|
[[Файл:Map-of-Oz.jpg|thumb|МапаКарта [[Краіна Оз|краіны Оз]] з цыкла аповесцяў амерыканскага пісьменніка [[ЛаймэнЛаймен Фрэнк Баўм|Фрэнка Баўма]]|300x300пкс300x300px]]
[[Файл:Anastasiya Markovich Balls of World.jpg|thumb|[[Марковіч, Анастасія Віктараўна|Анастасія Марковіч]]. Balls of World|300x300пкс300x300px]]
'''Выдуманы сусвет, аўтарскі сусвет, аўтарскі свет, другасны свет''' — тэрмін, які ўжываецца крытыкамі і прыхільнікамі ў стаўленні да сусветаў [[Фантастыка|фантастычных]] твораў, дзеянне якіх адбываецца ў рэальнасцях, адрозных ад Зямлі па фізічных і/ці геаграфічных рэаліях. У шырэйшым сэнсе тэрмін ужываецца ў адносінах да ўмоў любога фантастычнага твора, нават калі яго дзеянне, паводле сюжэту, адбываецца на Зямлі (гл. напрыклад, [[Сусвет ”Артэміса Фаўла”]]). Аналагічны тэрміну «[[сэтынг, ролевыя гульні|сэтынг]]» у [[Ролевыя гульні|ролевых гульнях]].
== Класіфікацыя ==
Далучэнне сусвета да катэгорыі выдуманых з’яўляеццаз'яўляецца прадметам спрэчак. Паводле некаторых навукоўцаў, сусвет можа быць 1) рэальны, 2) выдуманы цалкам, 3) выдуман з элементамі рэальнасці. У супрацьвес гэтаму, Шмід, Долежэл і іншыя катэгарычна адмаўляюць у праве існавання змешанаму сусвету, паколькі любы рэальны элемент, які апынуўся ў выдуманай рэальнасці, робіцца ўласна выдуманым аналагам. Дапушчаючы існаванне змешаных сусветаў, да іх можна аднесці творы, заснаваныя на фактычных падзеях, але з выдуманымі аўтарскімі дадаткамі<ref name="Шмид">{{книгакніга|автораўтар=Шмид, Вольф.|заглавиезагаловак=Нарратология|издательствовыдавецтва=Litres|год=2013|isbn=9785457068216|страницстаронак=608|ссылкаспасылка=http://books.google.ru/books?id=TRqjAAAAQBAJ}}</ref>.
Вызначае выдуманасць сусвета або аўтар (Серль), або сам тэкст (Хамбургер). Апошніі аб’ектыўныаб'ектыўны падыход атрымаў найменьшую падтрымку спецыялістаў, які пагадзіліся ў тым, што аб’ектыўныхаб'ектыўных індыкатараў выдуманасці сусвета не існуе. Дзеля класіфікацыі сусвета прапанавана выкарыстоўваць знешнія праявы выдуманасці, таксама розныя з пункту гледжання розных спецыялістаў: указанні аўтара (Серль); наўмысныя змаўчанні, разбурэнне арыентыроўкі, а таксама кантэкстуальныя прыкметы, як публікацыя ў межах пэўнай серыі ці ў пэўным выданні (МарцінэсМарцінес, Шэфель); ”[[Паратэкст|паратэксты]]” - загадоўкі, прысвячэнні, прадмовы (ЖаннэтЖаннет); выкарыстанні мінулай формы дзеяслова дзеля будучых падзей (Хамбургер). НайболейНайбольш агульнымі прызнакамі выдуманасці з’язляюццаз'язляюцца безумоўныя апісанні чужой свядомасці, у рэальнасці недаступныя або выказаныя ў выглядзе меркаванняў, замкнёнасць сусвету твора, які не прыводзіць спасылкі на нейкія рэальныя падзеі, а выкарыстоўвае іх унутраныя выдуманыя аналагі<ref name="Шмид" />.
У адпаведнасці з класіфікацыяй [[Каюа, Ражэ|Раже Каюа]], выдуманыя сусветы маюць наступнае дзяленні:
* [[казка]] -— сусвет, у якім немагчымае існуе раўнапраўна з магчымым;
* [[літаратура жахаў]] -— сусвет, у якім незвычайнае з’яўляеццаз'яўляецца парушэннем звычайнага парадку рэчаў;
* [[навуковая фантастыка]] -— немагчымае мае рацыянальнае тлумачэнне, якое ператварае яго ў магчымае.
[[Станіслаў Лем]] пашырае гэтуюгэту класіфікацыю, дадаючы яе паняццем [[дэтэрмінізм]]: на яго думку, казка мае поўнае перадвызначанасць, бо ў ёй дабро заўсёды перамагае зло, і гэтым яна адрозніваецца ад рэальнасці; [[міф]], як від казкі, таксама мае перадвызначанасць, але іншага плана: учынкі герояў падпарадкаваны сіле вышэйшага [[Рок, лёс|року]], а не іх уласным жаданням; [[фэнтэзі]] ўяўляе сабоюсабой сучасны від казкі, у якой дапушчаюцца адхіленні ад перадвызначанасці і ўплыў выпадковых фактараў, якія перашкаджаюць перамозе дабра. Адсюль многія творы, якія прынята адносіць да навукова-фантастычных, мэтазгодна аднесці менавіта да фэнтэзі ці нават казкі.
== Законы ==
[[Макі, Роберт|Роберт Макі]] настойвае, што асноўная ўласцівасць выдуманага сусвета - унутраная несупярэчлівасць: усталяваныя правілы гэтага сусвету не павінны мяняцца, а падзеі падпарадкоўваюцца адзіным прынцыпам прычынна-следчых сувязяў. [[Станіслаў Лем|Станістаў Лем]] адзначае, што выдуманы сусвет не можа мяняць сваю прыналежнасць да казкі, літаратуры жахаў ці навуковай фантастыкі. Аўтар абавязаны тлумачыць падзеі ў яго сусвеце аднолькавым чынам і не пакідаць іх без тлумачэнняў. Спробы пераходзіць ад аднаго класа выдуманых сусветаў да другога ператварае твор у пародыю, бо гэты пераход дзейнічае на фоне наяўных літаратурных прыёмаў і разглядаецца толькі ў кантэксце супрацьстаяння ім. І Макі, і Лем таксама вызначаюць, што адпраўная кропка кропка дзеля стварэння выдуманага сусвету - рэальны свет, пры гэтым Макі раскрывае праблему стварэння другасных сусветаў - на базе ўжо існуючых у літаратуры, а не проста адштурхоўваючыся ад рэальнасці.
Тым не меньш, выдуманым сусветам уласцівыя лагічныя парадоксы. Напрыклад, у сусвеце [[Джон Рональд Руэл Толкін|Дж. Р. Р. Толкіна]] (”[[Уладар Пярсцёнкаў]]” і іншыя творы) існуе ”Праблема арлоў” - магчымасць даставіць [[КальцоПярсцёнак ЎсеўладдзяУсеўладдзя|КальцоПярсцёнак]] на [[Арадруін]] з дапамогай [[Арлы, Міжзем'е|арлоў]] (у канцы кнігі яны выратоўваюць герояў з [[Мордар, Міжзем’еМіжзем'е|Мордара]]) у той час як у самім сюжэце героі вымушаны былі здзесніць усё падарожжа пешкі<ref>{{cite web|url=http://www.mirf.ru/Articles/art5297.htm|title=Орлы летят! Или как мог бы закончиться «Властелин Колец»|publisher=[[Мир фантастики]]}}</ref>.
== Гл. таксама ==
|
