/>). Зазвычай, яны назіраюцца вясной, але магчымыя і ў іншыя поры года. У Егіпце гэтыя вятры вядомыя як «[[хамсін]]» і «[[самум]]», у Лівіі — як «[[Гіблі, вецер|гіблі]]», у Тунісе — як «чылі». Суданскі вецер [[хабуб]] мае меншую працягласць, назіраецца летам і, зазвычай, суправаджае моцныя дажджы<ref name="britannica"/>.
==== Паўднёвая частка ====
На сухі трапічны клімат поўдня пустыні, апроч тых жа ячэек высокага ціску, таксама рэгулярна ўплывае сезоннае ўзаемадзеянне стабільных субтрапічных кантынентальных і нестабільных марскіх паветраных мас, што знаходзяцца паўднёвей. Гадавая розніца сярэднясутачных тэмператур сухіх трапічных абласцей Сахары складае каля 17,5 °C. Сярэднія тэмпературы самых халодных месяцаў прыкладна такія ж, як і ў паўночнай частцы пустыні, але суткавыя ваганні менш. У вышынных раёнах тэмпература часам валіцца ніжэй нуля — абсалютны мінімум, зафіксаваны ў горах [[Цібесці]], складае -15 °C. Канец вясны і пачатак лета гарачыя, паветра нярэдка выграваецца да 50 °C<ref name="britannica"/>.
Ападкі ў горных раёнах сухіх тропікаў невялікія і размеркаваны па ўсёй працягласці года, дажджы ў нізінных абласцях ідуць пераважна летам. Як і на поўначы, многія дажджы суправаджаюцца навальніцамі. Сярэднегадовая норма ападкаў складае каля 130 мм, на цэнтральных горных масівах зрэдку вывальваецца снег. Тэмпература заходняй мяжы пустыні мякчэе халаднаватай Канарскай плынню, з-за чаго колькасць канвекцыйных ападкаў змяншаецца, затое павялічваецца вільготнасць і часам назіраюцца туманы. Зіма ў паўднёвай Сахары — гэта перыяд [[харматан]]а, сухога паўночна-усходняга ветру, што нясе пыл і пясок<ref name="britannica"/>.
=== Расліннасць ===
[[Файл:Phoenix dactylifera2.jpg|thumb|Фінікавая пальма ў [[Эрг-Шэбі]].]]
[[Файл:Libya 5391 Ubari Lakes Luca Galuzzi 2007.jpg|thumb|left|Пальмы ў [[аазіс]]е [[Убары]].]]
Сахарская [[расліннасць]] бедная, складаецца з невялікіх супольнасцей траў, хмызнякоў і дрэў, што растуць у аазісах, вышынных раёнах, і ўздоўж [[водзі]]. У западзінах сустракаюцца ўстойлівыя да солі расліны-[[галафіты]]. На менш забяспечаных вадой раўнінах і плато растуць выгляды траў, невялікіх кустоў і дрэў, устойлівых да засух і спякоты<ref name="britannica"/>. У многіх абласцях (рэгі, хамады, часткова скупнасці пяскоў і г.д.) расліннае покрыва зусім адсутнічае. Моцны ўплыў на расліннасць амаль усіх абласцей зрабіла дзейнасць чалавека ([[паша скаціны]], збор карысных раслін, нарыхтоўка паліва і да т.п.)<ref name="bse"/>.
[[Флора]] Сахары асабліва добра прыстасавана да нерэгулярнасці ападкаў. Гэта адлюстроўваецца ў вялікай разнастайнасці фізіялагічных адаптацый, перавагах месца рассялення, стварэнні залежных і родных супольнасцяў і стратэгій узнаўлення. Шматгадовыя засухаўстойлівыя травы і хмызнякі маюць шырокую і глыбокую (да 15—21 м) [[Корань|каранёвую сістэму]]. Многія з травяных раслін — [[эфемеры]], якія могуць вырабляць [[насенне]] за тры дні пасля дастатковага звільгатнення і высейваць іх на працягу 10—15 дзён пасля гэтага<ref name="britannica"/>.
=== Жывёльны свет ===
Фаўна Сахары адносіцца да Галарктычнай і [[Афратропіка|Эфіёпскай]] [[фаўністычнае раянаванне|зоагеаграфічным абласцей]], агульны лік відаў складае каля 4 тысяч (большасць — [[нехрыбтовыя]]). Каля 40 % усіх відаў з'яўляюцца афрыканскімі [[эндэмік]]амі, хоць на тэрыторыі Сахары эндэмізм складае не больш 10—12 %. [[Арэал|Вобласці пасялення]] тыповых сахарскіх жывёл абмяжоўваюцца цэнтральнымі сугор'ямі. У найболей засушлівых раёнах краявідны склад вельмі бедны, а [[біямаса]] жывёл змяншаецца да 2 кг/га і менш. Большасць жывёльных вядуць начны лад жыцця<ref name="bse"/>.
[[Сысуны]] (усяго каля 60 відаў<ref name="bse"/>): падсямейства [[песчанковые]], сямейства [[тушканчыкавыя]], [[капскі заяц]], [[эфіёпскі вожык]], [[грываты баран]], [[Сахарскі орыкс|антылопа шаблярогая]], [[газель-доркас]], [[муфлон]], [[дзікі нубійскі асёл]], [[павіян анубіс]] (у Аеры і Цібесці); [[плямістая гіена]], [[звычайны шакал]], [[гепард]], [[пясчаная лісіца]], лісіца [[фенек]], [[Ictonyx libycus]] і [[мангуставыя]] ([[егіпецкі мангуст]] і інш.) Апошнюю антылопу [[аддакс]] у Паўночнай Сахары забілі напачатку 1920-х гадоў, на поўдні пустыні і ў цэнтральных горных масівах яе папуляцыя значна скарацілася. [[Паўночнаафрыканскі слон]] змёр яшчэ ў часы [[Старажытны Рым|Старажытнага Рыма]]; [[леў]], страус і іншыя выгляды сустракаліся на паўночных межах пустыні яшчэ ў 1830 годзе<ref name="britannica"/><ref name="bse"/>.
Калі ўлічваць пералётных птушак (больш 50 % краявіднай разнастайнасці<ref name="bse"/>), той лік відаў, што насяляюць Сахару, перавышае 300. Узбярэжныя зоны і ўнутраныя вадацёкі прыцягваюць шмат відаў [[вадаплаўныя птушкі|вадаплаўных птушак]]. Ва ўнутраных раёнах сустракаюцца [[страус]]ы, розныя драпежныя птушкі, [[птушка-сакратар]], [[Звычайная цацарка|цацарка]], [[Neotis nuba]], [[афрыканскі пугач]] і [[Звычайная сіпуха|сіпуха]]; [[Calandrella raytal]], [[Ptyonoprogne obsoleta]], [[Пустэльны свідра-галовы крумкач|пустэльны]] і [[трубаты крумкач]]ы<ref name="britannica"/>.
[[Яшчаркі]], [[вараны]], [[хамелеоны]], [[Сцынка-карку|сцынкі]], [[рагатыя гадзюкі]] і [[Сапраўдныя кобры|кобры]] жывуць у камяністых і пясчаных раёнах. Розныя выгляды смаўжоў служаць важнай крыніцай ежы для птушак і іншых жывёл. Пустынныя [[Бруханогія|смаўжы]] могуць пускацца ў летняе [[спаннё]] і заставацца ў такім стане некалькі гадоў да выхаду з яго ў выніку ападкаў. Жывёльны свет азёр Сахары складаецца з [[Бясхвостыя|жаб]], [[жабы|жаб]], дробных [[Кракадзілы|кракадзілаў]], [[арцеміі]] і іншых [[ракаватыя|ракаватых]]. Рэліктавая трапічная фаўна паўночнай Сахары складаецца з трапічных відаз [[сомападобныя|сомападобных]] і [[этраплюс]]аў, якія жывуць у [[Біскра, вілает|Біскры]] (Алжыр) і ў ізаляваных аазісах<ref name="britannica"/>.
{|class="graytable"
|+
| align="center"|[[Файл:Addax 057.jpg|250px]]
| align="center"|[[Файл:Fennec Fox Vulpes zerda.jpg|300px]]
| align="center"|[[Файл:Dorcasgazellemarwell.jpg|250px]]
|-
| align="center"|Антылопа [[адакс]], насялялая ў выдаленых раёнах Сахары, знаходзіцца пад пагрозай вымірання
| align="center"|Мініяцюрная лісіца [[Фенек]] — звычайны насельнік Сахары
| align="center"|[[Газель-доркас]], знаходзіцца пад пагрозай вымірання з прычыны скарачэння арэала і некантралюемага адстрэлу
|}
== Гл. таксама ==
Радок 46 ⟶ 162:
* [[Алжырская пустыня]]
* [[Тэнерэ]]
{{зноскі}}
== Літаратура ==
| |||