Мядзел: Розніца паміж версіямі

[дагледжаная версія][дагледжаная версія]
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Няма тлумачэння праўкі
Радок 38:
|афіцыйная мова-ref =
|двароў =
|насельніцтва = 68716949
|крыніца насельніцтва = <ref name="20162017-Estimate"/>
|год перапісу = 20162017
|шчыльнасць =
|нацыянальны склад =
Радок 52:
|від ідэнтыфікатара =
|лічбавы ідэнтыфікатар =
|катэгорыя ў Commons = MyadzyelMiadziel
|сайт =
|мова сайта =
Радок 65:
|add3n =
|add3 =
|OpenStreetMap = 242978928
}}
'''Мя́дзел'''<ref name="NNP"/> ([[Інструкцыя па транслітарацыі (2007)|афіц. транс.]]: ''Miadziel'')  — горад у [[Мінская вобласць|Мінскай вобласці]] [[Беларусь|Беларусі]], адміністрацыйны цэнтр [[Мядзельскі раён|Мядзельскага раёна]]. Размешчаны паміж азёрамі [[возера Мястра|Мястра]] і [[возера Баторына|Баторына]], у 160  км да паўночным захадзе ад [[Мінск]]а, у 35  км ад чыгуначнай станцыі Княгінін на лініі [[Маладзечна]]—[[Полацк]], на аўтадарозе Мінск—[[курортны пасёлак Нарач|Нарач]]. Насельніцтва 6&nbsp;871949 чалавек (20162017)<ref name="20162017-Estimate"/>.
 
{{змест злева}}
 
== Гісторыя ==
[[Файл:Вид на озеро Мястро.jpg|міні|злева|[[Возера Мястра]]]]
Археалагічныя даследаванні выявілі, што першапачаткова ў 10-11 ст. умацаванае драўлянае паселішча Мядзель знаходзілася на самым буйным востраве [[возера Мядзел]] (цяпер  — востраў Замак), дзе і сёння захаваліся рэшткі ўмацаванняў. Верагодна ў [[11 ст.]] Мядзель быў памежным горадам [[Полацкая зямля|Полацкай зямлі]]. Летапісныя назвы горада: ''Мядзнозол'', ''Мядела'', ''Мядзела'', ''Мядзила'', ''Мядюль'', ''Медело'', ''Меднол'', ''Медюль'', верагодна, паходзяць ад літоўскага слова ''medinis''  — лясны, драўляны. У кан. 14  — пач. 15 ст., з-за невядомых да канца прычын, паселішча было перанесена на паўночна-ўсходні бераг воз. Мястра (10  км ад былога месцазнаходжання). Верагодна, прычынай гэтаму стаў мор  — насельніцтва, што здолела выжыць падчас эпідэміі, заснавала новае паселішча са старой назвай ужо на беразе воз. Мястра. У пісьмовых крыніцах Мядзель упершыню згадваецца ў 1324 у лацінамоўным лісце вялікага князя [[Гедзімін]]а рыжскаму архібіскупу, у якім ён скардзіцца на дзеянні братоў-рыцараў Тэўтонскага ордэна:
 
<blockquote>«''Мы паведамляем Вам, … што мір… зараз без якой-небудзь віны нашай па варожаму парушаны крыжакамі  — братамі Тэўтонскага ордэна, якія ўчынілі вялікую шкоду землям, якімі мы валодалі. Таксама яны напэўна захапілі б наш замак Медзела, каб не быў ён так добра ўмацаваны, аднак мноства людзей яны забілі і многіх павялі з сабою.''»</blockquote>
 
Да сяр. 15 ст. мястэчка Мядзель ужо падзялялася на Стары (паўночная частка) і Новы (паўднёвая частка) Мядзель. Стары Мядзел вядомы з 1457 года, а Новы Мядзел  — з 1527 года. Стары Мядзель у розны час быў у валоданні шмат якіх магнатаў і памешчыкаў  — Радзівілаў, Францкевічаў, Райскіх, Грабкоўскіх, Кошчыцаў, а Новы Мядзел заставаўся у ліку вялікакняскіх (каралеўскіх) ўладанняў.
 
У «Метрыцы Вялікага княства» захаваўся ліст старасты жамойцкага, падчашага гаспадарскага і дзяржаўцы васілішскага Яна Мікалаевіча Радзівіла пад назвай «Записан(ь)е прав подданых волости Жораньское на земли и повинности их» ад 16 мая 1542  г. У дадзеным лісце запісана:
 
''«Тыми часы, будучы намъ у ее м(и)л(о)сти паней матъки нашое, у Мяделе, жаловали намъ подданые г(о)с(по)д(а)рьскии земли Жомоитское, волости н(а)шое Жоранъское…»''
Радок 83 ⟶ 85:
Жыхароў Новага Мядзела, вялікакняскага (іншым разам «кароннага») мястэчка (часам званага і горадам), ужо ў сяр. 16 ст. называлі «мяшчанамі гаспадарскімі», т.б. вялікакняскімі, дзяржаўнымі.
 
Захаваўся падатковы ліст ад 21 верасня 1561  г. пад назвай «До кухни короля его милости кури и гуси мають быти посланы з дворов ег(о) королевское милости на певъные часы», дзе запісана:
 
''«В Маркове, в Мяделе и въ Куренъцы волокъ 510.''
Радок 91 ⟶ 93:
''Куръ 1020 слати».''
 
Неаднаразова жыхары Новага Мядзела атрымлівалі прывілеі ад валадароў Рэчы Паспалітай на правядзенне кірмашоў. Таксама мястэчка было надзелена разнастайнымі падатковымі ільготамі. Новы Мядзель быў абведезны валам, на паўвостраве воз. Мястра ў 16 ст. быў каменны вялікакняскі («каралеўскі») [[Мядзельскі замак]] (захаваліся руіны). Па некаторых звестках, жыхары Новага Мядзела атрымалі ад [[Жыгімонт Стары|Жыгімонта Старога]] з просьбы яго жонкі [[Бона Сфорца|Боны Сфорца]] [[магдэбургскае права]]<ref name="Sapunoŭ">А. Сапуноў ??</ref>, але цяпер няма дакументальных пацверджанняў гэтаму. Новым Мядзелам, як дзяржаўным уладаннем, кіравалі старасты, спецыяльна прызначаныя вялікім князем. Сярод мядзельскіх старостаў з 1590 года быў і канцлер літоўскі Л.  І.  Сапега, які меў на Мядзельшчыне вялікія ўладанні.
 
Стары Мядзель у 1736 атрымаў статус [[мястэчка]], а ў 1762 [[магдэбургскае права]] з правам на 4 кірмашы на год.
 
З 1793 пасля 2-га падзела Рэчы Паспалітай Стары і Новы Мядзел у складзе Расійскай імперыі, Мядзел  — мястэчка ў складзе Вілейскага павета Мінскай губерні, з 1842  — Віленскай губерні.
 
1 чэрвеня 1920 года мястэчка Мядзел атакаваў 6 полк стральцоў Войска Польскага ([[:pl:6 Pułk Strzelców Podhalańskich|6 Pułk Strzelców Podhalańskich)]].
 
З 1921 Мядзел у складзе Польшчы. З 1939 у [[БССР]], 15.1.1940 утвораны Мядзельскі раён. З 1959 [[гарадскі пасёлак]], з 1998  — [[горад]].
 
У горадзе тры аўтобусныя маршруты, лінія маршрутнага таксі.
 
== Насельніцтва ==
<div style="float:right;margin:0 0.5em 1em;" class="toccolours">{{Graph:Chart|width=128|height=128|type=rect|x=2006,2015,2016,2017|y=7200,6924,6871,6949}}</div>
* [[2006]] — 7,2 тыс. чал.
 
* [[2016]] — 6&nbsp;871 чал.<ref name="2016-Estimate">[http://www.belstat.gov.by/ofitsialnaya-statistika/publications/izdania/public_bulletin/index_4944/ Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов, поселков городского типа.] {{ref-ru}}</ref>
* '''[[XXI стагоддзе]]''': [[2006]] — 7,2 тыс. чал.; [[2015]] — 6&nbsp;924 чал.<ref name="2015-Estimate"/>; [[2016]] — 6&nbsp;871 чал.<ref name="2016-Estimate"/>; [[2017]] — 6&nbsp;949 чал.<ref name="2017-Estimate"/>
 
== Эканоміка ==
Радок 113 ⟶ 116:
У горадзе размешчаны Мядзельскі музей народнай славы.
 
У 2005 і 2008 гадах горад быў месцам правядзення фестывалю '''«[[Адна зямля]]»'''<ref name="РГ_2005">«Адна зямля» ў Мядзеле // «[[Рэгіянальная газета (1995)|Рэгіянальная газета]]», 22 ліпеня 2005 г., № 29 (531)</ref><ref name="РГ_2008">І навальніца нават не спыніла / /«[[Рэгіянальная газета (1995)|Рэгіянальная газета]]», 18 ліпеня 2008 г., № 29 (687)</ref>.
 
== Адукацыя ==
Радок 121 ⟶ 124:
У 1930-я ў Старым і Новым Мядзелі было два касцёлы, царква, сінагога і мячэць. На сённяшні дзень захаваўся адзін касцёл ([[1754]]), [[Мядзельскі касцёл святога Станіслава|касцёл св. Станіслава]] быў спалены ў [[1942]] годзе. У [[2006]] у Мядзелі пабудаваная Траецкая царква.
 
== Славутасці ==
== Выдатныя мясціны ==
* [[Мядзельскае гарадзішча|Гарадзішча]] (10—17 ст.), на паўвостраве воз. [[Мястра]]
* [[Касцёл Маці Божай Шкаплернай, Мядзел|Касцёл Маці Божай Шкаплернай]] ([[1754]])
Радок 128 ⟶ 131:
* [[Свята-Троіцкая царква, Мядзел|Свята-Троіцкая царква]] (пасля [[1990]])
* Капліца-надмагілле Быхаўцаў ([[1820]])
* Сядзіба Козел-Паклеўскіх ([[XVIII]]—[[XIX]]  стст.)
* [[Помнік Максіму Танку]]
* Рэшткі капліц
* Яўрэйскія могілкі
* Магілы польскіх салдатаў, на каталіцкіх могілках
 
<gallery mode=packed perrow ="4" heights="150px">
Мядзел. Касцёл Маці Божай Шкаплернай.jpg|Касцёл Маці Божай Шкаплернай.
Радок 142 ⟶ 146:
 
== Вядомыя асобы ==
 
* [[Вольга Уладзіміраўна Васілёнак]]
* '''''Бжастоўскі Цыпрыян Павел''''' (1612 -1688). Дзяржаўны дзеяч, дыпламат. Нарадзіўся ў сям'і палкоўніка войска Вялікага княства Літоўскага. Адукацыяю атрымаў у Віленскай акадэміі. Служыў пры двары канцлера Вялікага княства Літоўскага Альбрэхта Радзівіла. З 1648 віленскі стольнік, з 1650 рэферэндар літоўскі, з 1684 ваявода трокскі, староста мядзельскі, ашмянскі, быстрыцкі, дэпутат сойма ад Упіцкага пав. У 1658, 1661-64 у складзе дыпламатычных місій (у 1667 як камісар Рэчы Паспалітай) удзельнічаў у перамовах з Рускай дзяржавай, якія скончыліся Андрусаўскім перамір'ем 1667. Быў прыхільнікам кандыдатуры рускага цара на польскі трон. У 1671-72 і 1679 выязджаў у Маскву, каб заключыць саюз супраць Турцыі, удзельнічаў у падпісанні "вечнага міру" 1686. Ад маскоўскага цара атрымаў багата аздоблены абраз прасвятой Багародзіцы, які потым падараваў мінскім езуітам (яго сын Антон быў рэктарам Мінскай езуіцкай калегіі). Памёр у Варшаве, пахаваны ў Вільні. Пры жыцці вёў дзённікі пасольстваў, збіраў пісьмы, рэляцыі і інш. дакументальныя крыніцы. Пасля яго засталося 13 тамоў дакументальнага матэрыялу, які адышоў каралю Станіславу Аўгусту Панятоўскаму. Лёс збору невядомы.
* '''''Раткевiч Амурат Аляксандравіч''''' (нар. 17.12.1910 у Старым Мядзеле Пастаўскага пав, шорнік (вырабляў седлы). У 1931 служыў у 33-м пяхотным палку. Падчас вераснёускай кампанii з 1 па 18.09.1939 у складзе 207-га рэзэрвововага пяхотнага палка. Трапіў у савецкі палон. 25.8.1941 уступіў у Польское войска ў СССР у лагеры военнапалонных у Вязьнiках (Уладзiмерская вобласць). Накіраваны ў 14-ы пяхотны полк 5 пяхотнай дывізіі Арміі генерала Андэрса. На Італьянскім фронце 13.2.1944-2.5.1945 у складзе 7 палку супрацьпаветранай абароны 2 Польскага корпусу. У Польскіх Узброеных Сілах да 25.3.1947. Адасланы да фільтрацыйнага лагеру ў Сэйфгарт (графства Стаффордшыр) у Вялiкабрытанii. Адзначаны ўзнагародамі: Крыж Монтэ Касіна, Медаль Вайны. Брытанскія ўзнагароды: Зорка вайны 1935-45, Зорка Iталiі.
* '''''Раткевiч Амурат Аляксандравіч''''' (нар. 17.12.1910 у Старым Мядзеле Пастаўскага пав, шорнік (вырабляў седлы)
 
У 1931 служыў у 33-м пяхотным палку. Падчас вераснёускай кампанii з 1 па 18.09.1939 у складзе 207-га рэзэрвововага пяхотнага палка. Трапіў у савецкі палон. 25.8.1941 уступіў у Польское войска ў СССР у лагеры военнапалонных у Вязьнiках (Уладзiмерская вобласць). Накіраваны ў 14-ы пяхотны полк 5 пяхотнай дывізіі Арміі генерала Андэрса. На Італьянскім фронце 13.2.1944-2.5.1945 у складзе 7 палку супрацьпаветранай абароны 2 Польскага корпусу. У Польскіх Узброеных Сілах да 25.3.1947. Адасланы да фільтрацыйнага лагеру ў Сэйфгарт (графства Стаффордшыр) у Вялiкабрытанii. Адзначаны ўзнагародамі: Крыж Монтэ Касіна, Медаль Вайны. Брытанскія ўзнагароды: Зорка вайны 1935-45, Зорка Iталiі.
 
== Гл. таксама ==
Радок 154 ⟶ 155:
 
== Зноскі ==
{{Reflist}}|refs=
<ref name="2017-Estimate">{{Крыніцы/Насельніцтва Беларусі 2017}}</ref>
<ref name="NNP">{{Крыніцы/Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь/Мінская вобласць|}}</ref>
<ref name="Sapunoŭ">А. Сапуноў ??</ref>
<ref name="2015-Estimate">{{Крыніцы/Насельніцтва Беларусі 2015}}</ref>
<ref name="2016-Estimate">{{Крыніцы/Насельніцтва Беларусі 2016}}</ref>
<ref name="РГ_2005">«Адна зямля» ў Мядзеле // «[[Рэгіянальная газета (1995)|Рэгіянальная газета]]», 22 ліпеня 2005 г., № 29 (531)</ref>
<ref name="РГ_2008">І навальніца нават не спыніла / /«[[Рэгіянальная газета (1995)|Рэгіянальная газета]]», 18 ліпеня 2008 г., № 29 (687)</ref>
}}
 
== Літаратура ==
Радок 167 ⟶ 176:
== Спасылкі ==
{{Commonscat-inline|Miadziel|Мядзел}}
{{OSM relation|6722574|Мядзел}}
* [http://www.myadel.info Інфармацыйна-гістарычны партал Мядзельскага району  — www.myadel.info]
* [http://www.westki.info/miadziel Мядзел  — westki.info]
* [http://www.radzima.org/be/pub/1922_m/ Мядзел на Radzima.org]