Крычаў: Розніца паміж версіямі

[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Per005 (размовы | уклад)
др спасылка на radzima.org
Няма тлумачэння праўкі
Радок 1:
{{НП-Беларусь
|статус = Горад
|беларуская назва = Крычаў
|арыгінальная назва =
|падначаленне =
|краіна = Беларусь
|герб = Coat of Arms of Kryčaŭ, Belarus.svg
|сцяг = Flag of Kryčaŭ.png
|шырыня герба =
|шырыня сцяга =
|выява = Крычаў. Цэнтр. Уваскрасенская царква.jpg
|памер = <!--300px-->
|подпіс = Цэнтр горада
|lat_dir =N |lat_deg =53 |lat_min =43 |lat_sec =10
|lat=53.7194
|lon_dir =E |lon_deg =31 |lon_min =42 |lon_sec =50
|long=31.7139
|CoordAddon = type:city_region:BE
|lat_dir =N |lat_deg =53 |lat_min =43 |lat_sec =10
|CoordScale =
|lon_dir =E |lon_deg =31 |lon_min =42 |lon_sec =50
|Яндэкскарта = http://maps.yandex.ru/map.xml?mapID=2200&mapX=3529378&mapY=7089035&scale=7&slices=1
|CoordAddon =type:city_region:BE
|карта = <!--альтэрнатыўная-->
|CoordScale =
|памер карты краіны =
|Яндэкскарта=http://maps.yandex.ru/map.xml?mapID=2200&mapX=3529378&mapY=7089035&scale=7&slices=1
|памер карты рэгіёна =
|карта = <!--альтэрнатыўная-->
|памер карты краіныраёна =
|вобласць = Магілёўская
|памер карты рэгіёна =
|раён = Крычаўскі
|памер карты раёна =
|вобласцькарта краіны = Магілёўская=
|раён карта рэгіёна = Крычаўскі
|карта краіныраёна =
|унутранае дзяленне =
|карта рэгіёна =
|від главы =
|карта раёна =
|глава =
|унутранае дзяленне =
|заснаваны =
|від главы =
|першае згадванне = 1136
|глава =
|згадванне ref =
|заснаваны =
|ранейшыя імёны =
|першае згадванне =1136
|статус з =
|згадванне ref =
|статус дата =
|ранейшыя імёны =
|плошча =
|статус з =
|від вышыні =
|статус дата =
|вышыня цэнтра НП =
|плошча =
|афіцыйная мова =
|від вышыні =
|афіцыйная мова-ref =
|вышыня цэнтра НП =
|насельніцтва = 26178
|афіцыйная мова =
|крыніца насельніцтва = <ref name="2017-Estimate"/>
|афіцыйная мова-ref =
|год перапісу = 2017
|насельніцтва =26325
|шчыльнасць =
|крыніца насельніцтва = <ref name="2016-Estimate"/>
|нацыянальны склад =
|год перапісу =2016
|канфесійны склад =
|шчыльнасць =
|часавы пояс = +2
|нацыянальны склад =
|DST = +1
|канфесійны склад =
|тэлефонны код = 375 2241
|часавы пояс =+2
|паштовы індэкс =
|DST =+1
|паштовыя індэксы = 213491-213496, 213498, 213500
|тэлефонны код =375 2241
|аўтамабільны код = 6
|паштовы індэкс =
|від ідэнтыфікатара =
|паштовыя індэксы =213491-213496, 213498, 213500
|лічбавы ідэнтыфікатар =
|аўтамабільны код = 6
|катэгорыя ў Commons = Kryčaŭ
|від ідэнтыфікатара =
|сайт =
|лічбавы ідэнтыфікатар=
|мова сайта =
|катэгорыя ў Commons =
|мова сайта 2 =
|сайт =
|мова сайта 3 =
|мова сайта 24 =
|мова сайта 35 =
|add1n =
|мова сайта 4 =
|add1 =
|мова сайта 5 =
|add2n =
|add1n =
|add2 =
|add1 =
|add3n =
|add2n =
|add3 =
|add2 =
|add3n =
|add3 =
}}
'''Кры́чаў''' <ref name="NNP"/> ([[Інструкцыя па транслітарацыі (2007)|афіц. транс.]]: ''Kryčaŭ'')  — горад раённага падпарадкавання ў [[Магілёўская вобласць|Магілёўскай вобласці]] [[Беларусь|Беларусі]], адміністрацыйны цэнтр [[Крычаўскі раён|Крычаўскага раёна]], на [[рака Сож|р. Сож]]. У 104  км ад [[Магілёў|Магілёва]]. Чыгуначны вузел на [[Орша|Оршу]], Магілёў, [[Унеча|Унечу]] і [[Рослаўль]], на аўтадарозе [[Бабруйск]]—[[Рослаўль]] ([[Расія]]). Насельніцтва 26&nbsp;325178 чал. (20162017)<ref name="20162017-Estimate"/>.
 
{{Змест злева}}
 
== Назва ==
Існуе некалькі версій паходжання тапоніму «Крычаў». Паводле адной з іх, ён утварыўся ад слова «крычнае» (што азначае прафесію) або «крыца», «крычнае жалеза»  — назваў балотнай жалезнай руды, якой было багата ў наваколлі<ref>{{Крыніцы/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. 184.<name="KTSB"/ref>. Іншая версія звязвае назву горада з [[крывічы|крывічамі]]. Апроч таго, існуе шэраг легенд і паданняў пра назву і абставіны заснавання Крычава<ref>[http://www.mlib.basnet.by/kray/krichev/9.1.html Легенды і паданні пра Крычаў], [http://www.name="mlib.basnet.by Магілёўская абласная бібліятэка]<"/ref>.
 
Варыянты напісання назвы горада ў гістарычных крыніцах: ''Крэчут''.
Радок 83 ⟶ 81:
 
=== Ранняе Сярэднявечча ===
Першы пісьмовы ўпамін пра Крычаў змяшчаецца ў статуце князя смаленскага Расціслава Мсціславіча і датуецца [[1136]] годам<ref name="evkl">[[Андрэй Мяцельскі|Мяцельскі А.]] Крычаў // {{Крыніцы/ЭВКЛ|2к}} С. 153.</ref>. У [[12 стагоддзе|XII]]  — сяр. [[14 стагоддзе|ХІV]] стст. горада знаходзілася ў складзе [[Смаленскае княства|Смаленскага княства]]<ref>Principality of Smalensk in the 12th century name="HŠBNiD"// {{Крыніцы/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы, 2005|к}} С. 354.</ref>.
 
=== Вялікае Княства Літоўскае ===
Радок 89 ⟶ 87:
 
[[Файл:Kryčaŭ. Крычаў (XIX).jpg|thumb|300px|Горад на акварэлі М. Іванова, пач. XIX ст.]]
Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай ([[1565]]—[[1566]]) Крычаў увайшоў у склад [[Мсціслаўскае ваяводства|Мсціслаўскага ваяводства]]. З [[17 стагоддзе|ХVII ст.]] ён стаў цэнтрам [[Крычаўскае староства|староства]], якое знаходзілася ў валоданні [[Радзівілы|Радзівілаў]]. У [[17 стагоддзе|ХVII]]—[[18 стагоддзе|XVIII]] стст. аснову планавальнай кампазіцыі Крычава складаў [[Крычаўскі замак|замак]], ад якога цягнуліся вуліцы; было 8 цэркваў, касцёл, сінагога. Сфарміраваўся другі цэнтр горада — Рынак.
 
У [[1614]] [[Маскоўская дзяржава|маскоўскія]] захопнікі спалілі Крычаў і разрабавалі староства. У [[1633]] ён зноў моцна пацярпеў ад нападу маскоўскіх войскаў<ref name="evkl"/>: амаль усіх жыхароў (2000 чал.) гвалтоўна вывезлі ў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскую дзяржаву]], а сам горад спалілі<ref name="Kuźmin"/>. [[23 жніўня]] [[1633]] за гераізм і адданасць радзіме [[Спіс каралёў польскіх|кароль]] і [[Спіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Уладзіслаў Ваза]] надаў Крычаву [[Магдэбургскае права]] і герб: «''у чырвоным полі залаты крыж, побач з якім срэбны меч''»<ref name="HBH"/>.
Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай ([[1565]]—[[1566]]) Крычаў увайшоў у склад [[Мсціслаўскае ваяводства|Мсціслаўскага ваяводства]]. З [[17 стагоддзе|ХVII ст.]] ён стаў цэнтрам [[Крычаўскае староства|староства]], якое знаходзілася ў валоданні [[Радзівілы|Радзівілаў]]. У [[17 стагоддзе|ХVII]]—[[18 стагоддзе|XVIII]] стст. аснову планавальнай кампазіцыі Крычава складаў [[Крычаўскі замак|замак]], ад якога цягнуліся вуліцы; было 8 цэркваў, касцёл, сінагога. Сфарміраваўся другі цэнтр горада — Рынак.
 
У [[1614]] [[Маскоўская дзяржава|маскоўскія]] захопнікі спалілі Крычаў і разрабавалі староства. У [[1633]] ён зноў моцна пацярпеў ад нападу маскоўскіх войскаў<ref name="evkl"/>: амаль усіх жыхароў (2000 чал.) гвалтоўна вывезлі ў [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскую дзяржаву]], а сам горад спалілі<ref>Кузьмін А. [http://www.radzima.org/be/pub/1519_m/ Кароткая гісторыя Крычава], [[Radzima.org]]</ref>. [[23 жніўня]] [[1633]] за гераізм і адданасць радзіме [[Спіс каралёў польскіх|кароль]] і [[Спіс вялікіх князёў літоўскіх|вялікі князь]] [[Уладзіслаў Ваза]] надаў Крычаву [[Магдэбургскае права]] і герб: «''у чырвоным полі залаты крыж, побач з якім срэбны меч''»<ref>{{Крыніцы/Геральдыка беларускіх гарадоў|к}} С. 178.</ref>.
 
З пачаткам [[Вайна 1654—1667 гадоў|вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай]] ([[1654]]—[[1667]]) Крычаў вытрымаў 2-месячную маскоўскую аблогу, аднак потым мусіў здацца. Па вызваленні ([[1661]]) сойм Рэчы Паспалітай на пэўны час скасаваў для горада выплату падаткаў<ref name="evkl"/>.
 
Паводле інвентару, на [[1671]] у Крычаве было 375 [[дым, адзінка падаткаабкладання|дымоў]], на [[1682]]  — 456 дымоў<ref name="evkl"/>. У [[Вялікая Паўночная вайна|Вялікую Паўночную вайну]] ([[1700]]—[[1721]]) улетку [[1708]] непадалёк ад горада размяшчаўся лагер расійскіх войскаў на чале з царом маскоўскім [[Пётр I|Пятром I]]. На [[1720]] у Крычаве было 233 жылыя дамы, на [[1747]]  — 429 [[Дым, адзінка падаткаабкладання|дымоў]], на [[1779]]  — 470 дымоў<ref name="evkl"/>.
 
У [[1743]]—[[1744]] гадах у Крычаве і ваколіцах разгарэлася сялянскае [[Крычаўскае паўстанне 1743—1744 гадоў|антыфеадальнае паўстанне]] пад кіраўніцтвам [[Васіль Вашчыла|Васіля Вашчылы]], якое было жорстка задушанае войскам [[Геранім Фларыян Радзівіл|Гераніма Фларыяна Радзівіла]].
 
=== Расійская імперыя ===
=== Пад уладай Расійскай імперыі ===
[[Файл:Крычаў. План 1788 г. (РДВГА) (фрагмент).jpg|міні|злева|Фрагмент плана Крычава [[1788]] года. [[РДВГА]]]]
[[Файл:Kryčaŭ. Крычаў (1785).jpg|thumb|300px|Крычаўская верф, [[чарцёж]] [[1785]]]]
 
У выніку [[першы падзел Рэчы Паспалітай|першага падзелу Рэчы Паспалітай]] ([[1772]]) Крычаў апынуўся ў складзе [[Расійская імперыя|Расійскай імперыі]], у [[Магілёўская губерня|Магілёўскай губерні]]. Статус паселішча панізілі да [[мястэчка]]. У [[1776]] [[Кацярына II]] падаравала Крычаўскае староства графу [[Р. Пацёмкін]]у. На [[1779]] у Крычаве было 470 двароў. У кан. [[XVIII стагоддзе|XVIII ст.]] мястэчка стала важным цэнтрам мануфактурнай прамысловасці, тут працавалі суднаверф, а таксама вінакурны, цагельны, шкляны, гарбарны і медналіцейны заводы, млыны.
 
Радок 109 ⟶ 105:
 
=== Найноўшы час ===
[[25 сакавіка]] [[1918]] згодна з [[Трэцяя Устаўная грамата|Трэцяй Устаўной граматай]] Крычаў абвяшчаўся часткай [[Беларуская Народная Рэспубліка|Беларускай Народнай Рэспублікі]]. [[1 студзеня]] [[1919]] згодна з пастановай I з'езду КП(б) Беларусі ён увайшоў у склад [[БССР|Беларускай ССР]], аднак [[16 студзеня]] Масква адабрала горад разам з іншымі [[Этнічная тэрыторыя беларусаў|этнічна беларускімі тэрыторыямі]] ў склад [[РСФСР]]. З [[1923]] тут утварыўся чыгуначны вузел на лініі [[Орша]]  — [[Унеча]].
 
У [[1924]] Крычаў вярнулі [[БССР]], дзе ён стаў цэнтрам раёна [[Калінінская акруга|Калінінскай]], з [[1927]] [[Магілёўская акруга|Магілёўскай акругі]], з [[1938]]  — у Магілёўскай вобласці. На [[1926]] тут было 2395 двароў. У [[1931]] годзе Крычаў атрымаў статус [[горад]]а. У [[1930-я]] гг. тут збудавалі ЦЭЦ, цэментны, фасфарытавы, крэйдавы заводы, льнозавод.
 
У [[Другая сусветная вайна|Другую сусветную вайну]] з [[17 ліпеня]] [[1941]] да [[30 верасня]] [[1943]] горад знаходзіўся пад нямецкай акупацыяй.
Радок 141 ⟶ 137:
id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6)
DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:3300040000
ScaleMajor = unit:year increment:500010000 start:0 gridcolor:linegrey
ScaleMinor = unit:year increment:10002000 start:0 gridcolor:linegrey2
PlotData =
color:cobar width:15
Радок 157 ⟶ 153:
bar:2004 from:0 till:28000
bar:2010 from:0 till:27100
bar:20162017 from:0 till:2632526178
TextData=
fontsize:10px pos:(10,195)
Радок 164 ⟶ 160:
</div>
 
* '''[[XVIII стагоддзе]]''': [[1779]]  — 2,8 тыс. чал.<ref name="evkl"/>
* '''[[XIX стагоддзе]]''': [[1880]]  — 4&nbsp;570 чал.; [[1883]]  — 6 тыс. чал.<ref>{{Крыніцы/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|4}} S. [http:name="HSKP"//dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_IV/793 793]—794.</ref>; [[1897]]  — 6&nbsp;221 чал.
* '''[[XX стагоддзе]]''': [[1926]]  — 5&nbsp;592 чал.; [[1939]]  — 16,0 тыс. чал.; [[1959]]  — 19 тыс. чал.<ref>[[Уладзімір Бянько|Бянько У.]] Крычаў name="EHB"// {{Крыніцы/ЭГБ|4к}} С. 279.</ref>; [[1972]]  — 26,5 тыс. чал.; [[1991]]  — 32,6 тыс. чал.; [[1997]]  — 31,9 тыс. чал.; [[1998]]  — 31,1 тыс. чал.<ref>{{Крыніцы/БелЭн|8к}} С. 524.<name="BE"/ref>
* '''[[XXI стагоддзе]]''': [[2004]]  — 28 тыс. чал.; [[2006]]  — 27,4 тыс. чал.; [[2008]]  — 27 тыс. чал.<ref>{{Крыніцы/Гарады і вёскі Беларусі|6-2к}} С. 393.<name="HVB"/ref>; [[2010]]  — 27,1 тыс. чал.; [[2016]] — 26&nbsp;325 чал.<ref name="2016-Estimate"/>; [http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_4944/[2017]] Численность населения26&nbsp;178 на 1 января 2016 гчал.<ref и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа.] {{refname="2017-ru}}<Estimate"/ref>
 
== Эканоміка ==
[[Файл:Cement plant in Krichev and railcar DP-1 (Pesa 620M).jpg|thumb|Крычаўцэментшыфер]]
З 18 ст. вядомы як цэнтр ткацтва. Прадпрыемствы будматэрыялаў, хімічнай, дрэваапрацоўчай, харчовай прамысловасці. Гасцініца «Крычаў»<ref>{{Крыніцы/Турыстычная энцыклапедыя Беларусі|к}}<name="TEB"/ref>.
* [[Вытворчае рэспубліканскае ўнітарнае прадпрыемства|ВРУП]] «Крычаўцэментшыфер»
* [[Рэспубліканскае ўнітарнае вытворчае прадпрыемства|РУВП]] «Крычаўскі завод гумавых вырабаў»
Радок 178 ⟶ 174:
 
== Інфраструктура ==
 
=== Транспарт ===
[[Файл:Крычаў. Чыгуначны вакзал.jpg|міні|злева|Чыгуначная станцыя]]
Радок 188 ⟶ 183:
 
=== Адукацыя ===
У Крычаве працуюць 9 школаў і 11 дашкольных устаноў, Тэхнікум эканомікі, права і кіравання, Крычаўскі прафесійны агратэхнічны каледж, Магілёўскі абласны ліцэй №  4.
 
=== Медыцына ===
Радок 196 ⟶ 191:
[[Файл:Residential house in Krichev2.jpg|міні|злева|Жылы дом у Крычаве]]
[[Файл:Lenin street in Krichev (Belarus).JPG|thumb|У цэнтры горада]]
У Крычаве існавалі гістарычныя мясціны Забялышчын і Загарадзішча<ref>Мяцельскі А. Старадаўні Крычаў: Гіст.-археал. нарыс горада ад старажыт. часоў да канца [[XVIII стагоддзе|XVIII ст.]] / Навук. рэд. П. Лысенка. — Мінск: Бел. навука, 2003.<name="Miacieĺski"/ref>.
 
У наш час шаша Бабруйск — Масква падзяляе Крычаў на дзве часткі. Найбольш развітая з іх — паўднёвая, якая прылягае да Сожа, у ёй размяшчаюцца адміністрацыйныя, культурна-побытавыя і гандлёвыя прадпрыемствы. У паўночнай частцы забудоўваецца мікрараён Сож. Горад мае 5 паркаў і 2 скверы.
Радок 204 ⟶ 199:
 
* Вінакурня (XVIII ст.)
* Гістарычная забудова (XIX  — пач. XX  стст.; фрагменты)
* [[Крычаўскі замак|Замкавая гара]] (XI—XVIII  стст.)
* Могілкі іўдзейскія
* [[Палац Пацёмкіна, Крычаў|Палац Пацёмкіна-Галынскіх]] (1778—1787)
Радок 235 ⟶ 230:
 
== Гарады-пабрацімы ==
* {{Сцяг Расіі}} [[Горад Клін|Клін]], [[Расія]]<ref>http:// name="klincity.ru/pobratcities/<"/ref>
 
== Вядомыя асобы ==
* [[Ілля Барысавіч Берхін]] (1908—1992) — савецкі [[гісторык]], доктар гістарычных навук, [[прафесар]], Заслужаны дзеяч навукі РСФСР.
* [[Аксана Мянькова]] (нар. [[1982]])  — беларуская [[Лёгкая атлетыка|лёгкаатлетка]]
* [[Мікалай Максімавіч Мяшкоў]]  — міністр вышэйшай і сярэдняй спецыяльнай адукацыі [[БССР]] (1968—1988)
* [[Міхаіл Мельнікаў]] ([[1921]]—[[1993]])  — краязнавец, заснавальнік Крычаўскага краязнаўчага музея, Заслужаны работнік культуры Беларусі
* [[Андрэй Печкураў]] ([[1899]]—[[1996]])  — навуковец у галіне [[Меліярацыя|меліярацыі]]
* [[Барыс Токін]] ([[1900]]—[[1984]])  — [[біёлаг]]
 
== Гл. таксама ==
Радок 249 ⟶ 244:
* [[Гарады Беларусі]]
 
== Зноскі ==
{{зноскі}}
{{Reflist|refs=
<ref name="2017-Estimate">{{Крыніцы/Насельніцтва Беларусі 2017}}</ref>
<ref name="NNP">{{Крыніцы/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Магілёўская вобласць|}}</ref>
<ref name="KTSB">{{Крыніцы/Кароткі тапанімічны слоўнік Беларусі}} С. 184.</ref>
<ref name="mlib">[http://www.mlib.basnet.by/kray/krichev/9.1.html Легенды і паданні пра Крычаў], [http://www.mlib.basnet.by Магілёўская абласная бібліятэка]</ref>
<ref name="evkl">[[Андрэй Мяцельскі|Мяцельскі А.]] Крычаў // {{Крыніцы/ЭВКЛ|2к}} С. 153.</ref>
<ref name="HŠBNiD">Principality of Smalensk in the 12th century // {{Крыніцы/Гістарычны шлях беларускай нацыі і дзяржавы, 2005|к}} С. 354.</ref>
<ref name="Kuźmin">Кузьмін А. [http://www.radzima.org/be/pub/1519_m/ Кароткая гісторыя Крычава], [[Radzima.org]]</ref>
<ref name="HBH">{{Крыніцы/Геральдыка беларускіх гарадоў|к}} С. 178.</ref>
<ref name="HSKP">{{Крыніцы/Геаграфічны слоўнік Каралеўства Польскага|4}} S. [http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_IV/793 793]—794.</ref>
<ref name="EHB">[[Уладзімір Бянько|Бянько У.]] Крычаў // {{Крыніцы/ЭГБ|4к}} С. 279.</ref>
<ref name="BE">{{Крыніцы/БелЭн|8к}} С. 524.</ref>
<ref name="HVB">{{Крыніцы/Гарады і вёскі Беларусі|6-2к}} С. 393.</ref>
<ref name="2016-Estimate">{{Крыніцы/Насельніцтва Беларусі 2016}}</ref>
<ref name="TEB">{{Крыніцы/Турыстычная энцыклапедыя Беларусі|к}}</ref>
<ref name="Miacieĺski">Мяцельскі А. Старадаўні Крычаў: Гіст.-археал. нарыс горада ад старажыт. часоў да канца [[XVIII стагоддзе|XVIII ст.]] / Навук. рэд. П. Лысенка. — Мінск: Бел. навука, 2003.</ref>
<ref name="klincity">http://klincity.ru/pobratcities/</ref>
}}
 
== Літаратура ==
Радок 255 ⟶ 268:
* {{Крыніцы/ЭВКЛ|2}}
* {{Крыніцы/Гарады і вёскі Беларусі|6-2}}
* Мяцельскі А. Старадаўні Крычаў: Гіст.-археал. нарыс горада ад старажыт. часоў да канца [[XVIII стагоддзе|XVIII ст.]] / Навук. рэд. П. Лысенка.  — Мінск: Бел. навука, 2003.  — 167 с.: іл. ISBN 985-08-0541-2.
* {{Крыніцы/Геральдыка беларускіх гарадоў}}
* {{Крыніцы/ЭГБ|4}}
Радок 261 ⟶ 274:
 
== Спасылкі ==
{{Commonscat-inline|Kryčaŭ|Крычаў}}
{{Commons|Category:}}
{{OSM relation|6722694|Крычаў}}
* [https://radzima.org/be/gorad/krychau.html м. Крычаў] на [[Radzima.org]]
* {{ГБ|http://globus.tut.by/krichev/index.htm}}
Радок 269 ⟶ 283:
{{Гарады Магілёўскай вобласці}}
 
[[Катэгорыя:Горад Крычаў| ]]