Авары: Розніца паміж версіямі

Цалкам або часткова авары атаясамліваюць з [[жужані|жужанямі]] (кітайскія жуань-жуані), якія перасяліліся з [[Цэнтральная Азія|Цэнтральнай Азіі]] на захад і ўключылі ў свой саюз плямёны [[Заходняя Сібір|Заходняй Сібіры]], Прыўралля і [[Паволжа]], дзе ў сярэдзіне [[V]] ст. ўтварылі дзяржаву. У [[550]]—[[562]]  гг. яны вышлі на [[Паўночны Каўказ]]. У гэты час авараў налічалася ўсяго каля 50 тыс. чалавек, у іх ліку 10 тыс. воінаў. Характэрнай рысай знешнасціаблічча аварскіх воінаў былі доўгія валасы, заплеценыя ў косы. У [[552]] — [[555]]  гг., паду час стварэння Цюркскага каганата, яе разграмілі цбркіцюркі-паўстанцы на чале з родам Ашына. Частка авараў пазбегла знішчэння і пайшла на захад, далучаючы да сабе іншыя плямёны. Верагодна, гэтае аб'яднанне ў [[558]]  г. уварвалася ў Паўночнае Прычарнамор'е і пакарыла некаторыя мясцовыя, у асноўным качэўніцкія, групоўкі. Паводле сцвярджэння пасольства цюркаў у [[Канстанцінопаль|Канстанцінопалі]], еўрапейскія авары  — разнароднае аб'яднанне, якое толькі ўзяло сабе грознае імя азіяцкага народа.

Каля [[560]]  г. па згодзе з [[Візантыя]]й разграмілі протабалгарскае аб'яднанне [[Утыгуры|утыгураў]], якое панавала ў Паўночным Прычарнамор'і, а ў [[562]] і [[566]]  гг. ваявалі з [[Франкі|франкамі]]. Да [[565]]  г. авары вышлі да меж [[Усходняя Рымская імперыя|Усходняй Рымскай імперыі]] ('''Візантыі'''). Аварскі хан накіраваў да імператара пасольства з трохсот сваіх супляменнікаў, запатрабаваўшы выплаты штогадовай даніны, але [[Юсцін II, імператар усходнерымскі|Юсцін II]], які незадоўга да гэтага ўзышоў на візантыйскі сталец, на афіцыйнай сустрэчы з пасламі ([[21.11]].[[565]]) рашуча адмовіў аварам.

У саюзе з [[Лангабарды|лангабардамі]] разграмілі і захапілі [[Гепіды|каралеўства гепідаў]] на прытоку [[Рака Дунай|р. Дуная]] [[Рака Ціса|р. Цісе]] і, паводле дагавору, занялі землі лангабардаў, якія пайшлі ў Італію, на правабярэжжа Сярэдняга Дуная ([[567]] — [[568]]). Так у [[567]]  г. пад кіраўніцтвам хана [[Баян, хан аварскі|Баяна]] ўтварылася дзяржава [[Аварскі каганат]], захаваўшая за сабой землі да Усходняга Прыазоўя. Авары здзяйснялі набегі на [[славяне|славян]], [[грузіны|грузін]], а таксама на правінцыі Усходняй Рымскай імперыі (Візантыі). Аварскі каганат трымаўся на ваенным падначаленні розных плямёнаў і подкупе племянной знаці. У [[626]] годзе авары ўмяшаліся ў зацяжную [[персідска-візантыйская вайна, 602-628|персідска-візантыйскую вайну]] ([[602]]—[[628]]) і разам з падуладнымі славянамі [[аблога Канстанцінопаля, 626|аблажылі Канстанцінопаль]], але пацярпелі паразупаражэнне.

Адчувальнымі для авараў былі паразыпаражэнні ад балгараў, якія ўтварылі ў [[680]] уласнае ханства, франкаў і саюза славянскіх плямёнаў, створанага ў [[623]] франкскім купцом [[Само]] — гт.зв. «[[дзяржава Само|дзяржавы Само]]». Да канца [[VII]] ст. авары былі выцесненыя з Паўночнага Прычарнамор'я; саслабеўаслабеў іхні ўплыў у Падунаўі. КанчатковуюКанчатковае паразупаражэнне Аварскі каганат пацярпеў у канцы [[VIII]] ст., калі войскі франкаў пад кіраўніцтвам [[Карл Вялікі|Карла Вялікага]] разграмілі значнейшыянайбольш значныя аварскія крэпасці, у т.л. і сталіцу каганата — Рынг (назва ўмоўная, паселішча ў адным з рынгаў (хрынгаў) паблізу цяперашняй [[Цімішаара|Цімішаары]] ў Румыніі). Пасля падзення Аварскага каганата авары сталі даннікамі славянскіх мараўскіх плямёнаў. У пачатку [[X]] ст. землі, на якіх жылі авары, былі заваяваныя [[венгры|венграмі]], і імя авараў знікла з гісторыі.

Археалагічныя помнікі, пакінутыя аварамі і падпарадкаванымі імі народамі ў Сярэднім Падунаўі, прадстаўлены ў асноўнымі грунтавымі могільнікамі. Раскапана больш за 50 тыс. пахаванняў, у асноўным па абраду трупапалажэннеятрупапалажэння (трупаспаленні на заходняй і паўночнай перыферыі нешматлікія і звязаны з некаторымі групамі славян), вядомы пахаванні з канём ці чучалам каня з іншымі рознакультурнымі і лакальнымі асаблівасцямі. Некаторыя пасяленні авараў узніклі на месцы больш ранніх (у т.л. антычных). Вывучаліся селішчы з паўзямлянкамі, шматлікімі гаспадарчымі ямамі і іншымі пабудовамі, у т.л. з адрэзкамі равоў (адна з інтэпрэтацый  — загоны для жывёлы); вядомы металургічныя печы, калодзежы. Вылучаюць 3 перыяды з дзяленнем на фазы (суіснуюць некалькі храналагічных схем, якія адрозніваюцца дэталямі). Помнікаў раннеаварскага перыяду (каля [[568]] — [[620]]/[[640]]  гг.) вядома параўнальна вядома параўнальна нямнога, яны гетэрагенныя ў культурных адносінах: адметнасцю з'яўляюцца своеасаблівыя паясы з радам падвешаных рамяшкоў і гладкімі наканечнікамі, паказальны шэраг рэчаў візантыйскага і германскага кола. Вылучаюць асобую «культуру Кестхей» (асноўны цэнф на заходнім узбярэжжы [[Возера Балатан|воз. Балатан]]) з характэрнымі жаночымі ўпрыгажэннямі, што маюць аналагі ў Адрыятыцы; у розных формах праіснавала да познааварскага часу. Помнікаў сярэднеаварскага перыяду (каля [[620]]/[[640]]  — [[690]]/[[710]]  гг.) больш; з іх раннія (у т.л. «княжацкія» тыпу Боча, Кунбабонь, багатыя пахаванні рамеснікаў тыпу Фелнак, Кунсенмартон і інш.) шэраг даследчыкаў адносіць да позняй фазы раннеаварскага перыяду, працягваючы яго да 650/670-х гг. У гэты час афармляюцца і некаторыя спецыфічныя для авараў стылі рэчаў; у позніх комплексах з'яўляюцца шаблі, страмёны з прамой падножкай і інш.іншыя інавацыіноваўвядзенні ў асноўным у воінскай культуры (менавіта іх шэраг венгерскіх даследчыкаў пачынаючы з І. Боны адносяць да сярэднеаварскага перыяду, але гіпотэза аб сувязі гэтых помнікаў з міграцыяй балгар Кувера цяпер практычна не мае прыхільнікаў). Помнікі познааварскага перыяду (у асноўным [[VIII]] ст.; падзяляюць на 3—4 фазы) найбольш шматлікія, але і найбольш уніфікаваныя (хаця лакальныя групы вылучаюць і сярод іх); асабліва паказальныя літыя раменныя гарнітуры ў стылі «грыфа» і «расліннага парастка». Гіпотэза Д. Ласла, які звязваў гэтыя і інш.іншыя інавацыі са з'яўленнем пасля заваявання [[Дынастыя Арпадаў|Арпадаў]] новага (уграмоўнага) насельніцтва, што вызначыла мову венграў Падунаўяпадунайскіх зямель, у сучасных даследаваннях не падтрымліваецца. Захаваліся нямногія руны авараў. Найбольш познія помнікі  — самыя скупыя; вылучэнне аварскіх старажытнасцей [[IX]] ст. лічыцца спрэчным.

* Гаўрытухін, І.  А.  Авары / І.  А.  Гаўрытухін // Археалогія Беларусі: энцыклапедыя: у 2 т. / [склад. Ю.  У.  Каласоўскі; рэдкалегія: Т.  У.  Бялова (гал. рэд.) і інш.]. Т. 1: А ― К.  — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя імя П. Броўкі, 2009.  — 492, [1] c.  — С. 15  — 17.  — ISBN 978-985-11-0353-5.

* Свод древнейших письменных известий о славянах = Corpus testimoniorum vetustis-simorum ad historiam slavicam pertinentium: К XVIII Междунар. конгр. византинистов / [АН СССР; Сост. Л.  А.  Гиндин и др.; Предисл. Л.  А.  Гиндина, Г.  Г.  Литаврина]. Т. 1: I — VII—VI вв. / [Авторы-комментаторы Ф.  В.  Шелов-Коведяев и др.]  — М.: Наука, 1991.  — 470, [2] с.  — ISBN 5-02-017388-6.

* Свод древнейших письменных известий о славянах = Corpus testimoniorum vetustissimorus ad historiam slavicam pertinentium / [РАН, Ин-т славяноведения и балканистики; Редкол.: Л.  А.  Гиндин и др.]. Т. 2: (VII — IXVII—IX вв.) / Сост.: С.  А.  Иванов и др.; Отв. ред. Г.  Г.  Литаврин.  — М.: Изд. фирма «Восточная литература» РАН, 1995.  — 589 с.  — ISBN 5-02-017809-8.