Вікіпедыя

Цывілізацыя мая: Розніца паміж версіямі

Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[недагледжаная версія][недагледжаная версія]
← Папярэдняя праўкаНаступная праўка →
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
дапаўненне з en:Maya_civilization
др →‎Гісторыя: афармленне
Радок 22:
|-
|colspan="3"|Архаічны
| 8000-2000 8000—2000 гг. да н.э.<ref>Sharer and Traxler 2006, p. 98.</ref>
|-
|rowspan="6"|Дакласічны
|colspan="2"| Ранні дакласічны
| 2000-1000 2000—1000 гг. да н.э.
|-
|rowspan="2"|Сярэдні дакласічны
| Ранні сярэдні дакласічны
| 1000-600 1000—600 гг. да н.э.
|-
| Позні сярэдні дакласічны
| 600-350 600—350 гг. да н.э.
|-
|rowspan="3"|Позні дакласічны
|Ранні позні дакласічны
| 350-1350—1 гг. да н.э.
|-
|Позні позні дакласічны
| 1 г. да н.э.  — 159  г. н.э.
|-
|Завяршальны дакласічны
| 159-250 159—250 гг.
|-
|rowspan="3"|Класічны
|colspan="2"| Ранні класічны
| 250-550 250—550 гг.
|-
|colspan="2"| Позні класічны
| 550-830 550—830 гг.
|-
|colspan="2"| Завяршальны класічны
| 830-950 830—950 гг.
|-
|rowspan="2"|Паслякласічны
|colspan="2"| Ранні паслякласічны
| 950-1200 950—1200 гг.
|-
|colspan="2"| Позні паслякласічны
| 1200-1539 1200—1539 гг.
|-
|colspan="3"|Перыяд кантакту (каланіяльны перыяд)
| 1511-1697 1511—1697 гг.<ref>Masson 2012, p. 18238. Pugh and Cecil 2012, p. 315.</ref>
|}
 
=== Дакласічны перыяд (каля 2000  г. да н.э.  — 250  г. н.э.) ===
{{Асноўны артыкул|Дакласічны перыяд Майя}}
{{Некалькі выяў| image1 = Kaminaljuyu 7.jpg| width1 = 200| image2 = El Mirador 5.jpg| width2 = 222| footer = [[Камінальхую]], у нагор'ях, і [[Эль-Мірадор]], у нізінах, абодва былі важнымі гарадамі ў Позні дакласічны перыяд.}}
Сваю першую цывілізацыю майя стварылі ў Дакласічны перыяд<ref>Estrada-Belli 2011, p. 28.</ref>. Вучоныя працягваюць абмяркоўваць, калі ж пачалася гэтая эра цывілізацыі Майя. Прысутнасць майя ў {{нп5|Куэйё||ru|Куэйо}} (сучасны Беліз) была датавана каля 2600  г. да н.э. вугляродным метадам<ref>Hammond et al. 1976, pp. 579—581.</ref>. Паселішчы былі заснаваны каля 1800  г. да н.э. ў вобласці Сакануска ({{lang-es|Soconusco}}) на ціхаакіянскім узбярэжжы, і ўжо тады майя вырошчвалі асноўныя культуры [[кукуруза|кукурузы]], [[бабы, семя|бабоў]], [[гарбуз]]оў і [[перац чылі|перцу чылі]]<ref name="Drew99p6">Drew 1999, p.6.</ref>. Для гэтага перыяду былі характэрнымі аселыя абшчыны і ўвядзенне ва ўжытак керамікі і абпаленых гліняных фігурак<ref>Coe 1999, p. 47.</ref>.
 
У [[Месаамерыканская храналогія|Сярэдні дакласічны перыяд]] малыя вёскі пачалі расці, утвараючы гарады<ref name="Olmedo97p26">Olmedo Vera 1997, p.26.</ref>. [[Накбэ]] ў гватэмальскім дэпартаменце Петэн  — самы ранні надзейна засведчаны горад у майянскіх нізінах<ref name="SharerTraxler06p214">Sharer and Traxler 2006, p.214.</ref>, дзе вялікія збудаванні былі датаваныя каля 750  г. да н.э.<ref name="Olmedo97p26"/> К Сярэдняму дакласічнаму перыяду паўночныя нізіны Юкатана былі ў значнай ступені заселены<ref>Sharer and Traxler 2006, p. 276.</ref>. Прыблізна к 400&nbsp;г. да н.э. раннія майянскія правіцелі ўзводзілі стэлы<ref>Sharer and Traxler 2006, pp. 182, 197.</ref>. Паўнацэннае пісьмо было ва ўжытку ў Петэне ўжо к 3 ст. да н.э.<ref name="Saturno2006">Saturno, Stuart and Beltrán 2006, pp. 1281—1283.</ref> У Позні дакласічны перыяд вырас велізарны горад [[Эль-Мірадор]], пакрыўшы прыблізна 16 км² <ref name="Olmedo97p28">Olmedo Vera 1997, p.28.</ref>. Хоць і не настолькі вялікі, Тыкаль ужо быў значным горадам недзе к 350  г. да н.э.<ref name="MartinGrube00p25-26">Martin and Grube 2000, pp. 25-26.</ref>
 
У нагор'ях, як галоўны цэнтр Позняга дакласічнага перыяду, паявіўся [[Камінальхую]]<ref>Love 2007, pp. 293, 297. Popenoe de Hatch and Schieber de Lavarreda 2001, p. 991.</ref>. [[Такалік-Абах]] і {{нп5|Чакала||en|Chocolá}} былі два самыя важныя гарады ціхаакіянскай прыбярэжнай раўніны<ref>Sharer and Traxler 2006, p. 236.</ref>; на поўначы Юкатана вырас і стаў важным горадам {{нп5|Камчэн||en|Komchen}}<ref>Sharer and Traxler 2006, p. 275.</ref>. Познедакласічны культурны росквіт змяніўся заняпадам у 1 ст. н.э., і многія вялікія гарады Майя тае эпохі былі закінуты; прычына гэтага заняпаду невядома<ref name="MartinGrube00p8">Martin and Grube 2000, p. 8.</ref>.
 
=== Класічны перыяд (каля 250—900  гг. н.э.) ===
[[File:QuiriguaStela1.jpg|thumb|right|upright|Стэла D з [[Кірыгуа]], на якой прадстаўлены цар [[Как-Ціліў-Чан-Ёпат]]<ref>Schele and Mathews 1999, pp. 179, 182—183.</ref>]]
 
Класічны перыяд вызначаюць пераважна як перыяд, на працягу якога нізінныя майя ўзводзілі манументы з датамі майянскага календара на аснове доўгага ліку<ref name="Coe 1999, p. 81">Coe 1999, p. 81.</ref>. Гэты перыяд адметны найбольшым росквітам маштабнай архітэктуры і горадабудаўніцтва, стварэннем манументальных надпісаў і ярка выяўленным значным інтэлектуальным і мастацкім ростам, асабліва ў паўднёвых нізінных абласцях<ref name="Coe 1999, p. 81"/>. Агульную палітычную карціну Майя класічнага перыяду можна параўнаць з [[Італьянскі Рэнесанс|Рэнесанснаю Італіяй]] ці [[Класічная Грэцыя|Класічнаю Грэцыяй]], з іх шматлікімі гарадамі-дзяржавамі, уцягнутымі ў складаную сетку саюзаў і саперніцтваў<ref>Martin and Grube 2000, p. 21.</ref>. Найбольшыя гарады мелі насельніцтва ад {{num|50000}} да {{num|120000}} чалавек і былі звязаны з сеткаю другарадных мястэчак<ref name="Masson 2012, p. 18237">Masson 2012, p. 18237.</ref>.
 
У Ранні класічны перыяд гарады па ўсім Майянскім рэгіёне былі пад уплывам [[Тэатыўакан]]а, вялікай метраполіі ў аддаленай [[Даліна Мехіка|Даліне Мехіка]]<ref name="MartinGrube00p9">Martin and Grube 2000, p.9.</ref>. У 378  г. н.э. Тэатыўакан рашуча ўмяшаўся ў справы Тыкаля і іншых суседніх гарадоў, зверг іх правіцеляў і ўстанавіў там новую дынастыю, якую падтрымліваў<ref>Demarest 2004, p. 218. Estrada-Belli 2011, pp. 123—126.</ref>. Гэтым умяшальніцтвам кіраваў [[Сіях К'ак']] («Народжаны з агню»), які прыбыў у Тыкаль у пачатку 378 года. Цар Тыкаля, [[Чак-Ток-Ічак I]], памёр у той жа дзень, што наводзіць на думку аб гвалтоўным перавароце<ref>Sharer and Traxler 2006, p. 322. Martin and Grube 2000, p. 29.</ref>. Годам пазней Сіях К'ак' наглядаў уступленне на пасаду новага цара, [[Яш-Нун-Айін I|Яш-Нун-Айіна I]]<ref name="Sharer and Traxler 2006, p. 324">Sharer and Traxler 2006, p. 324.</ref>. Устанаўленне новай дынастыі прывяло к перыяду палітычнага дамінавання, калі Тыкаль стаў наймагутнейшым горадам у цэнтральных нізінах<ref name="Sharer and Traxler 2006, p. 324"/>.
 
Моцным сапернікам Тыкаля быў [[Калакмуль]], іншы магутны горад [[Петэнскі басейн|Петэнскага басейна]]<ref name="Olmeda97p36">Olmedo Vera 1997, p.36.</ref>. Абодва, і Тыкаль, і Калакмуль, развілі вялізныя сістэмы з саюзнікаў і васалаў; меншыя гарады, якія ўвайшлі ў адну з гэтых сетак, атрымлівалі прэстыж са свайго саюзу з вярхоўным горадам і падтрымлівалі мірныя адносіны з іншымі членамі той жа сеткі<ref>Foster 2002, p. 133.</ref>. Тыкаль і Калакмуль уцягнуліся ў лавіраванне іх саюзніцкіх сетак адна проці другой. У розныя моманты на працягу Класічнага перыяду тая ці іншая з гэтых сіл здабывала стратэгічную перамогу над сваім сапернікам, што праяўлялася ў адпаведных перыядах росквіту і заняпаду<ref>Demarest 2004, pp. 224—226.</ref>.
Узята з "https://be.wikipedia.org/wiki/Цывілізацыя_мая"