Трасянка: Розніца паміж версіямі

'''Трасянка''' — форма змешанага маўлення, у якім чаргуюцца элементы і структуры [[беларуская мова|беларускіябеларускай]] і [[руская мова|рускіярускай]] элементы і структурымоў.<ref name="Congruence">Hentschel, G. (2014): Belarusian and Russian in the Mixed Speech of Belarus. In: Besters-Dilger, J. et al. (eds.): Congruence in Contact-Induced Language Change: Language Families, Typological Resemblance, and Perceived Similarity. Berlin/Boston, 93-121.</ref> Выяўляецца ў кантамінацыі беларускай мовы рускай лексікай, а часам і [[сінтаксіс]]ам. Трасянка — падобная да такіх моўных з'яў як [[крэольскія мовы]] і [[піджын]]. Ва [[Украіна|Украіне]] падобная з'ява — [[украінская мова|украінска]]-рускае змешанае маўленне, называецца [[суржык|«суржык»]]ам.

Змешанае маўленне называлася раней па-рознаму: «моўная жвачка», «моўны гібрыд», «моўны сурагат», «моўная хімера», «мешаніна», «ламаніна», «тарабаршчына». У 1920-я гады [[Вацлаў Ластоўскі]] называў дадзеную з'яву «чаўня» (магчыма ад слова «чаўпсці» — казаць лухту, плявузгаць). Прыжылося менавіта слова «трасянка». Адно з тлумачэнняў [[Этымалогія|этымалогіі]] слова: <blockquote>''Тэрмін «трасянка» пайшоў ад назвы корму для буйной рагатай жывёлы, то бок каровы. Калі ў гаспадара не хапае добрага сена — ён дабаўляе салому, старанна растрасаючы яе. Карова не заўважае падману і з'ядае трасянку. <ref>Артыкул у часопісе [["Круг"]] [[4 красавіка]], [[1996]].</ref>''</blockquote>Сваё новае значэнне («сумесь беларускай і рускай моў») слова атрымала адносна нядаўна — у другой палове [[1980-я|1980-х]] гадоў, калі цэлы шэраг публікацый на старонках літаратурнай газеты «[[Літаратура і мастацтва (1932)|Літаратура і мастацтва]]» раскрытыкаваў стан беларускай мовы ў савецкі перыяд.<ref name="Zaprudski Terminus">Zaprudski, S. (2014): Zur öffentlichen Diskussion der weißrussischen Sprachkultur, zum Aufkommen des Terminus Trasjanka und zur modernen Trasjankaforschung. In: Hentschel, G. et al. (Hrsg.): Trasjanka und Suržyk — gemischte weißrussisch-russische und ukrainisch-russische Rede. Sprachlicher Inzest in Weißrussland und der Ukraine? Frankfurt/M., 119—142.</ref> Лічыцца, што значную ролю ў папулярызацыі тэрміна «трасянка» ў адносінах да беларуска-рускага змешанага маўлення адыграў беларускі палітык і [[Публіцыстыка|публіцыст]] [[Зянон Станіслававіч Пазняк|Зянон Пазняк]] (параўн. Pozniak, 1988).

Змешванне беларускай і рускай моў на тэрыторыі сучаснай [[Беларусь|Беларусі]] мае працяглую гісторыю. Прычына ў тым, што беларускія (а таксама [[Украіна|украінскія]]) землі цягам доўгага часу ўяўлялі сабой памежныя рэгіёны, у якіх мясцовыя [[Дыялект|дыялекты]] знаходзіліся ў кантакце з блізкароднаснымі і ў той жа час сацыяльна дамінантнымі мовамі: [[польская мова|польскай]] і [[руская мова|рускай]].

Паводле некаторых даследчыкаў, да трасянкі трэба залічваць таксама «просту мову», на якой пісалі [[І. Вышанскі]], [[З. Капысценскі]], [[М. Сматрыцкі|Мялецій Сматрыцкі]], [[П. Бярында]], [[І. Ужэвіч]] і іншыя беларуска-ўкраінскія пісьменнікі [[Сярэдневякоўе|сярэднявечча]]. [[У. Свяжынскі|Уладзімір Мітрафанавіч Свяжынскі]] нават сцвярджае, што мова твораў [[Францішак Скарына|Францішака Скарыны]] ўяўляе прыклад ранняй беларуска-[[Царкоўнаславянская мова|царкоўнаславянскай]] трасянкі. Аднак пытанне пра тое, ці можна называць «трасянкай» гэтыя старыя формы змешвання беларускай і рускай моў, з'яўляецца спрэчным, бо ў той час змешанае маўленне не перадавалася ад аднаго пакалення да другога. Аб'ектам [[Публіцыстыка|публіцыстычных]] дэбатаў беларуска-рускае маўленне стала не раней за [[1920-я]] гггады.<ref name="Zaprudski Terminus" />

Паводле [[Генадзь Цыхун|Г.Генадзя Апанасавіча Цыхуна]], вялікую ролю ў пашырэнні трасянкі адыгралі сталінскія рэпрэсіі [[1920-я|1920]]—[[1930-я|1930-х]] гадоў, скіраваныя супраць гэтак званых «нацдэмаў», калі фактычна пад уздзеяннем пануючай тады атмасферы тэрору адбываўся масавы пераход на рускую мову беларускамоўнай часткі жыхароў гарадоў і [[Мястэчка|мястэчак]]. Міграцыя беларусаў у гарады пашырыла гэтую з'яву і ў гарадах, але трасянка не стала асноўным сродкам камунікацыі, бо ўспрымалася як «некультурная мова».

Зараджэнне феномена, які ў [[1980-я]] гг.гады атрымаў назву «трасянка», звязана з фундаментальнымі сацыя-[[Дэмаграфія|дэмаграфічнымі]] зменамі, што адбываліся ў [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка|Савецкай Беларусі]] пасля [[Другая сусветная вайна|Другой сусветнай вайны]], а на тэрыторыі ўсходніх беларускіх абласцей, магчыма, яшчэ і да вайны.<ref name="Congruence"/> [[Індустрыялізацыя і калектывізацыя ў БССР|Індустрыялізацыя]] [[Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка | Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі]] (БССР) выклікала масавую міграцыю працоўнага насельніцтва з [[Вёска|вёсак]] у гарады. Так, калі ў [[1959]] г.годзе уў гарадах пражывала толькі каля 31 % насельніцтва рэспублікі, то ў [[1990]] г.годзе доля гарадскога насельніцтва павялічылася да 66 %.<ref name="Marples Soviet">Marples D. A. (1996): Belarus. From Soviet Rule to Nuclear Catastrophe. Basingstoke/London.</ref> У той жа час назіраецца наплыў этнічных рускіх з іншых рэгіёнаў [[Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік|Савецкага Саюза]] ў БССР, дзе яны часта займалі кіруючыя пасады ў [[Беларуская камуністычная партыя|Беларускай камуністычнай партыі]], у сферы дзяржаўнага кіравання і на дзяржаўных прадпрыемствах. У такіх умовах былыя вяскоўцы, носьбіты беларускай (пераважна [[Дыялектная мова|дыялектнай]]) мовы былі вымушаны падладкоўвацца пад рускамоўнае асяроддзе, што, аднак, атрымлівалася не заўсёды.<ref name="Zaprudski Grip">Zaprudski, S. (2007): In the grip of replacive bilingualism: the Belarusian language in contact with Russian. International Journal of the Sociology of Language 183, 97-118.</ref> У выніку падобнага прыстасавання да рускай мовы ўзнікла так званая «трасянка» ў яе сённяшняй форме. Апрача таго, дзеці дадзенага пакалення засвойвалі беларуска-рускае змешанае маўленне ў якасці першай мовы.<ref name="Hentschel rech">Хентшель, Г. (2013): Белорусский, русский и белорусско-русская смешанная речь. Вопросы языкознания 1, 53-76.</ref>

Па прычыне негатыўнай [[канатацыя|канатацыі]] тэрміна «трасянка» — было прапанавана не ўжываць яго ў [[Мовазнаўства|лінгвістычнай]] дыскусіі і выкарыстоўваць замест яго тэрмін «беларуска-рускае змешанае маўленне».<ref name="Diskurs HZ">Hentschel, G. & Zeller, J. P. (2012): Gemischte Rede, gemischter Diskurs, Sprechertypen: Weißrussisch, Russisch und gemischte Rede in der Kommunikation weißrussischer Familien. Wiener Slawistischer Almanach 70, 127—155.</ref>

Пачатак лінгвістычнай дыскусіі пра беларуска-рускае змешанае маўленне адносіцца да першай паловы [[1990-я|1990-х]] гггадоў.<ref name="Bieder Forschungsproblem">Bieder, H. (2014): Die weißrussisch-russische Mischsprache (Trasjanka) als Forschungsproblem. In: Hentschel, G. et al. (Hrsg.): Trasjanka und Suržyk — gemischte weißrussisch-russische und ukrainisch-russische Rede. Sprachlicher Inzest in Weißrussland und der Ukraine? Frankfurt/M., 91-118.</ref> Вядомыя беларускія даследчыкі неаднаразова адзначалі спантанны, індывідуальны, безсістэмны і нават «[[Хаас, міфалогія|хаатычны]]» характар змешвання беларускай і рускай моў.<ref name="Мечковская 1994">Мечковская, Н. Б. (1994): Языковая ситуация в Беларуси: Этические коллизии двуязычия. Russian Linguistics 18/3, 299—322.</ref><ref name="Cychun inprint">Cychun, H. A. Soziolinguistische, soziokulturelle und psychologische Grundlagen gemischten Sprechens. In: Hentschel, G. et al. (Hrsg.): Trasjanka und Suržyk — gemischte weißrussisch-russische und ukrainisch-russische Rede. Sprachlicher Inzest in Weißrussland und der Ukraine? Frankfurt/M., 163—172.</ref> Аднак па прычыне адсутнасці корпуса змешанага маўлення — «раннія» дэбаты пра яе грунтаваліся пераважна на неафіцыйных назіраннях. Першае [[Эмпірызм|эмпірычнае]] даследаванне дадзенай з'явы было праведзена толькі ў [[2000-я|2000-х]] гг.гадах у сталіцы — горадзе [[Мінск|Мінску]].<ref name="Liskovets code">Liskovets, I. (2009): Trasjanka: A code of rural migrants in Minsk. International Journal of Bilingualism 13, 396—412.</ref>

У перыяд паміж [[2008]] і [[2013]] гг.гадамі уў межах навуковага праекта, праведзенага [[Мовазнаўства|лінгвістамі]] і [[Сацыялогія|сацыёлагамі]] з [[Ольдэнбургскі ўніверсітэт|Альдэнбургскага ўніверсітэта]] (у супрацы з [[Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт|Беларускім дзяржаўным універсітэтммуніверсітэтам]] у горадзе [[Горад Мінск|Мінску]]) былі створаны два карпусы спантаннага змешанага маўлення.<ref name="Korpus">[http://www.uni-oldenburg.de/ok-wrgr/ Oldenburger Korpus zur weißrussisch-russischen gemischten Rede — Universität Oldenburg — Institut für Slavistik :: Carl von Ossietzky Universität Oldenburg]</ref> Атрыманыя ў межах дадзенага праекта вынікі пацвярджаюць меркаванне, што беларуска-рускае змешанае маўленне на сённяшні дзень не можа быць ахарактарызавана як адносна стабільны на ўсёй тэрыторыі [[Беларусь|Беларусі]] «[[fused lect]]».<ref name="Congruence"/> З іншага боку, у змешаным маўленні на ўсіх моўных узроўнях назіраюцца пэўныя стабільныя мадэлі, характэрныя для ўсёй тэрыторыі Беларусі, якія з'яўляюцца або агульнымі для змешанага маўлення і адной з «моў-донараў» (беларускай ці рускай) або, наадварот, адрознымі ад абедзвюх «моў-донараў». У слоўнікавым складзе і [[Марфасінтаксіс|марфасінтаксісе]] змешанага маўлення адназначна пераважаюць рускія элементы і структуры. Словазмяненне з'яўляецца змешаным, і нават у вымаўленні заўважаецца ўплыў рускай мовы. Увогуле беларуска-рускае змешанае маўленне на дадзеным этапе ў працах праекта класіфікуецца як сукупнасць рэгіянальных [[Сацыялект|сацыялектаў]].<ref name="Hentschel rech"/> Іншыя ж працы працягваюць апісваць змешанае маўленне як «[[Хаас, міфалогія|хаатычную]]» і «спантанную» форму змешвання моў.<ref name="Miachkouskaya BDU">Мячкоўская, Н. Б. (2014): Трасянка ў кантынууме беларуска-рускіх ідыялектаў: хто і калі размаўляе на трасянцы? Веснік БДУ 1 серыя 4.</ref>

У сацыялагічнай і сацыялінгвістычнай частцы альдэнбургскага навуковага праекта па вывучэнні ўжывання змешанага маўлення ў Беларусі былі, сярод іншых, атрыманыя наступныя вынікі: на пытанне пра «[[Родная мова|родную мову]]» прыкладна 38 % з 1200 апытаных выбралі адказ «беларуска-рускае змешанае маўленне», 49 % назвалі [[Беларуская мова|беларускую мову]] і 30 % — [[Руская мова|рускую мову]] (было дазволена выбраць некалькі адказаў).<ref name="Dreisprachigkeit">Hentschel, G. & Kittel, B. (2011): Weißrussische Dreisprachigkeit? Zur sprachlichen Situation in Weißrussland auf der Basis von Urteilen von Weißrussen über die Verbreitung ihrer Sprachen im Lande. Wiener Slawistischer Almanach 67, 107—135.</ref> Аднак у якасці іх «першай мовы» каля 50 % рэспандэнтаў назвалі змешанае маўленне, 42 % выбралі [[Руская мова|рускую мову]] і 18 % — [[Беларуская мова|беларускую]] (тут таксама дазвалялася выбраць некалькі адказаў). А ў якасці «асноўнай мовы» (г.зн.гэта значыць той, якую рэспандэнт пераважна выкарыстоўвае ў штодзённым жыцці) каля 55 % апытаных назвалі [[Руская мова|рускую мову]], 41 % — змешанае маўленне і толькі 4 % — [[Беларуская мова|беларускую мову]].

Акрамя таго, вынікі дадзенага праекта пярэчаць распаўсюджанаму меркаванню, што ўжыванне беларуска-рускага змешанага маўлення з'яўляецца паказчыкам нізкага ўзроўню [[Адукацыя|адукацыі]] і недастатковага валодання [[Беларуская літаратура|беларускай]] або [[Руская літаратура|рускай]] [[Літаратурная мова|літаратурнай мовай]].<ref name="Dreisprachigkeit"/> Змешанае маўленне распаўсюджана сярод [[Беларусы|беларусаў]] з розным узроўнем [[Адукацыя|адукацыі]] і сярод прадстаўнікоў розных узроставых груп; яно ўжываецца паралельна з літаратурнай мовай, у большасці выпадкаў з рускай.<ref name="Diskurs HZ"/> Ступень набліжанасці змешанага маўлення да рускай або беларускай літаратурнай мовы залежыць ад такіх фактараў, як суразмоўца, месца і тэма размовы і г.д. Сярод маладога пакалення беларусаў доля ўжывання змешанага маўлення зніжаецца на карысць рускай мовы.

«Гвалтоўнае паняволенне адных народаў другімі, масавыя міграцыі, нераўнапраўныя стасункі між рознымі [[Этнас|этнасамі]] складаюць той гістарычны фон, на якім фармуюцца [[Піджын|піджыны]]» — піша [[М. Дзячкоў]] у кнізе «Крэольскія мовы» (1987). Але як адзначае беларускі [[Мовазнаўства|мовазнавец]][[Генадзь Г.Апанасавіч Цыхун]]: «няма падставаў цалкам атаясамліваць трасянку з [[Піджын|піджынамі]] ці нават [[Крэольскія мовы|крэольскімі мовамі]], найперш таму, што тут ідзе гутарка аб узаемадзеянні блізкароднасных моваў, у той час як пры ўтварэнні апошніх узаемадзейнічалі звычайна далёкія ў [[Генетычны код|генетычным]] і [[Тыпалогія моў|тыпалагічным]] плане мовы. Яе можна вызначыць хутчэй як ''[[Крэолы|крэалізаваную]] мову'' ці, дакладней, ''крэалізаваны варыянт беларускай мовы''». Большасць даследчыкаў лічаць яе аснову беларускай.