Беларуская партыя сацыялістаў-рэвалюцыянераў: Розніца паміж версіямі

Да восені 1918 БПС-Р значна пашырыла свой уплыў на сялянскія масы, замацавала палітычныя пазіцыі на акупіраванай германскімі войскамі тэрыторыі Беларусі. ЦК партыі прымкнуў да паўстанцкага руху, спрабаваў устанавіць кантроль над партызанскімі атрадамі ў [[Мінская губерня|Мінскай]] і [[Гродзенская губерня|Гродзенскай]] губернях. Тут дзейнічалі «сялянскія дружыны», якія пазней былі зведзены ў «Сувязь белдрускага працоўнага сялянства». Яны ў асноўным выконвалі функцыі атрадаў самаабароны  — вялі барацьбу супраць бясчын-стваў нямецкіх акупацыйных улад. У ліпені 1918 у Радзе БНР эсэраўская фракцыя выказала недавер ураду [[Р. Скірмунт]]а, сфарміраванаму з прадстаўнікоў памешчыцкіх арганізацый. Пад націскам эсэраў «кабінет міністраў» падаў у адстаўку. Быў сфарміраваны кааліцыйны ўрад, куды ўвайшлі і эсэраўскія прадстаўнікі на чале з сацыялістам-федэралістам [[І. Серада|I. Серадой]]. Але гэты ўрад хутка перадаў свае паўнамоцтвы новаму «Народнаму сакратарыяту» (чацвёртаму яго складу), які ўзначаліў лідэр беларускіх сацыял-дэмакратаў [[А. Луцкевіч]]. Беларускія эсэры практычна не мелі ўплыву на гэты ўрад. Яны не змаглі змяніць і палітычную арыентацыю Рады БНР, што працягвала супрацоўнічаць з нямецкай акупацыйнай адміністрацыяй. Гэта прымусіла ЦК БПС-Р перагледзець тактыку партыі ў барацьбе з нямецкімі акупацыйнымі ўладамі, якая ўсё больш зводзілася да ўзброеннага супраціўлення.

У кастрычніку 1918 ЦК БПС-Р выдаў адозвы «Час прабіў  — далей чакаць нельга» і «Што рабіць». У іх ён заклікаў беларускіх сялян, рабочых і народную інтэлігенцыю правесці на ўсёй тэрыторыі Беларусі выбары ў мясцовыя валасныя, павятовыя і губернскія Саветы і па меры іх фарміравання перадаць ім усю паўнату ўлады. ЦК заклікаў таксама правесці 2-і Усебеларускі з'езд, які і павінен быў ад імя беларускага народа замацаваць незалежнасць БНР. Аднак ажыццявіць задуманае не ўдалося. У час адыходу нямецкіх войск з тэрыторыі Беларусі кіраўніцтва БПС-Р высунула лозунг барацьбы супраць 2 акупантаў  — Германіі і Расіі. У сумеснай з [[БПС-Ф|сацыялістамі-федэралістамі]] дэкларацыі ЦК БПС-Р заявіў, што незалежнасці БНР можна дамагчыся толькі пры апоры на «ўласныя сілы беларускага працоўнага народа». У дэкларацыі была сфармулявана ідэя «трэцяй сілы» ў беларускай рэвалюцыі, пад якой меліся на ўвазе самі эсэры. Абвяшчаючы рэвалюцыйныя лозунгі, ЦК БПС-Р адначасова імкнуўся дамовіцца з нямецкай акупацыйнай адміністрацыяй пра перадачу дзяржаўнай улады ў Беларусі Радзе БНР, якая ў канцы 1918 спрабавала разгарнуць сваю дзеннасць у Гродне. Нямецкая акупацыйная адміністрацыя адмовілася задаволіць патрабаванні ЦК БПС-Р. Тым не менш ён не пакінуў намераў вывесці з палітычнай ізаляцыі Раду БНР. 3 гэтай мэтай ЦК заклікаў нацыянальна-дэмакратычныя партыі вярнуць сваіх прадстаўнікоў у Раду і паставіў задачу ператварыць яе ў кіруючы нацыянальна-палітычны цэнтр барацьбы за «адраджэнне дзяржаўнасці беларускага народа». Такія прагматычныя імкненні падтрымлівалі [[Беларускі настаўніцкі саюз]], прафсаюзы чыгуначнікаў, паштова-тзлеграфных служачых і інш. Беларускія эсэры спрабавалі накіраваць у рэчышча барацьбы за «нацыянальныя ідэалы» і свае сялянскія дружыны. Але апошнія былі няўстойлівыя і не маглі адыграць вырашальнай ролі ў іх барацьбе. He падтрымала ЦК БПС-Р і земска-гарадское аб'яднанне палітычных партый ([[меншавікі]], [[эсэры|расійскія эсэры]], [[бунд]]аўцы), якое адстойвала ідэю аўтаноміі Беларусі ў межах Расійскай федэратыўнай дэмакратычнай рэспублікі.

ЦК БПС-Р, застаючыся прыхільнікам ідэі незалежнасці БНР, не прызнаў абвешчаную бальшавікамі [[1 студзеня]] [[1919]] [[БССР|Беларускую Савецкую Сацыялістычную Рэспубліку (БССР)]]. Кіраўніцтва партыі заявіла, што БССР не з'яўляецца ў поўным сэнсе дзяржавай, і заклікала сваіх палітычных саюзнікаў не аказваць ёй падтрымкі. Яшчэ ў снежні 1918 ЦК БПС-Р падтрымаў ідэю Рады БНР пра заключэнне саюзу з [[Літоўская Тарыба|Літоўскай Тарыбай]], якая пагадзілася на далучэнне Гродзенскай губерні да Літоўскай дзяржавы, хоць гэта і супярэчыла пастаянным заявам эсэраўскіх кіраўнікоў пра «непадзельнасць Беларусі», адданасць «святой беларускай справе». Але і гэта камбінацыя была бесперспектыўнай. Намаганні беларускіх эсэраў, як і іншых нацыянальна-дэмакратычных партый, дамагчыся тэрытарыяльнай аўтаноміі перарываліся літоўскім урадам.

У сакавіку 1919 ЦК БПС-Р выступіў супраць аб'яднання Літвы і Беларусі ў [[Літбел ССР|Літоўска-Беларускую Савецкую Сацыялістычную Рэспубліку (Літбел)]]. У гэты перыяд рознагалоссі паміж камуністамі і беларускімі эсэрамі выявіліся перш за ўсё па нацыянальным і аграрным пытаннях. ЦК БПС-Р адхіліў праграму [[Камуністычная партыя (бальшавікоў) Літвы і Беларусі|КП(б)ЛіБ]], у якой рабілася стаўка на арганізацыю ў рэспубліцы калгасаў і саўгасаў замест перадачы сялянам канфіскаванай памешчыцкай зямлі. Процістаянне прывяло да таго, што БПС-Р вымушана была перайсці на нелегальнае становішча на савецкай тэрыторыі. Пасля акупацыі Беларусі польскімі войскамі ЦК БПС-Р наладзіў кантакт з кіраўніцтвам [[Польская сацыялістычная партыя|Польскай сацыялістычнай партыі]], спрабаваў дамагчыся перадачы «грамадзянскай улады» на Беларусі Радзе БНР. Аднак польскія кіруючыя колы, якія на словах пракламавалі ідэю федэрацыі Беларусі з Польшчай, на самай справе імкнуліся ператварыць беларускія землі ў неад'емную частку сваёй дзяржавы. Гэта вымусіла БПС-Р стаць у апазіцыю да польскіх інтэрвентаў, што беларускія эсэры адкрыта прадэманстравалі ў чэрвені 1919 на [[Беларускі з'езд Віленшчыны і Гродзеншчыны, 1919|Беларускім з'ездзе Віленшчыны і Гродзеншчыны]]. Пад уплывам дэлегатаў-эсэраў з'езд выказаўся за адраджэнне літоўска-беларускай дзяржавы ў межах былога [[ВКЛ]].

У верасні 1919 кіраўніцтва БПС-Р заявіла, што ідэю ўстанаўлення рэспубліканскага ладу на Беларусі можа рэалізаваць толькі працоўны кангрэс, выбраны на аснове ўсеагульнага выбарчага права ўсімі працоўнымі пластамі беларускага народа. На думку эсэраў, у яго складзе не павінна быць прадстаўнікоў эксплуататарскіх класаў  — памешчыкаў і духавенства. БПС-Р такім чынам рабіла крок насустрач бальшавікам, якія лічылі Устаноўчы сход і ў цэлым формы парламентарызму несумяшчальнымі з задачамі сацыялістычнай рэвалюцыі. Хоць эсэры не прызнавалі савецкую ўладу ў якасці прымальнай формы для дзяржавы працоўных, яны выказаліся за Беларускую працоўную народную рэспубліку. Пад ёй БПС-Р разумела ўстанаўленне дыктатуры ўсяго працоўнага народа, а не толькі пралетарыяту.

[[11 ліпеня]] 1919 ЦК БПС-Р у газеце «Беларуская думка» апублікаваў дэкларацыю, у якой заклікаў стварыць агульны фронт барацьбы за вызваленне Беларусі. У дакуменце адзначалася, што, «застаючыся на аснове аб'яднання ўсіх палітычных груп і партый, БПС-Р, прымаючы пад увагу ўсю хаатычную дэзарганізацыю беларускай нацыянальна-палітычнай думкі і тую асобую палітыку, якую вядуць многія дзеячы ад імя беларускага народа, лічыць неабходным весці самую актыўную барацьбу з гэтым злом і заклікае, каб усе разам стварылі агульны фронт, адзіны магутны нацыянальна-палітычны арганізм, які павёў бы барацьбу за вызваленне Беларусі». Гэты зварот быў адрасаваны і бальшавікам. БПС-Р схілялася да супрацоўніцтва з імі ў ходзе барацьбы з польскімі акупантамі, заняла рэзка негатыўную пазіцыю адносна тых сіл, якія падтрымлівалі ідэю заключэння «уніі Беларусі з Польшчай». У лістападзе 1919 на сваёй канферэнцыі ў Мінску эсэры парвалі з тымі палітычнымі партыямі, што арыентаваліся на Польшчу. Яны абвясцілі сябе «трэцяй сілай», якая змагаецца за нацыянальную незалежнасць на 2 фронты  — супраць польскіх інтэрвентаў і супраць «імперыялістычна-маскоўка-дзянікінскай сілы», што ідзе з Усходу.

Змяніўшы тактыку, БПС-Р адмовілася ад барацьбы з савецкай уладай, пацвердзіла непрыманне якой-небудзь кааліцыі з буржуазнымі партыямі. У прынятай канферэнцыяй рэзалюцыі гаварылася, што БПС-Р будзе праводзіць у жыццё [[Трэцяя Устаўная грамата|Трэцюю ўстаўную грамату]], якая абвясціла незалежнасць Беларусі. Эсэраўскія лідэры таксама сцвярджалі, што мэта іх партыі  — устанаўленне «сярэдняй улады» (дыктатуры працоўнага народа), якая стаіць паміж дыктатурай пралетарыяту і дыктатурай буржуазіі, што палітычны курс БПС-Р цалкам падпарадкаваны барацьбе за «чыстую дэмакратыю» і «народаўладдзе». Свае пастулаты беларускія эсэры вынеслі [[12 снежня]] 1919 на сесію Рады БНР, скліканую пасля гадавога перапынку з дазволу [[Юзэф Пілсудскі|Ю. Пілсудскага]]. Іх прадстаўнікі, улічваючы патрыятычны настрой шырокіх мас працоўнага народа, адкрыта асудзілі гаспадаранне польскіх інтэрвентаў на Беларусі, пацвердзілі 3-ю Устаўную грамату і прынялі рашэнне пра адмену аб'яўленага акупантамі плебісцыту на беларускай тэрыторыі. Захапіўшы ініцыятыву на сесіі, фракцыя БПС-Р дабілася перавыбрання Рады БНР, якая зацвердзіла новы склад урада на чале з [[В. Ластоўскі|В. Ластоўскім]]м. Гэта выклікала рэпрэсіі польскіх улад супраць эсэраў, у выніку чаго партыя вымушана была перайсці на нелегальнае становішча. Члены ўрада і прэзідыума эсэраўскай Рады перабраліся ў сталіцу Літоўскай рэспублікі  — [[Коўна]].

Змена курсу беларускімі эсэрамі зрабіла магчымым іх збліжэнне з камуністамі. У снежні 1919 па ініцыятыве ЦК КП(б)ЛіБ у Смаленску адбылася нарада з прадстаўнікамі БПС-Р, на якой было выпрацавана пагадненне пра сумесную барацьбу. У падпісаным абодвума бакамі дагаворы адзначалася, што БПС-Р бярэ на сябе абавязак актыўна абараняць сацыяльныя і нацыянальныя інтарэсы беларускага працоўнага народа. Дасягнуты кампраміс паміж эсэрамі і бальшавікамі паклаў пачатак новаму этапу барацьбы за адраджэнне беларускай нацыянальнай дзяржаўнасці. У красавіку 1920 ЦК КП(б)ЛіБ паводле ўказання ЦК РКП(б) увёў сваіх прадстаўнікоў у Беларускі паўстанцкі камітэт, арганізаваны эсэрамі ў Мінску. Ён выконваў функцыі кіруючага цэнтра па арганізацыі ўзброенага супраціўлення польскім інтэрвентам.

[[4 сакавіка]] [[1920]] на з'ездзе беларускіх эсэраў у Мінску ЦК партыі афіцыйна заявіў, што члены БПС-Р разам з усімі рэвалюцыйнымі сіламі выступаюць за аднаўленне ўлады працоўных, якая павінна вырашыць і пытанне пра нацыянальную дзяржаўнасць беларускага народа. З'езд прыняў новую праграму, у якую былі ўключаны патрабаванні сацыялістычнага характару. Яна асуджала капіталізм і ў канчатковым выніку фармулявала перабудову грамадства на сацыялістычнай аснове. Першапачатковым пытаннем праграмы было нацыянальнае. Яго пастаноўка выцякала з агульнай тэорыі нацыянальна-дэмакратычных партый, якія сцвярджалі, што рэвалюцыя на Беларусі не пралетарская, а аграрна-сялянская, галоўны змест якой накіраваны на барацьбу за «нацыянальнае вызваленне беларускага народа». Падкрэслівался, што «як адзін з атрадаў арміі інтэгральнага сацыялізму, які паставіў сабе за мэту стварыць для працоўнага народа Беларусі такія ўмовы жыцця, пры якіх ён мог бы зусім свабодна развіваць свае духоўныя сілы і гаспадарчыя багацці, што ў поўнай меры магчыма толькі пры ажыццяўленні сацыялізму,  — партыя прызнае першай і асноўнай сваёй задачай барацьбу за Беларускую працоўную сацыялістычную рэспубліку». Высоўвалася палітычнае патрабаванне ўстанаўлення «дыктатуры працоўнага народа» ў форме Саветаў і ставілася задача барацьбы за незалежную Беларускую працоўную сацыялістычную рэспубліку, якая павінна была ўвайсці ў сусветную федэрацыю свабодных народаў. У сацыяльна-эканамічным плане перавага аддавалася сацыялізацыі зямлі, развіццю вытворчых і спажывецкіх аб'яднанняў, рабочай і сялянскай кааперацыі. Дапускалася нацыяналізацыя зямлі, буйной прамысловасці.

У ліпені 1920 пасля вызвалення Мінска ад польскіх інтэрвентаў беларускія эсэры выказаліся за цеснае супрацоўніцтва з бальшавікамі. ЦК КП(б)ЛіБ прызнаў магчымым дапусціць левыя партыі нацыянальнай дэмакратыі, у т. л. і БПС-Р, якія стаялі на савецкай платформе, да адраджэння беларускай нацыянальнай дзяржаўнасці, удзелу ў гаспадарчым і культурным будаўніцтве. Аднак гэта супрацоўніцтва было нядоўгім. Бальшавіцкае кіраўніцтва адмовілася ад падпісанага з эсэрамі дагавора ў снежні 1919, актыўна пачало праводзіць тактыку палітычнай ізаляцыі беларускіх эсэраў. Гэта і вымусіла ЦК БПС-Р адмовіцца ад падпісання [[Дэкларацыя аб абвяшчэнні незалежнасці Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь|Дэкларацыі пра абвяшчэнне незалежнасці БССР]] ([[31 ліпеня]] 1920). На думку кіраўніцтва беларускіх эсэраў, змест гэтага дакумента не адпавядаў палітычным мэтам партыі. Лідэры БПС-Р абвясцілі сябе палітычнай апазіцыяй і патрабавалі склікаць Усебеларускі працоўны кангрэс, каб вырашыць на ім пытанне пра дзяржаўны лад на Беларусі, сфарміраваць кааліцыйны ўрад з прадстаўнікоў камуністаў і левых партый нацыянальнай дэмакратыі (перавага ў ім аддавалася БПС-Р), стварыць беларускую армію, аднавіць БССР на ўсёй этнаграфічнай тэрыторыі пражывання беларусаў. ЦБ [[Камуністычная партыя Беларусі|КП(б)Б]] адхіліла гэтыя патрабаванні і выказалася за разрыў адносін з беларускімі эсэрамі. Пачалося адкрытае процістаянне 2 палітычных партый у асноўным па пытаннях характару ўлады, суверэнітэту БССР і расшырэння тэрыторыі рэспублікі да этнаграфічных межаў (БССР у канцы 1920 фактычна была адноўлена ў межах 6 паветаў Мінскай губерні). БПС-Р лічыла недапушчальнай дыктатуру пралетарыяту, рабочага класа на Беларусі, патрабавала ўстанаўлення «дыктатуры працоўнага народа» ў асобе поўнаўладных «працоўных Саветаў», вяртання сялянству «даўгоў» за канфіскаваны хлеб. У нацыянальным пытанні БПС-Р не прызнала анексіі беларускіх тэрыторый Польшчай і ўключэння часткі [[Віцебская губерня|Віцебскай]] і [[Гомельская губерня|Гомельскай губерняў]] у склад [[РСФСР]].

Па сутнасці беларускія эсэры арыентаваліся на Раду БНР і эмігранцкі ўрад Ластоўскага ў Літве. Замежнае Бюро ЦК БПС-Р узяло на сябе ініцыятыву аб'яднання ўсіх сіл беларускага палітычнага руху, што апынуліся за межамі БССР. 3 гэтай мэтай яно ў верасні [[1921]] склікала ў Празе канферэнцыю, дзе былі прадстаўлены ўсе беларускія палітычныя групоўкі. Канферэнцыя выказалася за падрыхтоўку ўзброеннага паўстання, якое, на думку арганізатараў, павінна было ахапіць тэрыторыю Заходняй Беларусі і БССР. У разлікі эсэраўскіх лідэраў уваходзіла аб'яднанне пад эгідай БНР абедзвюх частак Беларусі. Аднак гэты план не быў рэалізаваны. У канцы 1920  — пачатку 1921 афіцыйныя савецкія структуры пачалі ўжываць сілавыя прыёмы барацьбы супраць БПС-Р. У лютым 1921 АДПУ арыштавала 860 актыўных членаў БПС-Р, у т. л. членаў ЦК і Мінскага губкома. Хоць усе арыштаваныя былі пазней выпушчаны і перапраўлены на тэрыторыю Заходняй Беларусі, над партыяй навісла сур'ёзная пагроза. Развіццё рэвалюцыйнага руху ў Заходняй Беларусі прывяло да таго, што частка беларускіх эсэраў, якія працавалі ў падполлі, пачала збліжацца з [[Камуністычная рабочая партыя Польшчы|Камуністычнай рабочай партыяй Польшчы]] і, стварыўшы [[Беларуская рэвалюцыйная арганізацыя|Беларускую рэвалюцыйную арганізацыю]], у [[1924]] улілася ў [[КПЗБ|Камуністычную партыю Заходняй Беларусі (КПЗБ)]]. Тактыка КПЗБ была скіравана на прыцягненне ў свае рады найбольш радыкальных элементаў нацыянальнай дэмакратыі (у т. л. і членаў БПС-Р) з мэтай садзейнічання іх далейшай эвалюцыі і збліжэння з камуністамі. У такіх рамках супрацоўніцтва карэкціраваліся паводзіны беларускіх эсэраў і актыўна падтрымлівалася лінія на самаліквідацыю гэтай партыі. Пад націскам ЦК КП(б)Б з'езд былых членаў БПС-Р у Мінску ([[8 чэрвеня]] [[1924]]) канстатаваў поўны распад партыі і прызнаў бесперспектыўнасць яе існавання.