Крычаў: Розніца паміж версіямі
[дагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
др спасылка на radzima.org |
Няма тлумачэння праўкі |
||
Радок 1:
{{НП-Беларусь
|статус = Горад
|беларуская назва = Крычаў
|арыгінальная назва =
|падначаленне =
|краіна = Беларусь
|герб = Coat of Arms of Kryčaŭ, Belarus.svg
|сцяг = Flag of Kryčaŭ.png
|шырыня герба =
|шырыня сцяга =
|выява = Крычаў. Цэнтр. Уваскрасенская царква.jpg
|памер = <!--300px-->
|подпіс = Цэнтр горада
|lat_dir =N |lat_deg =53 |lat_min =43 |lat_sec =10
|lon_dir =E |lon_deg =31 |lon_min =42 |lon_sec =50
|CoordAddon = type:city_region:BE
|CoordScale =
|Яндэкскарта = http://maps.yandex.ru/map.xml?mapID=2200&mapX=3529378&mapY=7089035&scale=7&slices=1
|карта = <!--альтэрнатыўная-->
|памер карты краіны =
|памер карты рэгіёна =
|памер карты
|вобласць = Магілёўская
|раён = Крычаўскі
|
|
|карта
|унутранае дзяленне =
|від главы =
|глава =
|заснаваны =
|першае згадванне = 1136
|згадванне ref =
|ранейшыя імёны =
|статус з =
|статус дата =
|плошча =
|від вышыні =
|вышыня цэнтра НП =
|афіцыйная мова =
|афіцыйная мова-ref =
|насельніцтва = 26178
|крыніца насельніцтва = <ref name="2017-Estimate"/>
|год перапісу = 2017
|шчыльнасць =
|нацыянальны склад =
|канфесійны склад =
|часавы пояс = +2
|DST = +1
|тэлефонны код = 375 2241
|паштовы індэкс =
|паштовыя індэксы = 213491-213496, 213498, 213500
|аўтамабільны код = 6
|від ідэнтыфікатара =
|лічбавы ідэнтыфікатар =
|катэгорыя ў Commons = Kryčaŭ
|сайт =
|мова сайта =
|мова сайта 2 =
|мова сайта 3 =
|мова сайта
|мова сайта
|add1n =
|add1 =
|add2n =
|add2 =
|add3n =
|add3 =
}}
'''Кры́чаў'''
{{Змест злева}}
== Назва ==
Існуе некалькі версій паходжання тапоніму «Крычаў». Паводле адной з іх, ён утварыўся ад слова «крычнае» (што азначае прафесію) або «крыца», «крычнае жалеза»
Варыянты напісання назвы горада ў гістарычных крыніцах: ''Крэчут''.
Радок 83 ⟶ 81:
=== Ранняе Сярэднявечча ===
Першы пісьмовы ўпамін пра Крычаў змяшчаецца ў статуце князя смаленскага Расціслава Мсціславіча і датуецца [[1136]] годам<ref name="evkl"
=== Вялікае Княства Літоўскае ===
Радок 89 ⟶ 87:
[[Файл:Kryčaŭ. Крычаў (XIX).jpg|thumb|300px|Горад на акварэлі М. Іванова, пач. XIX ст.]]
Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай ([[1565]]—[[1566]]) Крычаў увайшоў у склад [[Мсціслаўскае ваяводства|Мсціслаўскага ваяводства]]. З [[17 стагоддзе|ХVII ст.]] ён стаў цэнтрам [[Крычаўскае староства|староства]], якое знаходзілася ў валоданні [[Радзівілы|Радзівілаў]]. У [[17 стагоддзе|ХVII]]—[[18 стагоддзе|XVIII]] стст. аснову планавальнай кампазіцыі Крычава складаў [[Крычаўскі замак|замак]], ад якога цягнуліся вуліцы; было 8 цэркваў, касцёл, сінагога. Сфарміраваўся другі цэнтр горада — Рынак.
У [[1614]] [[Маскоўская дзяржава|маскоўскія]] захопнікі спалілі Крычаў і разрабавалі староства. У [[1633]] ён зноў моцна пацярпеў ад нападу маскоўскіх войскаў<ref name="evkl"/>: амаль усіх жыхароў (2000 чал.) гвалтоўна вывезлі ў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскую дзяржаву]], а сам горад спалілі<ref name="Kuźmin"/>. [[23 жніўня]] [[1633]] за гераізм і адданасць радзіме [[Спіс каралёў польскіх|кароль]] і [[Спіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Уладзіслаў Ваза]] надаў Крычаву [[Магдэбургскае права]] і герб: «''у чырвоным полі залаты крыж, побач з якім срэбны меч''»<ref name="HBH"/>.
З пачаткам [[Вайна 1654—1667 гадоў|вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] ([[1654]]—[[1667]]) Крычаў вытрымаў 2-месячную маскоўскую аблогу, аднак потым мусіў здацца. Па вызваленні ([[1661]]) сойм Рэчы Паспалітай на пэўны час скасаваў для горада выплату падаткаў<ref name="evkl"/>.
Паводле інвентару, на [[1671]] у Крычаве было 375 [[дым, адзінка падаткаабкладання|дымоў]], на [[1682]]
У [[1743]]—[[1744]] гадах у Крычаве і ваколіцах разгарэлася сялянскае [[Крычаўскае паўстанне 1743—1744 гадоў|антыфеадальнае паўстанне]] пад кіраўніцтвам [[Васіль Вашчыла|Васіля Вашчылы]], якое было жорстка задушанае войскам [[Геранім Фларыян Радзівіл|Гераніма Фларыяна Радзівіла]].
=== Расійская імперыя ===
[[Файл:Крычаў. План 1788 г. (РДВГА) (фрагмент).jpg|міні|злева|Фрагмент плана Крычава [[1788]] года. [[РДВГА]]]]
[[Файл:Kryčaŭ. Крычаў (1785).jpg|thumb|300px|Крычаўская верф, [[чарцёж]] [[1785]]]]
У выніку [[першы падзел Рэчы Паспалітай|першага падзелу Рэчы Паспалітай]] ([[1772]]) Крычаў апынуўся ў складзе [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]], у [[Магілёўская губерня|Магілёўскай губерні]]. Статус паселішча панізілі да [[мястэчка]]. У [[1776]] [[Кацярына II]] падаравала Крычаўскае староства графу [[Р. Пацёмкін]]у. На [[1779]] у Крычаве было 470 двароў. У кан. [[XVIII стагоддзе|XVIII ст.]] мястэчка стала важным цэнтрам мануфактурнай прамысловасці, тут працавалі суднаверф, а таксама вінакурны, цагельны, шкляны, гарбарны і медналіцейны заводы, млыны.
Радок 109 ⟶ 105:
=== Найноўшы час ===
[[25 сакавіка]] [[1918]] згодна з [[Трэцяя Устаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Крычаў абвяшчаўся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. [[1 студзеня]] [[1919]] згодна з пастановай I з'езду КП(б) Беларусі ён увайшоў у склад [[БССР|Беларускай ССР]], аднак [[16 студзеня]] Масква адабрала горад разам з іншымі [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічна беларускімі тэрыторыямі]] ў склад [[РСФСР]]. З [[1923]] тут утварыўся чыгуначны вузел на лініі [[Орша]]
У [[1924]] Крычаў вярнулі [[БССР]], дзе ён стаў цэнтрам раёна [[Калінінская акруга|Калінінскай]], з [[1927]] [[Магілёўская акруга|Магілёўскай акругі]], з [[1938]]
У [[Другая сусветная вайна|Другую сусветную вайну]] з [[17 ліпеня]] [[1941]] да [[30 верасня]] [[1943]] горад знаходзіўся пад нямецкай акупацыяй.
Радок 141 ⟶ 137:
id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6)
DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:
ScaleMajor = unit:year increment:
ScaleMinor = unit:year increment:
PlotData =
color:cobar width:15
Радок 157 ⟶ 153:
bar:2004 from:0 till:28000
bar:2010 from:0 till:27100
bar:
TextData=
fontsize:10px pos:(10,195)
Радок 164 ⟶ 160:
</div>
* '''[[XVIII стагоддзе]]''': [[1779]]
* '''[[XIX стагоддзе]]''': [[1880]]
* '''[[XX стагоддзе]]''': [[1926]]
* '''[[XXI стагоддзе]]''': [[2004]]
== Эканоміка ==
[[Файл:Cement plant in Krichev and railcar DP-1 (Pesa 620M).jpg|thumb|Крычаўцэментшыфер]]
З 18 ст. вядомы як цэнтр ткацтва. Прадпрыемствы будматэрыялаў, хімічнай, дрэваапрацоўчай, харчовай прамысловасці. Гасцініца «Крычаў»<ref
* [[Вытворчае рэспубліканскае ўнітарнае прадпрыемства|ВРУП]] «Крычаўцэментшыфер»
* [[Рэспубліканскае ўнітарнае вытворчае прадпрыемства|РУВП]] «Крычаўскі завод гумавых вырабаў»
Радок 178 ⟶ 174:
== Інфраструктура ==
=== Транспарт ===
[[Файл:Крычаў. Чыгуначны вакзал.jpg|міні|злева|Чыгуначная станцыя]]
Радок 188 ⟶ 183:
=== Адукацыя ===
У Крычаве працуюць 9 школаў і 11 дашкольных устаноў, Тэхнікум эканомікі, права і кіравання, Крычаўскі прафесійны агратэхнічны каледж, Магілёўскі абласны ліцэй №
=== Медыцына ===
Радок 196 ⟶ 191:
[[Файл:Residential house in Krichev2.jpg|міні|злева|Жылы дом у Крычаве]]
[[Файл:Lenin street in Krichev (Belarus).JPG|thumb|У цэнтры горада]]
У Крычаве існавалі гістарычныя мясціны Забялышчын і Загарадзішча<ref
У наш час шаша Бабруйск — Масква падзяляе Крычаў на дзве часткі. Найбольш развітая з іх — паўднёвая, якая прылягае да Сожа, у ёй размяшчаюцца адміністрацыйныя, культурна-побытавыя і гандлёвыя прадпрыемствы. У паўночнай частцы забудоўваецца мікрараён Сож. Горад мае 5 паркаў і 2 скверы.
Радок 204 ⟶ 199:
* Вінакурня (XVIII ст.)
* Гістарычная забудова (XIX
* [[Крычаўскі замак|Замкавая гара]] (XI—XVIII
* Могілкі іўдзейскія
* [[Палац Пацёмкіна, Крычаў|Палац Пацёмкіна-Галынскіх]] (1778—1787)
Радок 235 ⟶ 230:
== Гарады-пабрацімы ==
* {{Сцяг Расіі}} [[Горад Клін|Клін]], [[Расія]]<ref
== Вядомыя асобы ==
* [[Ілля Барысавіч Берхін]] (1908—1992) — савецкі [[гісторык]], доктар гістарычных навук, [[прафесар]], Заслужаны дзеяч навукі РСФСР.
* [[Аксана Мянькова]] (нар. [[1982]])
* [[Мікалай Максімавіч Мяшкоў]]
* [[Міхаіл Мельнікаў]] ([[1921]]—[[1993]])
* [[Андрэй Печкураў]] ([[1899]]—[[1996]])
* [[Барыс Токін]] ([[1900]]—[[1984]])
== Гл. таксама ==
Радок 249 ⟶ 244:
* [[Гарады Беларусі]]
== Зноскі ==
{{Reflist|refs=
<ref name="2017-Estimate">{{Крыніцы/Насельніцтва Беларусі 2017}}</ref>
<ref name="NNP">{{Крыніцы/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Магілёўская вобласць|}}</ref>
<ref name="KTSB">{{Крыніцы/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. 184.</ref>
<ref name="mlib">[http://www.mlib.basnet.by/kray/krichev/9.1.html Легенды і паданні пра Крычаў], [http://www.mlib.basnet.by Магілёўская абласная бібліятэка]</ref>
<ref name="evkl">[[Андрэй Мяцельскі|Мяцельскі А.]] Крычаў // {{Крыніцы/ЭВКЛ|2к}} С. 153.</ref>
<ref name="HŠBNiD">Principality of Smalensk in the 12th century // {{Крыніцы/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы, 2005|к}} С. 354.</ref>
<ref name="Kuźmin">Кузьмін А. [http://www.radzima.org/be/pub/1519_m/ Кароткая гісторыя Крычава], [[Radzima.org]]</ref>
<ref name="HBH">{{Крыніцы/Геральдыка беларускіх гарадоў|к}} С. 178.</ref>
<ref name="HSKP">{{Крыніцы/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|4}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_IV/793 793]—794.</ref>
<ref name="EHB">[[Уладзімір Бянько|Бянько У.]] Крычаў // {{Крыніцы/ЭГБ|4к}} С. 279.</ref>
<ref name="BE">{{Крыніцы/БелЭн|8к}} С. 524.</ref>
<ref name="HVB">{{Крыніцы/Гарады і вёскі Беларусі|6-2к}} С. 393.</ref>
<ref name="2016-Estimate">{{Крыніцы/Насельніцтва Беларусі 2016}}</ref>
<ref name="TEB">{{Крыніцы/Турыстычная энцыклапедыя Беларусі|к}}</ref>
<ref name="Miacieĺski">Мяцельскі А. Старадаўні Крычаў: Гіст.-археал. нарыс горада ад старажыт. часоў да канца [[XVIII стагоддзе|XVIII ст.]] / Навук. рэд. П. Лысенка. — Мінск: Бел. навука, 2003.</ref>
<ref name="klincity">http://klincity.ru/pobratcities/</ref>
}}
== Літаратура ==
Радок 255 ⟶ 268:
* {{Крыніцы/ЭВКЛ|2}}
* {{Крыніцы/Гарады і вёскі Беларусі|6-2}}
* Мяцельскі А. Старадаўні Крычаў: Гіст.-археал. нарыс горада ад старажыт. часоў да канца [[XVIII стагоддзе|XVIII ст.]] / Навук. рэд. П. Лысенка.
* {{Крыніцы/Геральдыка беларускіх гарадоў}}
* {{Крыніцы/ЭГБ|4}}
Радок 261 ⟶ 274:
== Спасылкі ==
{{Commonscat-inline|Kryčaŭ|Крычаў}}
{{OSM relation|6722694|Крычаў}}
* [https://radzima.org/be/gorad/krychau.html м. Крычаў] на [[Radzima.org]]
* {{ГБ|http://globus.tut.by/krichev/index.htm}}
Радок 269 ⟶ 283:
{{Гарады Магілёўскай вобласці}}
[[Катэгорыя:Горад Крычаў| ]]
|