Нямецкая мова: Розніца паміж версіямі

[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Радок 92:
=== Нямецкая мова ў сярэднія вякі і новы час ===
{{main|Сярэдневерхненямецкая мова|Ранненоваверхненямецкая мова}}
[[Усходнефранкскае каралеўства]] было неаднародным, многаплемянным, аднак усведамленне яго жыхарамі свайго этнічнага і часткова моўнага адзінства прыйшло ўжо ў канцы X — пачатку XI ст., г.зн. к пачатку сярэдневерхненямецкага перыяду. Слова ''[[{{нп3|Deutsch, этымалогія слова|''Deutsch]]''|ru|Deutsch (этимология слова)}} утворана ад прыметніка ''diutisc'' ({{lang-goh|diot}}, {{lang-got|þiuda}}) і азначала «той, хто гаворыць на мове народа» (у адрозненне ад тых, хто гаворыць на латыні). Лацінскае ''theodisce'' (''theodisca lingua'') з'явілася ў лацінскіх крыніцах у канцы VIII ст. і апісвала народы, якія не гавораць на латыні, у тым ліку — германскія<ref name="autogenerated6" /><ref>{{кніга|аўтар=Wolfgang Haubrichs, [[Вольфрам, Хервиг|Herwig Wolfram]].|частка=Theodiscus|загаловак=Reallexikon der Germanischen Altertumskunde|месца=Berlin, New York|выдавецтва=|год=2005|старонак=|isbn=3-11-018385-4}}</ref>. У другой палавіне IX ст. у [[{{нп3|Отфрыд фон Вейсенбург|Отфрыда]]|ru|Отфрид фон Вейсенбург}} сустракаецца ''thiufrenkiska zunga'', як абазначэнне агульнафранкскай мовы, а ў пачатку XI ст. ''diu diutisca zunge'' сустракаецца ў [[{{нп3|Ноткер Нямецкі|Ноткера]]|ru|Ноткер Немецкий}} як абазначэнне мовы германскіх народаў. Упершыню ў якасці абазначэння народа ''diutisc'' сустракаецца толькі ў канцы XI стагоддзя{{sfn|Жирмунский В. М. История немецкого языка|с=38}}.
 
У адрозненне ад сваіх [[Раманскія народы|раманскіх]] і [[Славяне|славянскіх]] суседзяў, у нямецкім моўным арэале на працягу ўсяго [[Сярэднія вякі|сярэдневякоўя]] існавалі тэрытарыяльна раздробленыя палітычныя структуры, што прывяло да ўтварэння і развіцця вялікай колькасці розных [[{{нп3|Дыялекты нямецкай мовы|дыялектаў]]|ru|Диалекты немецкого языка}}. Рэгіянальныя асаблівасці ўжывання [[{{нп3|Сярэдневерхненямецкая мова|сярэдневерхненямецкай мовы]]|ru|Средневерхненемецкий язык}} абцяжарвалі працэс стварэння культурнай цэласнасці і стымулявалі паэтаў пачатку XIII ст. пазбягаць дыялектных форм з мэтай пашырыць круг патэнцыяльных чытачоў, што разглядаецца як першая спроба стварэння агульнанямецкай мовы. Але гэта стала магчыма толькі пры распаўсюджанні граматнасці сярод шырокіх слаёў насельніцтва ў перыяды [[Позняе Сярэдневякоўе|позняга сярэдневякоўя]] і пазней — [[Адраджэнне|Адраджэння]]<ref>{{кніга|аўтар=Thordis Hennings.|загаловак=Einführung in das Mittelhochdeutsche|месца=Berlin|выдавецтва=|год=2003|старонак=|isbn=3-11-017818-4}}</ref>.
 
[[Файл:Martin Luther (Lucas Cranach) 1526.jpg|200px|thumb|right|[[Марцін Лютэр]] (партрет работы [[Лукас Кранах Старэйшы|Лукаса Кранаха Старэйшага]], [[1526]])]]
Радок 100:
У XIII—XIV стст. фарміраванне нямецкай мовы прыводзіць да таго, што лацінская мова паступова страчвае свае пазіцыі мовы афіцыйна-дзелавой сферы (канчаткова гэта адбываецца толькі ў XVI—XVII стст.). Паступова змешаныя ўсходне-нямецкія гаворкі, ўзнікшыя ў выніку каланізацыі славянскіх зямель на ўсход ад ракі [[рака Эльба|Эльбы]], атрымліваюць вядучую ролю і, узбагаціўшыся за кошт узаемадзеяння з паўднёванямецкай літаратурнай традыцыяй, лажацца ў нямецкай нацыянальнай літаратурнай мовы.
 
У адрозненне ад большасці еўрапейскіх моў, [[літаратурная мова|літаратурная форма]] якіх заснавана на дыялекце [[Сталіца|сталіцы]], [[{{нп3|нямецкая літаратурная мова]]|нямецкая літаратурная мова|ru|Литературный немецкий язык}} прадстаўляе сабой нешта сярэдняе паміж [[Сярэдненямецкія дыялекты|сярэдне-]] і [[Верхненямецкія дыялекты|верхненямецкімі дыялектамі]] і лічыцца мясцовай толькі ў [[Гановер]]ы. У паўночнай частцы Германіі гэтая мова распаўсюдзілася ў сферах [[{{нп3|Дзяржаўнае кіраванне|дзяржаўнага кіравання]]|ru|Государственное управление}} і школьнай адукацыі ў час [[Рэфармацыя|Рэфармацыі]]. У эпоху росквіту [[Ганза|Ганзы]] па ўсёй паўночнай Германіі панавалі [[ніжненямецкія дыялекты]] і [[нідэрландская мова]]. З часам літаратурная нямецкая ў паўночных абласцях Германіі практычна выцесніла мясцовыя дыялекты, якія толькі часткова захаліся да сённяшняга часу. У цэнтры і на поўдні Германіі, дзе мова з самага пачатку была больш падобна на літаратурную, насельніцтва захавала свае дыялекты<ref>{{кніга|аўтар=Peter von Polenz.|загаловак=Geschichte der deutschen Sprache (9. Auflage)|месца=Berlin, New York|выдавецтва=Walter de Gruyter|год=1987|старонак=|isbn=3-11-007998-4}}</ref>.
 
У 1521 годзе [[Марцін Лютэр]] пераклаў на тады яшчэ не ўстояную стандартную пісьмовую мову [[Новы Запавет|Новы]], а у 1534 годзе — [[Стары Запавет]], што, на думку многіх вучоных-мовазнаўцаў XIX ст., паўплывала на развіццё мовы цэлых пакаленняў, бо ўжо ў XIV ст. было відно паступовае развіццё агульнарэгіянальнай пісьмовай нямецкай мовы, якую таксама называюць [[{{нп3|Ранненоваверхненямецкая мова|ранненоваверхненямецкай]]|ru|Ранненововерхненемецкий язык}}<ref>{{cite web|url=http://www.welt.de/kultur/history/article1590611/Wie_Martin_Luthers_Bibel_unsere_Sprache_praegt.html|title=Wie Martin Luthers Bibel unsere Sprache prägt|author=Jan von Flocken.|date=|work=|publisher=|accessdate=2011-11-06|lang=de}}</ref>. Утварэнне літаратурнай пісьмовай нямецкай мовы было ў асноўным завершана ў XVII стагоддзі<ref>{{кніга|аўтар=Frédéric Hartweg, Klaus-Peter Wegera.|загаловак=Frühneuhochdeutsch. Eine Einführung in die deutsche Sprache des Spätmittelalters und der frühen Neuzeit|месца=Niemeyer, Tübingen|выдавецтва=|год=2005|старонак=|isbn=3-484-25133-6}}</ref>.
 
=== Станаўленне новаверхненямецкай мовы ===