|
|афіцыйная мова-ref =
|двароў =
|насельніцтва = 2959429459
|крыніца насельніцтва = <ref name="20162017-Estimate"/>
|год перапісу = 20162017
|шчыльнасць =
|нацыянальны склад =
|add3n =
|add3 =
|OpenStreetMap = 242978909
}}
'''Навагру́дак''' <ref name="NNP"/> ([[Інструкцыя па транслітарацыі (2007)|афіц. транс.]]: ''Navahrudak''), мясцовае: '''Нава{{націск}}градак''' — горад ва ўсходняй частцы [[Гродзенская вобласць|Гродзенскай вобласці]] [[Беларусь|Беларусі]], адміністрацыйны цэнтр [[Навагрудскі раён|Навагрудскага раёна]]. На [[Навагрудскае ўзвышша|Навагрудскім узвышшы]] ў 162 км да ўсходу ад [[Гродна]], у 22 км ад чыгуначнай станцыі Наваельня на лініі [[Ліда]]—[[Баранавічы]]. Насельніцтва 29 594459 чал. ( 20162017)<ref name=" 20162017-Estimate"/>. ▼
▲'''Навагру́дак''' ([[Інструкцыя па транслітарацыі (2007)|афіц. транс.]]: ''Navahrudak''), мясцовае: '''Нава{{націск}}градак''' — горад ва ўсходняй частцы [[Гродзенская вобласць|Гродзенскай вобласці]] [[Беларусь|Беларусі]], адміністрацыйны цэнтр [[Навагрудскі раён|Навагрудскага раёна]]. На [[Навагрудскае ўзвышша|Навагрудскім узвышшы]] ў 162 км да ўсходу ад [[Гродна]], у 22 км ад чыгуначнай станцыі Наваельня на лініі [[Ліда]]—[[Баранавічы]]. Насельніцтва 29 594 чал. (2016)<ref name="2016-Estimate"/>.
{{Змест злева}}
== Назва ==
Летапісныя варыянты назвы горада — ''Новогород'', ''Новгородок'', ''Новогородок'', ''Новый Городок'' і інш. сведчаць аб тым, што недзе непадалёк існаваў стары гарадскі цэнтр акругі, магчыма ім было [[гарадзішча]] [[Гарадзішча Радагошча|Радагошча]].<ref>Піваварчык С. А. Гарадзішча Радагошча — магчымы папярэднік Наваградка name="Pivavarčyk"// Белорусский Сборник № 2>. Санкт-Петербург, 2003.</ref>
У старажытнай назве «Новъгородок» скланяліся абедзве часткі. Так, у летапісах засведчаны наступныя склонавыя формы<ref >Летописи белорусско-литовские // ПСРЛ. — Т. 35<name="PSRL"/ ref>: ▼
▲У старажытнай назве «Новъгородок» скланяліся абедзве часткі. Так, у летапісах засведчаны наступныя склонавыя формы<ref>Летописи белорусско-литовские // ПСРЛ. — Т. 35</ref>:
{| class="wikitable"
! склон !! словаформа
|}
Навакольнае насельніцтва ўжывае назву «Нава́градак»<ref name="памяць">Гісторыя назвы горада // Памяць: Навагрудскі раён. с. 85-87</ref>. Такое вымаўленне назвы горада і дагэтуль можна пачуць ад мясцовых жыхароў, асабліва ад людзей старэйшага ўзросту.
Становішча націску ў назве горада пададзена ў «Трыбунале абывацелям Вялікага Княства Літоўскага» (выдадзен у Вільні ў 1586 годзе), дзе назва горада надрукована з націскам у тэксце: «в Нова{{націск}}городку»<ref name="памяць"/>.
== Гісторыя ==
Паводле археалагічных даследаванняў [[славяне|славянскае]] ({{далей}} [[Славянская каланізацыя Беларусі|Славянская каланізацыя]]) паселішча на тэрыторыі сучаснага Навагрудка ўзнікла ў канцы [[10 ст.|X ст.]], умацаванні да сярэдзіны [[11 ст.|XI ст.]]<ref>Гурэвіч< name="Hurevič"/ref> Частка даследчыкаў лічыць за першую згадку Навагрудка ў пісьмовых крыніцах паведамленне пад [[1044]] годам пра будаўніцтва новага горада, якое на іх меркаванне звязана з паходам вял. кн. кіеўскага [[Яраслаў Уладзіміравіч|Яраслава Мудрага]] на [[Літва|Літвy]]<ref>Ермаловіч. Старажытная Беларусь<name="Jermalovič"/ref>, упершыню гэту версію прапанаваў [[Васіль Мікітавіч Тацішчаў|В. Тацішчаў]]. Хаця такая датыроўка заснавання горада і супадае з археалагічнымі дадзенымі, але з саміх крыніц немагчыма зрабіць высновы, што маецца на ўвазе заснаванне менавіта Навагрудка. Мелася на ўвазе будаўніцтва новых умацаванняў у [[Вялікі Ноўгарад|Вялікім Ноўгарадзе]].<ref>Баранаўскас…< name="Baranaŭskas"/ref> У XII ст., паводле археалагічных даследаванняў, горад складаўся з [[дзядзінец|дзядзінца]] ([[Замкавая гара, Навагрудак|Замкавая гара]]), [[вакольны горад|вакольнага горада]] і [[пасад]]а.
У [[13 ст.|XIII]]—[[14 ст.|XIV ст.]] Навагрудак — цэнтр удзельнага Новагародскага княства, пад [[1235]] годам згадваецца князь [[Ізяслаў Новагародскі]]. У канцы 1240-х — пачатку 1250-х гадоў Навагрудак перайшоў пад уладу літоўскага князя [[Міндоўг]]а, акалічнасці гэтага пераходу дасюль спрэчныя, князем і намеснікам свайго бацькі ў Навагрудку быў Міндоўгаў сын [[Войшалк]]. У гэты час быў пакладзен пачатак [[утварэнне ВКЛ|утварэнню ВКЛ]], буйнейшым і адным з асноўных цэнтраў якога быў Навагрудак. Спрэчкі паміж Міндоўгам і яго літоўскімі родзічамі, што нашлі прытулак на [[Валынь|Валыні]], сталі падставай да вялікай вайны з [[Галіцка-Валынскае княства|Галіцка-Валынскім княствам]], якое зрабіла некалькі буйных паходаў на горад, што прымусіла Міндоўга пайсці на саюз з [[Лівонскі ордэн|Лівонскім (Інфлянцкім) ордэнам]]. У [[1253]] г. Міндоўга ад імя [[Папа Рымскі|папы рымскага]] каранавалі на караля Літвы (першы і апошні такі тытул у гісторыі [[ВКЛ]]), каранацыя магла адбыцца і ў Новагародку. Такая магчымасць дае падставу шэрагу гісторыкаў лічыць Новагародак першай [[сталіца]]й ВКЛ, але цяжка з упэўненасцю сказаць, ці была наогул сталіца ў тагачасным ВКЛ. У 1254 г. Войшалк заключыў ад імя бацькі мір з Галіцка-Валынскім княствам і перадаў Навагрудак [[Раман Данілавіч|Раману Данілавічу]]. Пасля разрыву міру (1258) Войшалк зноў стаў князем у Навагрудку, а пасля перадаў яго разам з усёй краінай [[Шварн Данілавіч|Шварну]]. На горад неаднаразова нападалі мангола-татары і іx саюзнікі — дружыны галіцка-валынскіх князёў (1255, 1274, 1278), крыжакі (1314, 1321, 1341, 1390, 1394).
Як цэнтрам удзельнага княства Навагрудкам валодаў з 1329 г. [[Карыят]], пасля 1358 г. яго сын Фёдар, з 1386 г. — Карыбут. У 1316 г. Навагрудак стаў цэнтрам самастойнай [[Літоўская мітраполія|Літоўскай мітраполіі]], якая ахоплівала праваслаўную царкву ВКЛ і Галіцыі. 3 1392 г. Навагрудак — адзін з цэнтраў велікакняжацкага дамена ВКЛ. У канцы XIV — пачатку [[15 ст.|XV ст.]] [[Вітаўт]] пасяліў у Навагрудку і яго наваколлі татар, у 1428 г. ён запісаў горад разам з навакольнымі вёскамі ў пажыццёвае ўладанне сваёй жонцы Ульяне. У 1415 г. у Навагрудку на саборы праваслаўных епіскапаў мітрапалітам быў абраны [[Рыгор Цамблак]]. У 1422 у Навагрудку ў заснаваным Вітаўтам фарным касцёле адбыўся шлюб караля польскага [[Ягайла|Ягайлы]] з [[Соф'я Гальшанская|Соф'яй Гальшанскай]], які даў пачатак дынастыі [[Дынастыя Ягелонаў|Ягелонаў]].
У студзені 1507 г. было ўтворана Новагародскае ваяводства ВКЛ. 26 ліпеня 1511 г. Навагрудак атрымаў [[магдэбургскае права]], якое пацвярджалася ў 1562, 1595 і 1776 гг. [[Герб Навагрудка]] зацверджаны ў 1595 г. У 1568 г. у горадзе было 10 цэркваў. Пасля Берасцейскай уніі (1596) мітрапаліцкая кафедра стала ўніяцкай. У 16 ст. Навагрудак таксама адзін з цэнтраў [[Рэфapмaцыя|Рэфapмaцыі]]. У 1597 г. кароль Рэчы Паспалітай [[Жыгімонт Ваза]] даў мяшчанам Навагрудка прывілей на 2 кірмашы ў год на працягу 2 тыдняў на каталіцкія святы [[Свята Трох Каралёў|Тры Каралі]] і [[Свята Тройцы|Тройцу]]. 3 1581 па 1775 г. у горадзе праходзілі пасяджэнні [[Галоўны трыбунал ВКЛ|Галоўнага трыбунала ВКЛ]].
У XVI—XVIII ст. горад моцна пацярпеў ад ваенных дзеянняў: у 1505—1506 гг. — ад крымскіх татар, у 1518 і 1534 — у выніку войнаў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] з ВКЛ, у 1648 г. — у ходзе Казацкай вайны (1648—1651), у верасні 1655 г. — узяты рускімі войскам князя А. М. Трубяцкога ў вайну Расіі з Рэччу Паспалітай (1654—1667). У 1661 у сувязі з ваеннымі спусташэннямі горад вызвалены ад падаткаў на 4 гады. У 1706 г. у [[Паўночная вайна, 1700-1721|Паўночную вайну]] (1700—1721) акупіраваны шведскім войскам, якое разбурыла замак. У XVI—XVIII ст. Навагрудак некалькі разоў пацярпеў ад пажараў (1578, 1599, 1613, 1652, найбольш моцны — у 1751, калі згарэлі 167 дамоў, 4 касцёлы, ратуша і канцылярыя ваяводы) і эпідэмій (1590, 1592, 1603, 1708). Ваенныя падзеі і іншыя катаклізмы прывялі горад да палітычнага і эканамічнага заняпаду. У канцы XVIII ст. у Навагрудку дзейнічалі 3 уніяцкія царквы, 5 касцёлаў, 6 манастыроў, [[сінагога]], [[мячэць]].
Паводле 3-га падзелу Рэчы Паспалітай з 1795 г. Навагрудак апынуўся ў складзе Расійскай імперыі, з 1801 г. — цэнтр павета Гродзенскай, з 1842 г. — Мінскай губерняў. Жыхары ўдзельнічалі ў паўстаннях 1830—31, і 1863-64. Паводле ўмоў Рыжскага міру (1921) — у складзе Польшчы. З верасня 1939 г. — у [[БССР]], з 1940 г. — цэнтр Навагрудскага раёна [[Баранавіцкая вобласць|Баранавіцкай вобласці]]. У гады Другой сусветнай вайны акупіраваны немцамі, якія знішчылі ў горадзе і раёне 45,065 тыс. чал.
Падчас нямецкай акупацыі ў Навагрудку манашкі з [[Назарэтанкі|Ордэна Святой Сям'і з Назарэту]] арганізавалі на просьбу бацькоў польскіх дзяцей падпольнае навучанне [[польская мова|польскай мове]] і [[гісторыя Польшчы|гісторыі]]. Падпольная школа спыніла існаванне пасля таго, як 1 жніўня 1943 года 11 манашак, у тым ліку галоўны арганізатар школы, былі расстраляныя немцамі<ref>{{кніга|частка name= Tajne "nauczanie polskie w czasie okupacji niemieckiej 1941–1944|загаловак = Oświata...|старонкі = 67}}<"/ref>.
8 ліпеня 1944 года Навагрудак быў вызвалены ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў.
== Насельніцтва ==
<div style="float:right;margin:0 0.5em 1em;" class="toccolours">{{Graph:Chart|width=128|height=128|type=rect|x=2006,2015,2016,2017|y=30700,29245,29594,29459}}</div>
* '''[[15 стагоддзе|XV стагоддзе]]''' ▼** канец стагоддзя — 3—4 тыс. чал.
* '''[[1615 стагоддзе|XVIXV стагоддзе]]''': канец стагоддзя — 3—4 тыс. чал.
** '''[[16 стагоддзе|XVI стагоддзе]]''': сярэдзіна стагоддзя — 2—5 тыс. чал.
▲* '''[[ 1518 стагоддзе| XVXVIII стагоддзе]]''' : канец стагоддзя — каля 3 тыс. чал.
* '''[[21 стагоддзе|XXI стагоддзе]]''': [[2006]] — 30,7 тыс. чал.; [[2015]] — 29 245 чал.<ref name="2015-Estimate"/>; [[2016]] — 29 594 чал.<ref name="2016-Estimate"/>; [[2017]] — 29 459 чал.<ref name="2017-Estimate"/>
* '''[[18 стагоддзе|XVIII стагоддзе]]'''
** канец стагоддзя — каля 3 тыс. чал.
* '''[[21 стагоддзе|XXI стагоддзе]]'''
** [[2006]] — 30,7 тыс. чал.
** [[2015]] — 29 245 чал.
** [[2016]] — 29 594 чал.<ref name="2016-Estimate">[http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_4944/ Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа.] {{ref-ru}}</ref>
== Эканоміка ==
Прадпрыемствы машынабудавання і металаапрацоўкі, харчовы, лёгкай і будаўнічых матэрыялаў прамысловасці. Гасцініцы «Навагрудак» і «Панскі дом». Навагрудак — перспектыўны цэнтр турызму міжнароднага значэння і краязнаўства.
== Культура ==
* [[Навагрудская мячэць]] (сяр. 19 ст.)
* Навагрудскія [[Гандлёвыя рады, Навагрудак|гандлёвыя рады]]
* жылыя дамы (19 — пач. 20 ст.)
* [[Курган Бессмяротнасці Адама Міцкевіча|курган Бессмяротнасці]] ў гонар [[А. Міцкевіч]]а
* парк (1930)
* [[Гарады Беларусі]]
== Зноскі ==
{{зноскі}}
{{Reflist|refs=
<ref name="2017-Estimate">{{Крыніцы/Насельніцтва Беларусі 2017}}</ref>
<ref name="NNP">{{Крыніцы/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Гродзенская вобласць|}}</ref>
<ref name="Pivavarčyk">Піваварчык С. А. Гарадзішча Радагошча — магчымы папярэднік Наваградка // Белорусский Сборник № 2. Санкт-Петербург, 2003.</ref>
<ref name="PSRL">Летописи белорусско-литовские // ПСРЛ. — Т. 35</ref>
<ref name="памяць">Гісторыя назвы горада // Памяць: Навагрудскі раён. с. 85-87</ref>
<ref name="Hurevič">Гурэвіч</ref>
<ref name="Jermalovič">Ермаловіч. Старажытная Беларусь</ref>
<ref name="Baranaŭskas">Баранаўскас…</ref>
<ref name="nauczanie">{{кніга|частка = Tajne nauczanie polskie w czasie okupacji niemieckiej 1941–1944|загаловак = Oświata...|старонкі = 67}}</ref>
<ref name="2015-Estimate">{{Крыніцы/Насельніцтва Беларусі 2015}}</ref>
<ref name="2016-Estimate">{{Крыніцы/Насельніцтва Беларусі 2016}}</ref>
}}
== Літаратура ==
* Памяць: Гісторыка-дакументальная хроніка Навагрудскага раёна. — Мн.: «Беларусь», 1996.
* Летописи белорусско-литовские // Полное собрание русских летописей. Т. 35 — М.: «Наука», 1980.
* Ермаловіч М. І. Старажытная Беларусь: Полацкі і Новагародскі перыяды (1990), 2-е выд.: ISBN 985-02-0503-2.
* {{кніга|аўтар = Агнешка Грэндзік-Радзяк|загаловак = Oświata i szkolnictwo polskie na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej i współczesnej Białorusi 1939–2001|месца = [[Торунь]]|выдавецтва = Europejskie Centrum Edukacyjne|год = 2007|старонак = 441|isbn = 978-83-60738-09-2}} {{ref-pl}}
== Спасылкі ==
{{Commonscat-inline|Navahrudak|Навагрудак}}
{{OSM relation|6722420|Навагрудак}}
* [http://www.novogrudok.grodno-region.by Афіцыйная старонка Навагрудскага райвыканкама]
* [http://www.novogrudok.ru Форум горада]
* [http://www.radzima.org/be/pub/1230_m/ Здымкі на Radzima.org]
* [http://szlachta.io.ua/album7364 Jurkau kutoczak — Юркаў куточак — Yury's Corner. Наваградак]
* [http://www.gaiba.narod.ru Аўтарская старонка Мікалая Гайбы пра гісторыю Навагрудка і Навагрудчыны]
* [http://pawet.net/library/history/bel_history/_books/novogrydok_gurevich/Гуревич_Ф.Д._Древний_Новогрудок.html Гуревич Ф. Д. Древний Новогрудок]
* http://www.arche.by/by/page/science/16921
| 