Вялікія князі літоўскія: Розніца паміж версіямі
| [недагледжаная версія] | [недагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
катэгорыя |
др арфаграфія, typos fixed: вялікакняжацкага → велікакняжацкага (4) using AWB |
||
Радок 3:
== Правы і абавязкі ==
[[Выява:Seal of Mindaugas.jpg|thumb|Фрагмент пячаткі, якая прыпісваецца першаму вялікаму князю літоўскаму Міндоўгу, XIII ст., з выявай гаспадара на стальцы. <small>Каля [[1255]].</small>]]
Выбіраўся феадаламі, звычайна з сыноў ці блізкай радні папярэдняга вялікага князя. Меў шырокія паўнамоцтвы: весці міжнародныя справы, уступаць у саюзы, абвяшчаць вайну і заключаць мір, распараджацца ўзброенымі сіламі дзяржавы, дзяржаўнай маёмасцю, даходамі і скарбамі, дараваць дзяржаўную маёмасць, тытулы і званні, ажыццяўляць вышэйшы суд і памілаванне засуджаных. Яму належала заканадаўчая ініцыятыва, усе асноўныя законы і прававыя акты выдаваліся за яго подпісам.
[[Прывілей 1447]] г. і [[прывілей 1492]] г. юрыдычна абмежавалі ўладу вялікага князя літоўскага. Паводле іх ён не меў права самастойна вырашаць найбольш важныя пытанні знешняй і ўнутранай палітыкі. Нягледзячы на тое, што заканадаўчыя акты, у тым ліку [[Статут Вялікага княства Літоўскага 1588]] г., падкрэслівалі, што ўлада вялікага князя ад Бога, яго становішча было тыповым для абмежаванага феадальнага манарха, правы яго грунтаваліся на выбарнай аснове. Калі ў XIV ст. [[Рада Вялікага княства Літоўскага]] пры вялікім князе была толькі дарадчым органам, то пазней яе значэнне намнога павысілася, многія мерапрыемствы дзяржаўнага кіравання маглі быць здзейснены толькі з яе згоды. У адсутнасць вялікага князя рада фактычна была вышэйшым дзяржаўным органам і дзейнічала самастойна.
Абмежаванне ўлады вялікага князя літоўскага прадугледжвалася заканадаўствам ВКЛ у форме клятвы і абяцання вялікім князем захоўваць пэўныя правы і прывілеі, а таксама ў форме прамой забароны. Напрыклад, вялікаму князю забаранялася пачынаць вайну або ўстанаўліваць падаткі на ваенныя патрэбы без дазволу на тое сойма, выдаваць законы, якія б пярэчылі Статуту ВКЛ, раздаваць духоўныя і свецкія пасады, тытулы і землі ВКЛ іншаземцам, у тым ліку польскай шляхце.
== Гаспадарскі тытул ==
[[Выява:411Г000404 tanship4.JPG|thumb|Руіны
Вялікія князі літоўскія мелі адмысловы тытул — ''гаспадар''. Гэты тытул таксама ужывальны (у розных формах) у дзяржавах, культурна і палітычна арыентаваных на Вялікае княства: [[Малдавія|Малдавіі]], [[Чэхія|Чэхіі]], [[Ноўгарад|Наўгародчыне]], [[Цвер|Цвяры]], [[Масква|Маскве]]. У [[старабеларуская мова|старабеларускіх]] крыніцах сустракаецца таксама у скарочаных формах: "осподар", "сподар".
Тытул паходзіць ад [[грэчаская мова|грэчаскага]] ''[[дэспат]]'' — [[правінцыя|правінцыйны]] кіраўнік у [[Візантыя|Візантыі]], зрэдчас — незалежны (напрыклад — [[Эпірскі дэспатат]] за часам [[Лацінская імперыя|Лацінскай імперыі]]), раней у [[Персія|Персіі]]. У [[царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянскай мове]] (а праз яе у пісьмовай мове [[Кіеў|Кіева]], [[Ноўгарад]]а і інш. гарадоў (княстваў) [[Русь|Русі]]) зыходны грэчаскі тэрмін пераняты пачаткова як ''гаспадзін'' (тытул асобы, таксама — [[Ноўгарад|Гаспадзін Вялікі Ноўгарад]]).
[[Выява:VILLINUS OLD TOWN LITHUANIA SEP 2013 (9851576794).jpg|thumb|[[Вежа Гедзіміна|Вежа
У [[Масква|Маскве]] пераняты таксама з беларускай формы як ''гасудар'' (вышэйшы тытул маскоўскага валадара, пазней — адзін з тытулаў). Мае таксама скарочаную форму ''судар'' (на узор беларускага ''спадар'')
Радок 30:
== Вялікія князі літоўскія — [[Кароль Польшчы|каралі польскія]] ==
[[Image:Jogaila of Lithuania.Image from around 1475-1480.jpg|thumb|left|Ягайла — першы вялікі князь літоўскі і адначасова кароль польскі. <small>[[Фрэска]] [[1475]] — [[1480]] гг., [[замак]] [[Вавель]], г. [[Кракаў]], [[Малапольскае ваяводства]], Польшча.</small>]]
Пасля [[Крэўская унія|Крэўскай дынастычнай уніі]] [[1385]] г. з Польшчай 3 вялікія князі літоўскія станавіліся таксама каралямі польскімі:
* [[Ягайла|Ягайла Альгердавіч]] — вялікі князь літоўскі з [[1377]] г., у [[1386]] паводле Крэўскай уніі абраны каралём польскім пад імём Уладзіслаў ІІ Ягайла, да [[1392]] з'яўляўся адначасова каралём польскім і вялікім князем літоўскім, у 1392 паводле [[Востраўскае пагадненне|Востраўскага пагаднення]] перадаў пасаду вялікага князя літоўскага стрыечнаму брату [[Вітаўт Кейстутавіч|Вітаўту Кейстутавічу]]; ▼
▲* [[Ягайла|Ягайла Альгердавіч]] — вялікі князь літоўскі з [[1377]] г., у [[1386]] паводле Крэўскай уніі абраны каралём польскім пад імём Уладзіслаў ІІ Ягайла, да [[1392]] з'яўляўся адначасова каралём польскім і вялікім князем літоўскім, у 1392 паводле [[Востраўскае пагадненне|Востраўскага пагаднення]] перадаў пасаду вялікага князя літоўскага стрыечнаму брату [[Вітаўт Кейстутавіч|Вітаўту Кейстутавічу]];
* [[Казімір IV Ягелончык|Казімір Ягайлавіч]] — вялікі князь літоўскі з [[1440]], а з [[1447]] — і кароль польскі пад імём Казімір IV Ягеллончык;
[[Image:Cranach the Younger Sigismund II Augustus.jpg|thumb|Жыгімонт ІІ Аўгуст — першы кароль польскі і вялікі князь літоўскі ў Рэчы Паспалітай. <small>[[Лукас Кранах Малодшы|Л. Кранах Малодшы]], каля [[1553]]. [[Музей Чартарыйскіх]], Кракаў.</small>]]
Радок 41 ⟶ 40:
* [[Жыгімонт I Стары|Жыгімонт I Стары Казіміравіч]] — вялікі князь літоўскі і кароль польскі з [[1506]] (каранаваны як кароль польскі ў [[1507]]);
* [[Жыгімонт II Аўгуст|Жыгімонт II Аўгуст Жыгімонтавіч]] — вялікі князь літоўскі і кароль польскі з [[1548]].
▲* [[Жыгімонт II Аўгуст|Жыгімонт II Аўгуст Жыгімонтавіч]] — вялікі князь літоўскі і кароль польскі з [[1548]].
Пасля [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] [[1569]] г. з Польшчай вялікі князь ВКЛ адначасова быў каралём Польшчы, стаяў на чале агульнай дзяржавы — [[Рэч Паспалітая|Рэчы Паспалітай]]. Тытул правіцеля ў Рэчы Паспалітай называўся ''кароль польскі і вялікі князь літоўскі'' (з дабаўленнем тытулаў па іншых землях, якімі ён правіў). Першым каралём польскім і вялікім князем літоўскім у Рэчы Паспалітай стаў Жыгімонт ІІ Аўгуст.
Радок 96 ⟶ 94:
| [[:pl:Butygejd|Butygejd]]
|-
| [[1292]] — [[1294]]<ref name="
|
| [[:be:Будзівід|Будзівід]]
Радок 120 ⟶ 118:
| [[:pl:Jawnut|Jawnut]]
|-
| [[1345]] — [[1377]]<ref name="Уладарыў разам">Уладарыў разам з Кейстутам.</ref>
| [[Image:Algirdas kunigaikštis.jpg|60px|Альгерд. Гравюра 1578 г.]] [[Выява:COA of Gediminids.svg|25 px|Гедзімінавічы]] [[Выява:Lob Печать Ольгерда.svg|25 px|Пячатка з княжацкім знакам]]
| [[:be:Альгерд|Альгерд]]
Радок 126 ⟶ 124:
| [[:pl:Olgierd|Olgierd]]
|-
| [[1377]] — [[1381]]<ref name="Уладарыў разам"
| [[Image:Jagiełło dispute.JPG|60px|Багаслоўская гутарка з удзелам Ягайлы. Выява XV ст.]] [[Выява:COA of Jogailaičiai dynasty Lithuania.png|25 px|Ягелоны]]
| [[:be:Ягайла|Ягайла]]
Радок 203 ⟶ 201:
|-
| [[1576]]—[[1586]]
| [[Файл:
| [[:be:Стэфан Баторый|Стэфан Баторый]]
| [[:lt:Steponas Batoras|Steponas Batoras]]
Радок 215 ⟶ 213:
|-
| [[1632]]—[[1648]]
| [[Файл:
| [[:be:Уладзіслаў Ваза|Уладзіслаў IV Ваза]]
| [[:lt:Vladislovas Vaza|Vladislovas IV Vaza]]
Радок 261 ⟶ 259:
* [[Ганна Ягелонка]] ([[1575]]—[[1596]]) — каралева польская і вялікая княгіня літоўская, фактычна кіраўнікамі дзяржавы былі яе муж Стэфан Баторый і пляменнік Жыгімонт Ваза; такім чынам, Рэч Паспалітая ў 1575 — 1596 фармальна мела двух правіцеляў адначасова.
У Рэчы Паспалітай былі наступныя выпадкі разнагалоссяў па абранню караля і вялікага князя:
* [[Максіміліян II Габсбург|Максіміліян Габсбург]] ([[1575]]—[[1576]]) — імператар Свяшчэннай Рымскай імперыі, абраны па падвойнай элекцыі 1575 г. адначасова з Баторыям;
Радок 277 ⟶ 275:
== Галерэя ==
<center><gallery>
Выява:Гродно Старый замок 02.jpg|
Выява:Новы замак(Гародня) 1.jpg|Каралеўскі і
</gallery></center>
| |||