Вікіпедыя

Вялікае Княства Літоўскае: Розніца паміж версіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
др →‎Храмы: афармленне
DENAMAX (размовы | уклад)
217 правак
Няма тлумачэння праўкі
Радок 100:
[[File:COA_of_the_Grand_Duchy_of_Lithuania_1588.png|thumb|Герб Вялікага княства Літоўскага — «Пагоня», з Літоўскага Статута (1588)]]
{{Гісторыя Беларусі}}
'''Вялі́кае Кня́ства Літо́ўскае''' ({{lang-la|Magnus Ducatus Lithuaniae}}, скарочана '''ВКЛ'''), поўная назва  — '''Вялі́кае Кня́ства Літо́ўскае, Ру́скае, Жамо́йцкае і і́ншых зяме́ль''' — еўрапейская дзяржава, якая існавала (паводле літоўскага гісторыка Томаса Баранаўскаса) з канца [[12 стагоддзе|12-га стагоддзя]]<ref name="Baranauskas">T. Baranauskas. ''Lietuvos valstybės ištakos''. Вільнюс, 2000</ref> ці (паводле беларускіх і іншых літоўскіх гісторыкаў) з 1240-х гг.<ref>История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис.  — С. 29.</ref><ref>''Гудавичюс, Э.'' История Литвы / Э. Гудавичюс.  — 2005.  — Т. 1.  — С. 46.</ref><ref>''Краўцэвіч, А. К.'' Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага / А. К.  Краўцэвіч.  — Rzeszów, 2000.  — С. 180.</ref><ref>Гісторыя Беларусі: у 6 т. / [[Юрый Мікалаевіч Бохан|Ю. Бохан]] [і інш.]; рэдкал: [[Міхаіл Паўлавіч Касцюк|М. Касцюк]] (гал. рэд.) [і інш.].  — Мінск, 2008.  — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага.  — С. 73.</ref> да [[1795]] года<ref>{{cite book|last=Sužiedėlis|first=Saulius|title=Historical dictionary of Lithuania|publisher=Scarecrow Press|location=Lanham, Md.|isbn=978-0-8108-4914-3|pages=119|edition=2nd}}</ref>. Генезіс дзяржавы не мае агульнапрынятай канцэпцыі, а выклікае дыскусіі<ref>Rowell S.C. ''Lithuania Ascending: A pagan empire within east-central Europe, 1295-13451295—1345''. Кембрыдж, 1994. стар.289-290</ref><ref>Ch. Allmand, ''The New Cambridge Medieval History''. Cambridge, 1998, стар.731.</ref><ref>Encyclopædia Britannica. [http://search.eb.com/eb/article-9048522 Grand Duchy of Lithuania]</ref><ref>Гісторыя Беларусі: у 6 т. / [[Юрый Мікалаевіч Бохан|Ю. Бохан]] [і інш.]; рэдкал: [[Міхаіл Паўлавіч Касцюк|М. Касцюк]] (гал. рэд.) [і інш.].  — Мінск, 2008.  — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага.  — С. 87—96.</ref><ref>''Краўцэвіч, А. К.'' Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага / А. К.  Краўцэвіч.  — Rzeszów, 2000.  — С. 178—180.</ref><ref>''Гудавичюс, Э.'' История Литвы / Э. Гудавичюс.  — 2005.  — Т. 1.  — С. 48—51.</ref>. На ранніх этапах існавання новай дзяржавы яго тэрыторыя была значна пашырана за кошт уключэння балцкіх зямель, вялікіх частак былой [[Кіеўская Русь|Кіеўскай Русі]] і іншых славянскіх земляў, якія ахоплівалі тэрыторыі сучасных [[Беларусь|Беларусі]], [[Латвія|Латвіі]] і [[Літва|Літвы]], а таксама частак сучасных [[Украіна|Украіны]], [[Польшча|Польшчы]], [[Эстонія|Эстоніі]], [[Малдова|Малдовы]] і [[Расія|Расіі]]. У час свайго росквіту ў [[15 стагоддзе|15-м стагоддзі]] з'яўлялася найбуйнейшай дзяржавай у [[Еўропа|Еўропе]]<ref>R. Bideleux. ''A History of Eastern Europe: Crisis and Change''. Routledge, 1998. стар.122</ref>. Вялікае Княства Літоўскае было шматнацыянальнай і шматканфесійнай дзяржавай з вялікай разнастайнасцю ў мовах, рэлігіі і культурнай спадчыне.
 
У [[1253]]  г. вялікі князь літоўскі [[Міндоўг]] быў каранаваны як [[Каталіцызм|каталіцкі]] [[Кіраўнікі Літвы|кароль Літвы]], але хутка адмовіўся ад каталіцтва і працягваў прытрымлівацца язычніцтва. [[Язычніцтва]] значнай колькасці насельніцтва дзяржавы (у тым ліку і вялікіх князёў літоўскіх) было падставай пастаянных крыжовых паходаў [[Лівонскі ордэн|Лівонскага]] і [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага]] ордэнаў. Шматэтнічная дзяржава працягвала пашырацца пры [[Гедымін]]е<ref>Rowell, ''Lithuania Ascending'', стар.289.</ref> і пры яго сыне [[Альгерд]]зе<ref>Z. Kiaupa. "«Algirdas ir LDK rytų politika." » Gimtoji istorija 2: Nuo 7 iki 12 klasės (Lietuvos istorijos vadovėlis). CD. (2003). Elektroninės leidybos namai: Vilnius.</ref>. Пераемнік [[Альгерд]]а [[Ягайла]] падпісаў [[Крэўская унія|Крэўскую унію]] ў [[1386]]  г., у выніку чаго ў гісторыі Вялікага Княства Літоўскага адбыліся дзве істотныя змены: [[каталіцызм]] стаў пануючай рэлігіяй і быў створаны дынастычны саюз паміж Вялікім Княствам Літоўскім і Каронай [[Каралеўства Польскае|Каралеўства Польскага]]<ref>N. Davies. ''Europe: A History''. Оксфард, 1996, стар.392.</ref>.
 
Праўленне [[Вітаўт|Вітаўта Вялікага]] адзначаецца як час найбольшага пашырэння тэрыторыі Вялікага Княства і паразы [[Тэўтонскі ордэн|Тэўтонскага ордэна]] ў [[Грунвальдская бітва|Грунвальдскай Бітве]] ў [[1410]] годзе, а таксама адзначаецца ростам колькасці прывілеяў шляхты ВКЛ. Пасля смерці [[Вітаўт]]а адносіны паміж Вялікім Княствам Літоўскім і [[Каралеўства Польскае|Каралеўствам Польскім]] значна пагоршыліся<ref name="palikimas">J. Kiaupienė. Gediminaičiai ir Jogailaičiai prie Vytauto palikimo. Gimtoji istorija 2: Nuo 7 iki 12 klasės (Lietuvos istorijos vadovėlis). CD. (2003) Elektroninės leidybos namai: Vilnius.</ref>. Магнаты ВКЛ, у тым ліку сям'я [[Род Радзівілаў|Радзівілаў]], спрабавалі скасаваць унію з [[Каралеўства Польскае|Польшчай]]<ref>J. Kiaupienë, "«Valdžios krizës pabaiga ir Kazimieras Jogailaitis."» Gimtoji istorija 2: Nuo 7 iki 12 klasės (Lietuvos istorijos vadovėlis). CD. (2003). Elektroninės leidybos namai: Vilnius.</ref>, аднак няўдалыя войны Вялікага Княства супраць [[Маскоўскае княства|Маскоўскага княства]] дапамаглі уніі застацца некранутай.
 
У выніку [[Люблінская унія|Люблінскай уніі]] [[1569]] года была створана новая дзяржава  — [[Рэч Паспалітая]]. У складзе гэтай федэрацыі Вялікае Княства Літоўскае захавала сваю палітычную самабытнасць і мела асобныя ўрад, сістэму ўрадаў (пасад), сімволіку, законы, армію і скарб<ref>D. Stone. ''The Polish-Lithuanian state: 1386-17951386—1795''. University of Washington Press, 2001, стар.63.</ref>.
 
У ходзе [[падзелы Рэчы Паспалітай|трох разделаў Рэчы Паспалітай (1772, 1793, 1795)]] большая частка ВКЛ увайшла ў склад [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]], а меншая  — у склад Прускага Каралеўства і [[Габсбургская манархія|Аўстрыі]]. Ад канчатковага знікнення дзяржаву не змагло і выратаваць патрыятычнае [[Паўстанне Тадэвуша Касцюшкі|паўстанне пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касцюшкі]] ў [[1794]] годзе, накіраванае супраць трох краін-захопнікаў  — Расіі, Прусіі і Аўстрыі.
 
== Гісторыя ==
Радок 270:
 
=== Архітэктура ===
 
=== Жывапіс, партрэт і манументальны жывапіс ===
 
=== Гравюра ===
 
=== Скульптура ===
 
=== Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва ===
 
=== Музычнае мастацтва ===
 
=== Тэатр ===
 
=== Замкі ===
У 14 — 1-й палове 16 ст. асноўным тыпам манументальных збудаванняў у ВКЛ быў замак, якому ўласціва спалучэнне горадабудаўнічых, ваенных, жылых і прадстаўнічых функцый, размяшчаліся на натуральных узвышшах і мелі ў плане паліганальную форму, адпаведную рэльефу. На рубяжы 15 ст. пачынаюць будавацца мураваныя замкі. У 15 — 16 ст. пашыраецца будаўніцтва мураваных і драўляных прыватнаўласніцкіх замкаў ([[Іказненскі замак]], [[Геранёнскі замак]], [[Любчанскі замак]]).
Радок 304 ⟶ 308:
 
=== Харчаванне ===
 
=== Адзенне ===
 
=== Галаўныя ўборы, абутак і упрыгожанні ===
 
=== Жыллё ===
 
Радок 351 ⟶ 357:
* Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. Т. 1—3. Мн.: БелЭн, 2005—2010.
* [[Юліюш Бардах|''Бардах, Ю.'']] Штудыі з гісторыі Вялікага Княства Літоўскага / Пераклад з польскай і французскай М. Раманоўскага і А. Істоміна; уклад. Г. Сагановіч. — 2-е выданне. — Мінск: Медысонт, 2010. — 456 с. — (Бібліятэка часопіса «Беларускі Гістарычны Агляд»). ISBN 978-985-6982-05-0
* Гісторыя Беларусі: Падруч. у 2 ч. / Я. К.  Новік, [[Генадзь Сямёнавіч Марцуль|Г. С.  Марцуль]], І. Л.  Качалаў і інш.; Пад рэд. Я. К.  Новіка, Г. С.  Марцуля.  — Мінск : Выш. шк., 2003.  — Ч. 1. Ад старажытных часоў  — па люты 1917  г.  — 416 с.
* Гісторыя Беларусі: у 6 т. / [[Юрый Мікалаевіч Бохан|Ю. Бохан]] [і інш.]; рэдкал: [[Міхаіл Паўлавіч Касцюк|М. Касцюк]] (гал. рэд.) [і інш.].  — Мінск : Экаперспектыва, 2000—2012.  — Т. 2. Беларусь у перыяд Вялікага Княства Літоўскага.  — Мінск : Экаперспектыва, 2008.  — 688 с.
* [[Эдвардас Гудавічус|''Гудавичюс, Э.'']] История Литвы / Э. Гудавичюс.  — Т. 1 : с древнейших времен до 1569 года.  — Москва : Фонд им. И.  Д.  Сытина; Baltrus, 2005.  — 680 с.
* [[Алег Іванавіч Дзярновіч|''Дзярновіч, А.'']] [http://pawet.net/library/history/bel_history/dziarnovich/52c/Пошукі_Айчыны:_'Літва'_і_'Русь'_у_сучаснай_беларускай_гістарыяграфіі.html Пошукі Айчыны: «Літва» і «Русь» у сучаснай беларускай гістарыяграфіі] / А. Дзярновіч // Палітычная сфера.  — 2012.  — №18—19№ 18—19(1—2).  — С. 30—53. [http://pawet.net/files/dz_litva_i_rus.pdf]
* [[Мітрафан Віктаравіч Доўнар-Запольскі|''Довнар-Запольский, М. В.'']] История Белоруссии / М. В.  Довнар-Запольский.  — Минск : Беларусь, 2003.  — 680 с.
* История Беларуси в документах и материалах / Авт.-сост. И. Н.  Кузнецов, [[Валянцін Генрыхавіч Мазец|В. Г.  Мазец]].  — Минск : Амалфея, 2000.  — 672 с.
* История Литвы / А. Эйдинтас, А. Бумблаускас, А. Кулакаускас, М. Тамошайтис.  — Вильнюс : Eugrimas, 2013.  — 318 с.
* История южных и западных славян : в 2 т. / Под ред. Г. Ф.  Матвеева и З. С.  Ненашевой.  — 2-е изд.  — Москва : МГУ, 2001.  — Т. 1. Средние века и Новое время.  — 2001.  — 688 с.
* [[Аляксандр Канстанцінавіч Краўцэвіч|''Краўцэвіч, А.'']] [http://kamunikat.org/download.php?item=2154-2.pdf&pubref=2154 Праблема лакалізацыі сярэднявечнай Літвы] // Беларускі Гістарычны Зборнік  — Białoruskie Zeszyty Historyczne №  8. 1997.
* [[Аляксандр Канстанцінавіч Краўцэвіч|''Краўцэвіч, А.'']] Міндаўг. Пачатак вялікага гаспадарства / А. Краўцэвіч.  — Мінск : Мастацкая Літаратура, 2005.  — 163 с. [http://kamunikat.org/usie_knihi.html?pubid=4828]
* [[Аляксандр Канстанцінавіч Краўцэвіч|''Краўцэвіч, А. К.'']] [http://web.archive.org/20040630021945/pawet.narod.ru/book/kraucewicz/index.html Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага] / А. К.  Краўцэвіч.  — Rzeszów, 2000.  — 238 с. ISBN 985-08-0249-9
* [[Марцэлі Косман|''Косман, М.'']] З гісторыі і культуры Вялікага Княства Літоўскага / Уклад. Г. Сагановіча; пер. з пол. мовы С. Ішчанкі і інш. — М.: Медысонт, 2010. — 448 с. — (Бібліятэка часопіса «Беларускі Гістрычны Агляд»). ISBN 978-985-6887-60-7
* ''Крикун, Н.'' Административно-территориальное устройство Правобережной Украины в XV—XVIII вв.  — Киев, 1992.
* [[Мацвей Кузьміч Любаўскі|''Любавский, М. К.'']] Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства ко времени издания первого Литовского статута.  — М., 1892.
* ''Малиновский, И.'' Сборник материалов, относящихся к истории панов-рады Великого Княжества Литовского // Известия императорского томского университета.  — Томск, 1902.  — Кн. 21.
* [[Вячаслаў Леанідавіч Насевіч|''Насевiч, В. Л.'']] Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: Падзеі і асобы.  — Мінск : Полымя, 1993.  — 160 с.
* [[Вячаслаў Леанідавіч Насевіч|''Насевiч, В. Л.'']] Працэс утварэння Вялікага княства Літоўскага (ХІІІ—ХIV  стст.) / В. Л.  Насевіч // Актуальныя пытанні гісторыі Беларусі ад старажытных часоў да нашых дзён: Зборнік артыкулаў.  — Мінск: БДУ, 1992.  — С. 54—63.
* [[Вячаслаў Леанідавіч Насевіч|''Вячаслаў Насевiч'']] [http://vln.by/node/33 ВКЛ ад узнікнення да Крэўскай уніі] // vln.by
* [[Вячаслаў Леанідавіч Насевіч|''Насевiч, В.'']] [http://vln.by/node/44 "«Русь"» у складзе Вялікага княства Літоўскага ў XVI ст.] / В. Насевіч, М. Спірыдонаў // З глыбі вякоў. Наш край: Гістарычна-культуралагічны зборнік.  — Мінск : Навука і тэхніка, 1996.  — Вып. 1.  — С. 4—27.
* [[Генадзь Мікалаевіч Сагановіч|''Сагановіч, Г.'']] Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII стагоддзя / Г. Сагановіч.  — Мінск : Энцыклапедыкс, 2001.  — 412 с.
* [[Міхаіл Фёдаравіч Спірыдонаў|''Спиридонов, М. Ф.'']] [http://viduramziu.istorija.net/etno/spiridonov-ru.htm «Литва» и «Русь» в Беларуси в 16 в.] // Наш Радавод. Гродна, 1996.  — Кн. 7.  — С. 206—211.
* [[Міхал Тымоўскі|''Тымовский, М.'']] История Польши / М. Тымовский, [[Ян Кеневіч|Я. Кеневич]], [[Ежы Хольцэр|Е. Хольцер]].  — М. : Весь Мир, 2004.  — 544 с.
* [[Язэп Аляксандравіч Юхо|''Юха, Я. А.'']] Кароткі нарыс гісторыі дзяржавы і права Беларусі / Я. А.  Юха.  — Мінск: Універсітэцкае, 1992.  — 270 с.
* [[Уршуля Аўгустыняк|''Augustyniak, U.'']] Historia Polski 1572—1795 / U. Augustyniak.  — Warszawa : PWN, 2008.  — 1006 s.
* [[Томас Баранаўскас|''Baranauskas, T.'']] Lietuvos valstybės ištakos / T. Baranauskas.  — Vilnius: Vaga, 2000.  — 317 p. ISBN 5-415-01495-0
* [[Марыуш Маркевіч|''Markiewicz, M.'']] Historia Polski 1492—1795 / M. Markiewicz.  — 2-e wyd.  — Kraków : Wyd-wo Literackie, 2006.  — 760 s.
* Polska na przestrzeni wieków / H. Samsonowicz [i in.] ; redactor wydania J. Tazbir.  — 2-e wyd.  — Warszawa : WPN, 2006.  — 803 s.
* [[Станіслаў Шчур|''Szczur, S.'']] Historia Polski średniowiecze / S. Szczur.  — Kraków : Wydawnictwo Literackie, 2002.  — 676 s.
* Wielka historia Polski : w 10 t. / pod red. S. Grodziski.  — Kraków : Fogla, 2001.  — T. 6 : Polska w czasach przełomu (1764—1815) / S. Grodziski.  — Kraków : Fogla, 2001.  — 302 s.
 
== Першакрыніцы ==
Радок 404 ⟶ 410:
* [http://www.belhistory.eu/tag/vyalikae-knyastva-lito%D1%9Eskae/ Артыкулы па гісторыі ВКЛ у перыедыку Беларускі Гістарычны Агляд]
* [http://libarts.basnet.by/view.php?dir=8 Вялікае Княства Літоўскае : ] віртуальная выстава на сайце Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Я.Коласа НАН Беларусі
* [[Вячаслаў Леанідавіч Насевіч|''Вячаслаў Насевіч'']] [http://vln.by/node/257 "«Нацыянальнае пытанне"» у Вялікім Княстве Літоўскім] // vln.by
{{Беларусь у тэмах}}
{{Гісторыя Беларусі 2}}
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Вялікае_Княства_Літоўскае"