Кхаджураха: Розніца паміж версіямі

'''Кхаджураха''' ({{lang-hi|खजुराहे}})  — невялікая турстычная вёска вакол храмаў у Індыі (шт. [[Мадх'я-Прадэш]]). Захавалася каля 20 храмаў, буйнейшы з якіх {{нп3|Кандар'я Махадэва||ru|Кандарья Махадева}}. Буйны комплекс храмаў у паўночнаіндыйскім стылі {{нп3|Нагар, архітэктурны стыль|Нагара|ru|Нагар (архитектурный стиль)}} (асноўныя тры элементы стыля: квадратнае свяцілішча санктум, адзін ці два шэрагірады трансэптаўтрансептаў і ўвянчаны крывалінейным конусам {{нп3|Шыкхара|шыкхарай|ru|Шикхара}}. Паўночны стыль храмавай архітэктуры і скульптуры дасягае тут свайго піка. Усе буднкібудынкі былі ўзведзены ў IX—XII стагоддзях нашай эры. З'яўленне храмаў у Кхаджураха было звязана з адраджэннем індуізма ў гэты перыяд гісторыі Індыі.

Згадванні аб дынастыі Чандэла губляюцца пасля XIII стагоддзя, і Кхаджураха апынуўсяаказаўся згубленым для светасвету. Толькі ў 1838 годзе брытанскі інжынер прайшоў праз джунглі і зноў адкрыў дзіўную мясціну пад назвай Каджураха.

Цяпер захавалася толькі 25 храмаў, увесь комплекс разасяроджанызаймае на плошчыплошчу 21 км². Кхаджураха  — аб'ект [[Сусветная спадчына|Сусветнай спадчыны ЮНЭСКА]].

Кхаджураха з'яўляецца кульмінацыяй развіцця сярэднявечнайсярэдневяковай архітэктуры ў паўночнай Індыі. Храмы прысвечаны [[Шываізм|шываізму]], [[Вішнуізм|вішнуізму]] і [[Джайнізм|джайнізму]].

У большасці храмаў агульная задума і план, адрозненні толькі ў дэталях. Усе храмы сіметрычныя адносна восі усход-захад. Тры храмы пабудаваны з граніта: Чаустах-ёгіні, Брахмы і Лалгуані-Махадэві. Усе астатнія храмы Кхаджулаха зроблены з пяшчанікапясчаніка{{sfn|Жуковский, Копцева|2015|с=319}}, колер камнякамню вар'іруецца ад цёмна- да светла-жоўтага, сустракаецца ружовы. Матэрыял для будаўніцтва здабывалі ў горадзе Пана на ўсходнім беразе ракі Кен.

* адсутнасць сценаўсцен вакол храмаў;

# '''Архамандапа'''  — уваход-порцік<ref>[http://kf.osu.ru/old/bibl/lib_books/doc_gsh/20.pdf Архитектура: терминологический словарь] / составитель Ф.  Р.  Хаялина.  — Оренбург: [[Орэнбургскі дзяржаўны ўніверсітэт|ИПК ГОУ ОГУ]]. 2008/  — '''C/ 14'''.</ref>, уваходны павільён{{sfn|Жуковский, Копцева|2005|с=298}}

# '''{{нп3|Мандапам||en|Mandapa}}'''  — вестыбюль<ref>''Thapar, Binda''. Introduktion to Indian Architecture.  — Singapoure: Periplus Editions, 2004.  — '''P. 143'''. ISBN 0-471-28451-3.</ref><ref>''Ching, Francis D.K.''. A Visual Dictionary of architecture.  — '''P. 253'''. ISBN 0-471-28451-3.</ref>  — месца для тых хто моліцца<ref>[http://kf.osu.ru/old/bibl/lib_books/doc_gsh/20.pdf Архитектура: терминологический словарь] / составитель Ф.  Р.  Хаялина.  — Оренбург: [[Арэнбургскі дзяржаўны ўніверсітэт|ИПК ГОУ ОГУ]], 2008.  — '''С. 68'''</ref>, уваходны павільён для тых хто моліцца{{sfn|Жуковский, Копцева|2005|с=298}}.

# '''Маха-мандапа'''  — цэнтральная зала.

# '''Санктум'''  — свяцілішча.

У вялікіх храмах бакавыя трансэптытрансепты ўпрыгожаны акном з балконам для вентыляцыі. Над балконамі размешчаны раскошныя скульптурныя групы, якія паказваюць сцэны з жыцця багоў. Святло з ваконакон асвятляе ўнутраны цэнтральны зал.

Храм з двума парамі трансэптаўтрансептаў уздоўж восі падобны дана лацінскагалацінскі крыжакрыж. Асобныя з вялікіх храмаў маюць дадатковыя свяцілішчы па чатыромчатырох вугламвуглах платформы.

У храмаў падкрэслена высокі падмурак  — платформа-тэраса. Па яе перыметру размешчаны серыі цудоўных арнаментаў. Пышныя рэльефы змяняюць адзін аднаго, як кадры з фільма аб дынастыі [[Чандэла]].

Сцены храмаў пакрытыя двума і больш шэрагамі вытанчанай скульптуры. Дасканалая прыгасжосцьпрыгажосць паказваеццапраяўляецца ў кожнай статуестатуі з яе вытанчанасцю, культам элегантнасці і дасканаласці. Храмавая скульптура  — самая прыцягальная асаблівасць Кхаджураха.

Над сценамі ўзвышаюцца скляпенні, якія складаюцца з серыі пікаў. Старажытныя апісанні параўноўваюць іх з горнай градой гары [[Гара Кайлас|Кайлас]] ці {{нп3|Гара Меру|Меру|ru|Меру}}. Вышыня скляпенняў паступова павялічваецца ад самага нізкага ўзроўня (знаходзіцца над уваходным портыкампорцікам) да самага высокага  — {{нп3|Сікхара|сікхары|ru|сикхара}} (знаходзіцца над свяцілішчам). СкляпенниСкляпенні пабудаваныя па адной восі, кожнае з іх мае пірамідальную форму.

Уваход-портык порцік — падоўжаны праход у вестыбюль (мандапу). Ён багата аздоблены кругавой каменнай гірляндай. Арнамент складаецца з любоўных пар, прыгожых кветак і міфічных жывёл. У мандапе прастора пашыраецца. Вестыбюль упрыгожаны балюстрадай (какшасанай), разной столлю, калонамі і пілястрамі.

Цэнтральная зала (маха  — мандапа)  — закрытае памяшканне ўнутры бакавых трансэптаўтрансептаў. У вялікіх храмах у цэнтры залы размешчана квадратнае ўзвышэнне ({{нп3|антарала||ru|антарала}}), з калонамі па вугламвуглах, якое перагароджвае прамы уваход у свяцілішча. Унутры храма знаходзіцца статуя ці лінгам бога, якому прысвечаны храм.

Інтэр'ер храмаў надзвычайна багата дэкарыраваны дэталямі, вялікай колькасцю скульптур. Скляпенні ўпрыгожаны майстэрскім геаметрычным малюнкам. Самы знакаміты элемент унутранага аздаблення  — падтрымныя фігуры {{нп3|апсара|апсар|ru|апсара}}  — цудоўных німф. Апсары, якія з'яўляюцца шэдэўрамі сярэднявечнайсярэдневяковай скульптуры, адлюстраваны ў пажадівых позах і ідэальна адпаліраваны. На фасадзе свяцілішча часцей за ўсё размяшчаюць дзьведзве ці тры групы статуй  — дакладныя копіі са знешняга фасада храма.

Скульптура Кхаджураха бярэ свае вытокі з сярэднявечнайсярэдневяковай школы [[Арыса|Арысы]], і пераўзыходзіць яе ў вытанчанасці выяў.

* Другая катэгорыя складаецца з багоў, іх слуг і атачэння. Сустракаецца ў нішах на сценах, а таксама ў вялікіх і сярэдніх рэльефах на фасадах храмаў, ва ўнутранным аздабленні. Скульптуры ў нішах выкананы строга і кананічна. Позы астатніх багоў і багінь больш свабодныя. Вызначыць багоў можна толькі па асобымасобых прыкметампрыкметах: галаўному ўбору, свяшчэннай рэчы ў руках, упрыгожваннямупрыгожваннях па ўсяму целу, ездавой жывёле і брыльянтамбрыльянтах на грудзігрудзях.

* Да трэцяй катэгорыі адносяць апсар і сура-сундарыс. Гэта самая вядомая і шматлікая частка скульптуры Кхаджураха. Сустакаецца ў вялікіх і сярэдніх рэльефах на фасадах храмаў, на ўнутраных сценах, калонах і столі. Сура-сундарыс  — зграбная німфа ў прыгожых строях і ўпрыгожванняхўпрыгожаннях. Ёй уласцівыя чалавечыя эмоцыі ў звычайных жаночых справах. Яна можа распранацца, пазяхаць, пачухваць бок, выцягваць стрэмку з нагі, мацаць грудзьгрудзі, галубіцьпесціць дзіця, гуляць з дамашнім гадаванцам, пісаць ліст, іграць на флейце. Апсара адлюстравана падчасў час танца ў розных позах. Як служка багоў, яна можа трымаць у руках кветку лотаса, люстэрка, пасудзіну з вадой, араматычныя рэчывы, арнаменты і іншае. Статуі сура-сундарыс і апсар выконваюць у адпаведнасці са строгімі канонамі: галава нахілена ў адзін бок, цела ў другі, а ногі ў трэці; вельмі выразна вылучаны позірк.

* ЧацьвёртаяЧацвёртая катэгорыя  — свецкая скульптрура: валадары і іх сем'і, настаўнікі і вучні, дамашнія сцэны, танцоры і музыкі, эратычныя пары і групы.

Ва ўсім свеце эратычная скульптура з'яўляецца сімвалам Кхаджураха. Пры ўсёй сваёй разнастайнасці фом і вытанчанасці выканання яна, натуральна, прыцягвае ўвагу. Сустракаецца на фрызах платформ, а таксама ў вялікіх, сярэдніх і малых рэльефах на фасадах храмаў. Часта любоўныя пары памешчаны ў месцах архітэктурных злучэнняў паміж асобнымі часткамі храмаў на фасадзе будынка (напрыклад, злучэнне свяцілішча з цэнтральным залам), чаму вельмі часта надаюць сімвалічнае значэнне касмічнага адзінства. Дакладна невядомы адносіны да эратычнай скульптуры ў часучасы правіцеляў [[Чандэла]].

* Другая версія сцвяржае, што статуі ілюструюць старажытныя тэксты [[Кама Сутра|Кама Сутры]]. Сцэны паказваюць эратычную практыку ў цэнтральнай сярэднявечнайсярэдневяковай Індыі ў сектах, якія ўключалі ў сексуальны акт рытуальны сімвалізм. У спалучэнні ёгі (духоўных ведаў) і бхогі (фізічнага задавальнення) бачылі альтэрнатыўны шлях да дасягнення вызвалення. Кантроль задавальнення  — як шлях да спасеннявыратавання.

* Трэцяя версія мяркуе, што размяшчэнне эратычнай скульптуры мела мэтай навучэнне. Скульптары падавалі прыклад новаму пакаленню ў натуральных адносінах да секса, як да неад'емнай частцычасткі жыцця.

* Паводле чацьвёртайчацвёртай версіі, размяшчэнне эратычнай скульптуры на ніжніх узроўнях храмаў мела мэтай паказаць рэальнае месца палавых зносін у іерархіі сапраўдных каштоўнасцяўкаштоўнасцей чалавека.

Таксама ў мастацтве Індыі сустракаюцца больш раннія выявы закаханых пар, напрыклад скульптуры з тэракоты перыяда Шунга і таксама мастацтве скульптуры больш позняга перыяда ў гарадах Амараваці і Матхура.

Параўнальны аналіз скульптуры, архітэктуры і дэкаратыўных уласцівасцяўуласцівасцей храмаў Кхаджураха паказаў, что згодна з часавым крытэрыем усе храмы можна падзяліць на дзьведзве групы. Больш ранняя група з меньшменш раскошнымі храмамі: Чаустах-ёгіні, Брахмы, Лалгуані-Махадэві і Вараха. Яны пабудаваны з граніта і пясчаніка.

Другая група, уключаеўключае храмы толькі з пясчаніка. Будуюцца храмы Лакшмана, Чатурбхуджа і Дуладэа. Пасля храма Лакшмана з'яўляюцца храмы Пашванатха, Вісвнатха, Джагадамбі і Чітрагупта. Увасабленнем піка архітэктуры і росквіта скульптуры з'яўляецца храм {{нп3|Кандар'я—Махадэва||ru|Кандарья—Махадева}}. Самы позні перыяд будаўніцтва увасабляюцьўвасабляюць храмы Вамана, Адзінатха і Джавары, больш скормныяскромныя па памерампамерах, але не меньш менш вытанчаныя.

Храмы размешчаны ўздоўж галоўнай дарогі на захадзе ад турыстычнай вёскі Кхаджураха. Храмы заходняй групы найчасцей наведваюць турысты. Першым ад увахода знаходзіцца храм Лакшмана. Побач з німім знаходзяцца два храмы меньшыяменшыя па памеру: Вараха і Лакшмі. Адразу за німіімі на адной платформе ўзвышаюцца храмы Кандарыя-Махадэві і Джагадамбі. Направа ад ніхіх адзіны ў Кхаджураха храм [[Сур'я|бога Сонца]]  — Чытрагупта. За німім бліжэй да выхада знаходзіцца храм Вісванатха са свяцілішчам Нандзі. Злева  — храм Лакшмана.

Усходняя група храмаў знаходзіцца побач з вёскай Кхаджураха. Уключае ў сабе тры брахманскіхбрахманскія храмахрамы: Брахмы, Ваманы і Джавары, тры джайністкіхджайнісцкія храмахрамы: Гханай, Адінатха і Паршванатха. Брахманскія храмы размешчаны біжэйбліжэй да возера.

Паўднёвая група храмаў уключае два храмахрамы:Дкладэа Дуладэа і Чатурбхуджа. Вялікая статуя Ханумана (бога малпаў) знаходзіца на сярэдзіне шляха паміж заходняй групай храмаў і вёскай Кхаджураха.

File:Khajuraho10.jpg|Прыгажуня (найікі), спужаўшысьспужаўшыся малпачкі, кідаеццашукае паабароны абаронуў даабдымках хлопца

* World Heritage Series:KHAJURAHO. Based on the text Krishna Deva, Published by ASI, New Delhi, 2002.  — 98 c.