Саамы: Розніца паміж версіямі
| [недагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Frantishak (размовы | уклад) Няма тлумачэння праўкі |
JerzyKundrat (размовы | уклад) Больш за палову ўсіх саамаў свету жывуць на тэрыторыі Нарвегіі |
||
Радок 47:
[[хрысціянства|Хрысціянізацыя]] саамаў пачалася толькі з [[16 стагоддзе|XVI]] ст. З аднаго боку ёй займаліся [[Лютэранства|лютэранскія]] місіянеры, якіх падтрымлівалі [[Данія|дацкія]] і [[Швецыя|шведскія]] ўлады, з другога — [[Руская праваслаўная царква|праваслаўныя]] манастыры<ref>[https://www.utexas.edu/courses/sami/diehtu/siida/christian/decline.htm The Decline of the Sámi People’s Indigenous Religion]</ref><ref>[http://saami.su/biblioteka/knigi/26-biblioteka-materialy/khomich-l-v-saamy/109-glava-ix-saamy-v-sostave-rossii.html СААМЫ В СОСТАВЕ РОССИИ.]</ref>. У наш час большасць вернікаў-саамаў спавядае хрысціянства.
== Саамы ў Нарвегіі ==▼
[[File:Samediggi03.jpg|thumb|Будынак саамскага парламента ў Нарвегіі]]▼
Больш за палову ўсіх саамаў свету жывуць на тэрыторыі [[Нарвегія|Нарвегіі]], пераважна ў правінцыях [[Фінмарк]], [[Нурлан]] і [[Тромс]]. Яны падзяляюцца на 3 групы так званых горных або паўночных саамаў, лульскіх саамаў і паўднёвых саамаў. Апошнія дзве групы вельмі блізкія па культуры і мове да саамаў суседняй [[Швецыя|Швецыі]], падтрымліваюць з імі шчыльныя стасункі, традыцыйна займаюцца аленегадоўляй. ▼
Паселішчы продкаў саамаў на поўначы [[Скандынаўскі паўвостраў|Скандынаўскага паўвострава]] з’явіліся шмат тысячагоддзяў таму. Яны сяліліся ўздоўж [[фіёрд]]аў, вусцяў [[рака|рэк]] і ў [[гара]]х, дзе займаліся пераважна [[рыбалоўства]]м і [[паляванне]]м. З [[17 стагоддзе|XVII]] ст. сярод саамаў распаўсюдзілася камерцыйная аленегадоўля. ▼
Кантакты паміж продкамі сучасных [[нарвежцы|нарвежца]]ў і саамаў мелі даўнюю гісторыю, адлюстраваны ў скандынаўскіх [[сага]]х, [[пісьмо]]вых крыніцах і вуснай народнай творчасці саміх саамаў. Гістарычныя крыніцы сведчаць, што паміж нарвежцамі і саамамі адбываліся як [[вайна|ваенныя]] сутычкі, так [[гандаль|гандлёвыя]] і [[шлюб|шлюбныя]] зносіны<ref>[https://www.utexas.edu/courses/sami/dieda/hist/early.htm Doug Simms, The Early Period of Sámi History, from the Beginnings to the 16th Century]</ref>. З эпохі [[сярэднявечча]] нарвежскія каланісты паступова асвойвалі саамскія тэрыторыі ўздоўж берагоў [[Паўночны Ледавіты акіян|Паўночнага Ледавітага акіяна]]. У мінулым лічылася, што гэты працэс уключаў [[Асіміляцыя, сацыялогія|асіміляцыю]] саамаў старажытнымі нарвежцамі. Аднак сучасныя даследаванні выявілі, што [[генетыка|генетычная]] спадчына нарвежцаў і саамаў Нарвегіі значна адрозніваецца<ref>[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20047643 Norwegian Sami differs significantly from other Norwegians according to their HLA profile]</ref>. Мяркуецца, што нарвежская каланізацыя паступова ізалявала саамаў ад узбярэжжа, вымушала іх пераходзіць да качавога ладу жыцця. Нарвежскія манархі імкнуліся збіраць з саамаў даніну. ▼
Дагаворы [[1751]] г. са [[Швецыя]]й і [[1826]] г. з [[Расія]]й вызначылі межы Нарвегіі на поўначы і распаўсюдзілі ўладу нарвежскай дзяржавы на значную групу саамаў, да якой перыядычна далучаліся саамы-мігранты з [[Фінляндыя|Фінляндыі]] і [[Кольскі паўвостраў|Кольскага паўвострава]]. Нарвегія прызнавала правы саамаў і абавязвалася абараняць іх. Нарвежскія ўлады і [[Лютэранства|лютэранская царква]] праводзілі палітыку асіміляцыі паўночных тубыльцаў праз [[хрысціянства|хрысціянізацыю]] і распаўсюджвання адукацыі на [[Нарвежская мова|нарвежскай мове]]<ref>[https://snl.no/samenes_historie Samenes historie]</ref>. Ужо ў [[19 стагоддзе|XIX]] ст. практычна знікла традыцыйная [[рэлігія]] саамаў. Але палітыка асіміляцыі не заўсёды мела поспех, паколькі існавалі групы саамаў, што захоўвалі адрозны лад жыцця і сваю тоеснасць.▼
З пачатку [[20 стагоддзе|XX]] ст. фарміруецца нацыянальны рух саамаў Нарвегіі<ref>[http://www.sami.uit.no/girji/n06/roj9810en.html Regnor Jernsletten, The Sami Movement in Norway: ideology and practice 1900-1940]</ref>. Яго першы этап ахапіў [[1904]] - [[1912]] гг., калі паўночная і паўднёвая групы саамаў выступалі самастойна і адстойвалі пераважна [[эканоміка|эканамічныя]] правы. У гэты час з'явіліся [[сродкі масавай інфармацыі]], разлічаныя менавіта на саамаў. У [[1917]] г. у [[Горад Тронхейм|Тронхейме]] адбыўся першы адзіны кангрэс саамскага народа, на якім таксама прысутнічалі прадстаўнікі з Швецыі. У [[1919]] - [[1921]] гг. дзейнічала Цэнтральная рада саамі. Яна высоўвала патрабаванні пашырэння палітычных правоў і ўсталявання нацыянальнай аўтаноміі. Аднак пасля [[1925]] г. саамскі рух згубіў актыўнасць з-за немагчымасці высоўваць [[палітыка|палітычныя]] патрабаванні без падтрымкі нарвежскай большасці. Але рух аднавіўся толькі ў пасляваенны перыяд. У [[1948]] г. была складзена адзіная [[літаратурная мова]], якую пачалі выкладаць у школах. У [[1953]] г. у [[:no:Karasjok|Карашоку]] быў арганізаваны агульнаскандынаўскі кангрэс саамаў. Саамскія арганізацыі набылі палітычную вагу пасля [[1970]] г., што звязана са зменай дзяржаўнай палітыкі Нарвегіі ў адносінах да нацыянальных меншасцяў, а таксама поспехамі ў барацьбе за зямельныя правы. ▼
У [[1989]] г. у Фінмарку адбылося першае паседжанне саамскага [[парламент]]а Нарвегіі. Ён складаецца з 39 прадстаўнікоў і аказвае значны ўплыў на палітыку ўсёй краіны<ref>[http://sciencenordic.com/s%C3%A1mi-norway-have-more-influence-politics-swedish-s%C3%A1mi The Sámi in Norway have more influence on politics than the Swedish Sámi]</ref>. У [[1992]] г. пачаў дзейнічаць лютэранская царкоўная рада саамаў у складзе Царквы Нарвегіі. У [[1997]] г. [[Харальд V]] прызнаў, што "нарвежская дзяржава складаецца з земляў двух народаў — нарвежцаў і саамаў"<ref>[http://www.ipu.org/splz-e/chiapas10/saami.pdf Eva Josefsen, The Saami and the national parliaments: Channels for political influence] P. 9</ref>.▼
== Саамы ў Расіі ==
Радок 64 ⟶ 78:
У незалежнай Фінляндыі саамы атрымалі роўныя грамадзянскія правы з астатнім насельніцтвам, аднак каля 70% тэрыторый, якія яны насялялі, апынуліся ў маёмасці ўрада, астатнія ў большасці належылі фінам. З-за эканамічных цяжкасцяў і беспрацоўя многія саамы пераязджалі ў [[горад|гарады]] або на поўдзень, дзе хутка гублялі культурныя карані і родную мову. Гэты працэс набыў асабліва востры характар ў пасляваенны перыяд. Толькі ў [[1991]] г. быў прыняты закон аб мове саамаў, які дазваляў карыстацца ёю ў мясцовым кіраванні і адукацыі. Новы закон аб саамскай мове, што дзейнічае з [[1 студзеня]] [[2004]] г., гарантуе магчымасць выкарыстання саамскіх моў у [[суд]]зе і органах дзяржаўных паслуг. У [[1995]] г. саамы атрымалі на [[Канстытуцыя|канстытуцыйнай]] аснове правы карэннага народа<ref>[http://www.minorityrights.org/1493/finland/sami.html World Directory of Minorities and Indigenous Peoples: Sami]</ref>. Згодна фінскаму заканадаўству, саамамі могуць лічыць сябе тыя, хто атаесамляе сябе з саамскім народам або размаўляе на саамскіх мовах<ref>[http://www.lapland-travel-info.com/Lapps.html The Lapps - the Indigenous People of Lapland]</ref>. З [[1996]] г. дзейнічае афіцыйны орган — Сход саамаў ''Samediggi''<ref>[http://www.samediggi.fi samediggi.fi]</ref>.
▲== Саамы ў Нарвегіі ==
▲[[File:Samediggi03.jpg|thumb|Будынак саамскага парламента ў Нарвегіі]]
▲Больш за палову ўсіх саамаў свету жывуць на тэрыторыі [[Нарвегія|Нарвегіі]], пераважна ў правінцыях [[Фінмарк]], [[Нурлан]] і [[Тромс]]. Яны падзяляюцца на 3 групы так званых горных або паўночных саамаў, лульскіх саамаў і паўднёвых саамаў. Апошнія дзве групы вельмі блізкія па культуры і мове да саамаў суседняй [[Швецыя|Швецыі]], падтрымліваюць з імі шчыльныя стасункі, традыцыйна займаюцца аленегадоўляй.
▲Паселішчы продкаў саамаў на поўначы [[Скандынаўскі паўвостраў|Скандынаўскага паўвострава]] з’явіліся шмат тысячагоддзяў таму. Яны сяліліся ўздоўж [[фіёрд]]аў, вусцяў [[рака|рэк]] і ў [[гара]]х, дзе займаліся пераважна [[рыбалоўства]]м і [[паляванне]]м. З [[17 стагоддзе|XVII]] ст. сярод саамаў распаўсюдзілася камерцыйная аленегадоўля.
▲Кантакты паміж продкамі сучасных [[нарвежцы|нарвежца]]ў і саамаў мелі даўнюю гісторыю, адлюстраваны ў скандынаўскіх [[сага]]х, [[пісьмо]]вых крыніцах і вуснай народнай творчасці саміх саамаў. Гістарычныя крыніцы сведчаць, што паміж нарвежцамі і саамамі адбываліся як [[вайна|ваенныя]] сутычкі, так [[гандаль|гандлёвыя]] і [[шлюб|шлюбныя]] зносіны<ref>[https://www.utexas.edu/courses/sami/dieda/hist/early.htm Doug Simms, The Early Period of Sámi History, from the Beginnings to the 16th Century]</ref>. З эпохі [[сярэднявечча]] нарвежскія каланісты паступова асвойвалі саамскія тэрыторыі ўздоўж берагоў [[Паўночны Ледавіты акіян|Паўночнага Ледавітага акіяна]]. У мінулым лічылася, што гэты працэс уключаў [[Асіміляцыя, сацыялогія|асіміляцыю]] саамаў старажытнымі нарвежцамі. Аднак сучасныя даследаванні выявілі, што [[генетыка|генетычная]] спадчына нарвежцаў і саамаў Нарвегіі значна адрозніваецца<ref>[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20047643 Norwegian Sami differs significantly from other Norwegians according to their HLA profile]</ref>. Мяркуецца, што нарвежская каланізацыя паступова ізалявала саамаў ад узбярэжжа, вымушала іх пераходзіць да качавога ладу жыцця. Нарвежскія манархі імкнуліся збіраць з саамаў даніну.
▲Дагаворы [[1751]] г. са [[Швецыя]]й і [[1826]] г. з [[Расія]]й вызначылі межы Нарвегіі на поўначы і распаўсюдзілі ўладу нарвежскай дзяржавы на значную групу саамаў, да якой перыядычна далучаліся саамы-мігранты з [[Фінляндыя|Фінляндыі]] і [[Кольскі паўвостраў|Кольскага паўвострава]]. Нарвегія прызнавала правы саамаў і абавязвалася абараняць іх. Нарвежскія ўлады і [[Лютэранства|лютэранская царква]] праводзілі палітыку асіміляцыі паўночных тубыльцаў праз [[хрысціянства|хрысціянізацыю]] і распаўсюджвання адукацыі на [[Нарвежская мова|нарвежскай мове]]<ref>[https://snl.no/samenes_historie Samenes historie]</ref>. Ужо ў [[19 стагоддзе|XIX]] ст. практычна знікла традыцыйная [[рэлігія]] саамаў. Але палітыка асіміляцыі не заўсёды мела поспех, паколькі існавалі групы саамаў, што захоўвалі адрозны лад жыцця і сваю тоеснасць.
▲З пачатку [[20 стагоддзе|XX]] ст. фарміруецца нацыянальны рух саамаў Нарвегіі<ref>[http://www.sami.uit.no/girji/n06/roj9810en.html Regnor Jernsletten, The Sami Movement in Norway: ideology and practice 1900-1940]</ref>. Яго першы этап ахапіў [[1904]] - [[1912]] гг., калі паўночная і паўднёвая групы саамаў выступалі самастойна і адстойвалі пераважна [[эканоміка|эканамічныя]] правы. У гэты час з'явіліся [[сродкі масавай інфармацыі]], разлічаныя менавіта на саамаў. У [[1917]] г. у [[Горад Тронхейм|Тронхейме]] адбыўся першы адзіны кангрэс саамскага народа, на якім таксама прысутнічалі прадстаўнікі з Швецыі. У [[1919]] - [[1921]] гг. дзейнічала Цэнтральная рада саамі. Яна высоўвала патрабаванні пашырэння палітычных правоў і ўсталявання нацыянальнай аўтаноміі. Аднак пасля [[1925]] г. саамскі рух згубіў актыўнасць з-за немагчымасці высоўваць [[палітыка|палітычныя]] патрабаванні без падтрымкі нарвежскай большасці. Але рух аднавіўся толькі ў пасляваенны перыяд. У [[1948]] г. была складзена адзіная [[літаратурная мова]], якую пачалі выкладаць у школах. У [[1953]] г. у [[:no:Karasjok|Карашоку]] быў арганізаваны агульнаскандынаўскі кангрэс саамаў. Саамскія арганізацыі набылі палітычную вагу пасля [[1970]] г., што звязана са зменай дзяржаўнай палітыкі Нарвегіі ў адносінах да нацыянальных меншасцяў, а таксама поспехамі ў барацьбе за зямельныя правы.
▲У [[1989]] г. у Фінмарку адбылося першае паседжанне саамскага [[парламент]]а Нарвегіі. Ён складаецца з 39 прадстаўнікоў і аказвае значны ўплыў на палітыку ўсёй краіны<ref>[http://sciencenordic.com/s%C3%A1mi-norway-have-more-influence-politics-swedish-s%C3%A1mi The Sámi in Norway have more influence on politics than the Swedish Sámi]</ref>. У [[1992]] г. пачаў дзейнічаць лютэранская царкоўная рада саамаў у складзе Царквы Нарвегіі. У [[1997]] г. [[Харальд V]] прызнаў, што "нарвежская дзяржава складаецца з земляў двух народаў — нарвежцаў і саамаў"<ref>[http://www.ipu.org/splz-e/chiapas10/saami.pdf Eva Josefsen, The Saami and the national parliaments: Channels for political influence] P. 9</ref>.
==Зноскі==
| |||