Старажытнаірландская мова: Розніца паміж версіямі

|рэгіёны = У Шатландыі  — галоўным чынам [[Дал Рыяда]], ва Уэльсе  — ірландскія паселішчы ў [[Гвінед]]зе, [[Дывед]]зе, [[Брыхейніяг]]у

|пісьменнасць = лацінка[[лацініца]] ([[астраўны мінускул]])

'''Старажы́тнаірла́ндская мова''' (радзей: ''старажы́тнагэ́льская''; саманазва: ''Goídelc'', вымаўл. {{IPA|[ˈɡoiðʲelɡ]}}) — тэрмін, пад якім вядомыя найстарэйшыя пісьмовыя формы [[гайдэльскія мовы|гайдэльскіх]] моў, а таксама пісьмовая мова, ужываная ў перыяд [[7 стагоддзе|VII]]—[[10 стагоддзе|Х]] стагоддзяў н.э. Асноўная частка тэкстаў на пісьмовай мове прыпадае на часы [[8 стагоддзе|VIII]] — сярэдзіны [[9 стагоддзе|ІХ]] стагоддзяў, [[10 стагоддзе|Х]] ст. датуецца развіццё старажытнаірландскай мовы ў стан, вядомы пад тэрмінам ''сярэ́днеірла́ндская мова''. Незважаючы на датыроўкудатаванне, некаторыя познія тэксты ўяўляюць сабою пісьмовыя помнікі часоў канца існавання старажытнаірландскай мовы, што з'яўляліся копіямі ранейшых тэкстаў.

Паводле сучасных уяўленняў у лінгвістыцы старажытнаірландская мова стала продкам сучаснай [[ірландская мова|ірландскай]], [[шатландская мова, кельцкая|гэльскай шатландскай]] і [[мэнская мова|мэнскай]] моў, якія цяпер утвараюць гайдэльскую падгрупу моў<ref>Koch 2006, p. 831.</ref>. Старажытнаірландская мова генетычна характарызавалася як гайдэльская мова, уваходзячы ў складскладзе [[астраўныя кельцкія мовы|астраўной]] групы [[кельцкія мовы|кельцкай]] галіны [[індаеўрапейскія мовы|індаеўрапейскай]] сям'і моў. Сярод шматлікіх індаеўрапейскіх моў старажытнаірландская мова вылучалася надзвычай складанай сістэмай марфалогіі і, у прыватнасці, аляморфііаламорфіі, што абумоўлівала шматлікія выключэнні пры змене каранёў або суфіксаў. Адзначалася складаная фаналагічная сістэма, сярод якой — працэс ''мутацыі'' пачатковага зычнага ў слове, які меў граматычнае значэнне.

Аднымі з выбітныхвыдатных даследчых прац па старажытнаірландскай мове лічацца даследаванні Рудольфа Турнайзена і Осбарна Бергіна, праведзеныя напрыканцыў канцы [[19 стагоддзе|ХІХ]] — пачатку [[20 стагоддзе|ХХ]] стагоддзяў.

У часы свайго існавання старажытнаірландскай мовыстаражытнаірландская мова з'яўляласябыла адзінай мовай у складзе гайдэльскай падгрупыпадгрупе, якая прадстаўлялаў сабоюсваю аднучаргу збыла філіяцый астраўной групыадгалінаваннем кельцкай галіны індаеўрапейскай моўнай сям'і. Па заканчэнні існавання мовыПазней старажытнаірландская мова зазнала працэс паступовагапаступова распадураспалася на формы маўлення, што ў будучыні леглі ў аснову сучаснай ірландскай, шатландскай і мэнскай моў.

У сваю чаргу, старажытнаірландская мова паходзіць ад архаічнаірландскай мовы, вядомая па надпісах асабістых імёнаў, складзеных уласнай пісьмовасцюпісьменнасцю (агамічная[[агамічнае пісьмовасцьпісьмо]]), датаваных перыядам [[4 стагоддзе|IV]]—[[6 стагоддзе|VI]] стагоддзяў н.э. Архаічнаірландская мова радам рысаўрыс набліжанаянабліжана да [[пракельцкая мова|пракельцкай мовы]], якая вылучылася па распадзе праіндаеўрапейскай мовы і лічыцца продкам пазнейшых кельцкіх моў.

ДаСа старажытнаірландскага перыяду да цяперашняга часу захаваныдайшоў малы аб'ём пісьмовых помнікаў, якія адносяцца да старажытнаірландскага перыяду, асноўная частка дадзеных фіксацый прадстаўленаяпрадстаўлена [[глоса]]мі, пакінутых у [[лаціна|лацінскіх]] рукапісах на рэлігійную тэматыку, складзеных ірландскімі місіянерамі ў Заходняй Еўропе. У сваю чаргу, тагачасныя рукапісы ірландскага паходжання ў значна большай ступені зведалі страту з прычыны больш шырокага і частага выкарыстання гэтых тэкстаў<ref>Thurneysen 1946, p. 4.</ref>. Па-за галіной пісьмовага карыстання мову ўжывалі старажытныя [[гэлы|гэльскія]] плямёны, якія напрыканцыў канцы I тыс. н.э. прыступілі да каланізацыі [[Шатландыя|Шатландыі]] і [[Востраў Мэн|Мэн]]у, што пазней спарадзіла [[шатландская мова, кельцкая|шатландскую]] і [[мэнская мова|мэнскую]] мовы.

Адным з найзначнейшыхнайбольш значных тэкстаў раннестаражытнаірландскага перыяду лічыцца гт.зв. гамілія з Камбрэ — празаічная пропаведзь, якая ўтрымлівае вялікія фрагменты тэксту на старажытнаірландскай мове побач з лацінай (пач. [[8 стагоддзе|VIII]] ст.). У наступным стагоддзі складаецца ''Codex Ardmachanus'' (або Кніга з Армы), якая таксама змяшчала тэксты на рэлігійную тэматыку. Сярод найбольш вядомых глосаўглос тагачаснага перыяду адзначаюцца пісьмовыя помнікі, адшуканыя ў паўднёвай Германіі (Вюрцбург, Карлсруэ), паўночнай Італіі (Фларэнцыя, Мілан, Турын) і ў Швейцарыі (Санкт-Гален). У наступныя стагоддзі адзначаецца паўстаннепаяўленне большай колькасці звязаных тэкстаў на асобную тэматыку (загаворы, вершы, творы рэлігійнай тэматыкі).

Літаратурная дзейнасць на старажытнаірландскай мове вядомая і па пазнейшых перыядах з прычыны наяўнасці перапісных экзэмпляраў старажытнаірландскіх тэкстаў, складзеных пасля ўмоўнага заканчэння існавання мовы. У прыватнасці, фрагменты старажытнаірландскага перыяду маюць гт.зв. ''Кніга Бурай Каровы'' і ''Лэйнстэрская кніга'', складзеныя ў раннесярэднеірландскі перыяд.

Асаблівасцю інвентарунабору [[зычны]]х старажытнаірландскай мовы быў успадкаваныатрыманы ў спадчыну ад архаічнаірландскай падзел зычных фанемаўфанем на два віды супрацьпастаўлення: «вузкія» — «шырокія» (то бок, палаталізаваныя і велярызаваныя) і ''фортыс''—''леніс'', якія ўзніклі ў выніку гістарычных змен у старажытнай кельцкай [[фаналогія|фаналогіі]]; кожны від аднаго з супрацьпастаўленняў мог спалучацца з іншым, утвараючы такім чынам чатыры мажлівыямагчымыя камбінацыі (напрыклад, «шырокія» леніцызаваныя {{IPA|/f v θ ð x ɣ h ṽ n l r/}}, супрацьпастаўленыя «шырокім» фортыс {{IPA|/p b t d k ɡ s m N L R/}}). ПэўнаеПэўным выключэнневыключэннем з гэтагэтай заканамернасці складаўбыў глухі зычны {{IPA|/f/}} і яеяго палаталізаваны аналаг {{IPA|/fʲ/}}, якія разам паходзілі з аднайаднае фанемы — плыўнагаплаўнага {{IPA|/w/}}.

Для параўнання, супрацьпастаўленне палаталізаваных (мяккіх) і велярызаваных (цвёрдых) часткова прадстаўленаепрадстаўлена таксама ў [[беларуская мова|беларускай мове]].

Ніжэй прыведзены лад зычных фанемаўфанем старажытнаірландскай мовы паводле іх месца артыкуляцыі, а таксама паказчыкупаказчыка «шырокасці» або «вузкасці». Варта адзначыць граматычнае значэнне гэтага крытэрукрытэрыя і ў сучасных шатландскай і ірландскай мовах.

! rowspan=2 | АпраксымантыАпраксіманты

! rowspan=2 | ЛятэральныяЛатэральныя

Некаторыя аспекты гукавагагукавога ладу старажытнаірландскай мовы застаюцца невядомымі. Так, {{IPA|/sʲ/}} магло мець у некаторай ступені іншую рэалізацыю, вымаўляючыся як {{IPA|[ɕ]}} або {{IPA|[ʃ]}}, што ўласціва сучаснай ірландскай мове; {{IPA|/hʲ/}} мог з'яўляцца практычна тым жа гукам, што і {{IPA|/h/}} і/або {{IPA|/xʲ/}}. Акрамя гэтага, невядомай застаецца дакладная артыкуляцыя фанемаўфанем, вядомых пад пазначэннямі {{IPA|/N/}}, {{IPA|/Nʲ/}}, {{IPA|/L/}}, {{IPA|/Lʲ/}}, {{IPA|/R/}}, {{IPA|/Rʲ/}}, аднак хутчэй за ўсё дадзеныя фанемы мелі больш напружаную і падоўжаную артыкуляцыю ў параўнанні з іх леніцызаванымі адпаведнікамі {{IPA|/n/}}, {{IPA|/nʲ/}}, {{IPA|/l/}}, {{IPA|/lʲ/}}, {{IPA|/r/}}, {{IPA|/rʲ/}}, што характэрна, у прыватнасці, дыялектам сучаснай ірландскай мовы, дзе падобнае супрацьпастаўленне прадстаўленае адносна пярэднеязычных насавых і латэральных зычных; {{IPA|/Nʲ/}} і {{IPA|/Lʲ/}} імаверна маглі адлюстроўваць артыкуляцыю, у выніку якой апошнія рэалізоўваліся як палаталізаваныя {{IPA|[ɲ]}} і {{IPA|[ʎ]}} адпаведна. {{IPA|/R(ʲ)/}} магчыма ўяўляў сабой дрыжачы зычны, у той час як яго леніцызаваны адпаведнік з'яўляўся гт.зв. аднаўдарным зычным (ударная, не выбухная артыкуляцыя).

Адметнасцю гукавагагукавога ладу старажытнаірландскай мовы было існаванне супрацьпастаўлення паводле кароткасці—даўжыні не толькі манафтонгаў, але і дыфтонгаў. Кароткія дыфтонгі з'яўляліся [[мора, лінгвістыка|аднаморнымі]] і вымаўляліся прыкладна на такім жа адцінкуадрэзку часу, што і кароткія манафтонгі, падоўжаныя дыфтонгі мелі дзвюхморнуюдвухморную структуру і вымаўляліся прыкладна за такі ж час, што і падоўжаныя галосныя. У часы існавання старажытнаірландскай мовы інвентарнабор падоўжаных галосных зазнаваў значныя змены, якія нашмат менш закранулі кароткія.

!Верхняга<br/>ўздымупад'ёму

!Сярэдняга<br/>ўздымупад'ёму

!Ніжняга<br/>ўздымупад'ёму

# Дыфтонг {{IPA|/ŏu/}} хутчэй за ўсё існаваў у ранні перыяд існавання старажытнаірландскай мове, а пазней будучыбыў страчаным.

Ніжэй прыведзены лад падоўжаных галосных у раннія часы існавання старажытнаірландскай мовы, арыентыровачнапрыблізна да сярэдзіны [[8 стагоддзе|VIII]] ст.

!Верхняга<br/>ўздымупад'ёму

!Сярэдняга<br/>ўздымупад'ёму

!Ніжняга<br/>ўздымупад'ёму

# Як {{IPA|/e₁ː/}}, так і {{IPA|/e₂ː/}} ў пісьмовым выглядзе пазначаліся як ''é'', аднак мусілі мець рознае вымаўленне праз рознае паходжанне гэтых галосных і іх рознае развіццё ў пазнейшыя часы існавання старажытнаірландскай мовы. ПрыкладамНапрыклад, {{IPA|/e₁ː/}} бярэ ўласнае паходжанне з пракельцкага ''*ē'' і ''ē'' лацінскіх запазычванняўзапазычанняў, аднак {{IPA|/e₂ː/}} паўставаўузнікаў як вынік кампенсацыйнага падаўжэння кароткага ''*e'' ў пазіцыі перад страчаным зычным або перад галосным, страчаным у выніку ''аднагалосся''. Увогуле, агульнапрынятай лічыцца больш верхняя артыкуляцыя {{IPA|/e₁ː/}}<ref>Kortlandt 2007, p. 8.</ref>. У пазнейшых формах старажытнаірландскай мовы абедзве галосныя сталі адрознівацца на пісьме праз пазначэнне {{IPA|/e₁ː/}} як ''ía'' (аднак за выключэннем становішча перад палатальнымі), тады як другі галосны працягваў пазначацца выключна як ''é''. Адрозненню {{IPA|/e₂ː/}} спрыяў таксама працэс змены яго якасці пры становішчы гэтай галоснай перад ''u'', што не назіралася адносна {{IPA|/e₁ː/}};

Познім формам старажытнаірландскай мовы быў уласцівы наступны інвентарнабор падоўжаных галосных.

!Верхняга<br/>ўздымупад'ёму

!Сярэдняга<br/>ўздымупад'ёму

!Ніжняга<br/>ўздымупад'ёму

У ненаціскных складохскладах маглі з'яўляцца таксама падоўжаныя галосныя, аднак яны не з'яўляюцца рэфлексамі пракельцкіх падоўжаных, паколькі ў пракельцкай мове адбывалася скарачэнне апошніх перад сынкопайсінкопай (выпадзеннем). Паходжанне падоўжаных у старажытнаірландскай мове зводзіцца да наступных працэсаў:

У часы існавання старажытнаірландскай мовы ў мове адбыўся вялікі рад фаналагічных змен, што што стала прычынай карэнных змен у параўнанні з рэканструяванай пракельцкай мовай, а таксама з вымерлымі кельцкімі мовамі (у прыватнасці, [[гальская мова|гальскай]]), якія ў значнай меры захоўвалі архаічны індаеўрапейскі характар. У прыватнасці, маштаб дадзеных змен надаваў высновыдаваў мовазнаўцам падставы не ўключаць старажытнаірландскую ў склад індаеўрапейскай сям'і моў наогул цягамна працягу практычна ўсяго [[19 стагоддзе|ХІХ]] ст. Як мяркуецца, гэты шэраг змен адбыўся ў гістарычна кароткі перыяд, каля [[6 стагоддзе|VI]]—[[7 стагоддзе|VII]] стагоддзяў н.э., паколькібо яны не прасочваюцца ў архаічнаірландскі перыяд ([[4 стагоддзе|IV]]—[[6 стагоддзе|VI]] стагоддзяў н.э.), але з'яўляюцца поўнасцю скончанымі ў ранняй старажытнаірландскай ([[8 стагоддзе|VIII]] ст. н.э.). Ніжэй прыведзены абагульнены пералік гэтых змен у прыблізным храналагічным парадку<ref>Kortlandt 2007.</ref><ref>Greene 1973.</ref>.

* Леніцыя (паслабленне вымаўлення) усіх зычных у інтэрвакальнай (між галоснымі) пазіцыі. Як і першая змена, дзейнічала ў тым ліку на межах словаўслоў у выпадку сінтаксічнай звязанасці двух словаўслоў.

* ШырокііяШырокія працэсы ўмлаўтызацыі кароткіх галосных, артыкуляцыя якіх была прыведзена да верхняга або ніжняга ўздымупад'ёму ў адпаведнасці з пракельцкімі галоснымі. Аналагічным жа чынам часта адбывалася агубленне *a > {{IPA|/o/}} або {{IPA|/u/}} побач з лабіяльнымі зычнымі;

* Палаталізацыя ўсіх зычных перад галоснымі пярэдняга шэрагурада;

* [[СынкопаСінкопа]] (страта большасці галосных унутры складусклада).

НаборГэтыя дадзеныхзмены змен спрычыніўсяпрывялі да наступных змен у гукавым ладзе старажытнаірландскай мовы:

* Фанемізацыя (атрыманне статусу асобных фанемаўфанем) палаталізаваных («вузкіх») і леніцызаваных варыянтаў зычных, што значна пашырыла лад зычных мовы. АтрыманнеПроціпастаўленне супрацьпастаўленнем паляіалізаваныхпалаталізаваны і велярызаваных статусу граматычнай рысы, якая, такім чынам,гукаў стала марфалагічнымважнаю крытэрамчасткаю умарфалогіі мовемовы (''macc'' «сын», але ''maicc'' «сына»; ''túath'' «племя, народ», але ''túaith'' «народу»; ''athar'' «бацька», але ''ath(a)ir'' «[каго] бацькі»);

* Леніцыя і насавая асіміляцыя, на ўзормяжы вышэйшаесінтаксічна змены,звязаных таксамаслоў атрымалапрывялі статусда аднаговыразнага зпраяўлення марфалагічныхэфекту, крытэраўвядомага прыяк словазмене"сандхі";

* Павелічэнне колькасці аляморфііаламорфіі (варыяцыйнасць вымаўлення марфемы без змены яе значэння) у скланенні або спражэнні, выкліканая ўмлаўтызацыяй і асабліва сынкопайсінкопай. Найбольш радыкальныя змены адзначаюцца праз сынкопусінкопу, напрыклад ''as·'''ber'''at'' «яны кажуць», але ''ní-'''e'''pret'' «яны не кажуць»; ''do·'''ró'''sc(a)i'' «ён пераадольвае», але ''ní-'''der'''scaigi'' «ён не пераадольвае» (націскны склад вылучаны паўтлустым).

Усе словы асновы сказусказа датычнаадносна леніцыі або насавой асіміляцыі фаналагічна выступалі як адзінае цэлае, што прыводзіла да ''[[сандхі]]'' (змена гукугука ў залежнасці ад пазіцыі ў сказе). Дыяхранічна гэтая з'ява адлюстроўвала стан апошняга складусклада ў архаічнаірландскай мове.

:* Леніцыя. Мутацыя ініцыяльнага зычнага слова ў выпадку, калі папярэдняе слова сканчваласязаканчвалася на галосную;

:* Гемінацыя. Падваенне першага зычнага ў выпадку, калі склад сканчваўсязаканчваўся на *-s, або на *-t ці *-k пасля галоснай, у той час як {{IPA|/h-/}} паўставаўузнікаў перад словам, што пачыналася на галосную. У страражытнаірландскі перыяд гемінацыя была ўласцівая толькі пасля словаўслоў, штоякія заканчваліся на галосны;

:* Назалізацыя. У выпадку, калі першапачаткова склад сканчваўсязаканчваўся на насавы, наступнае слова атрымлівала пратэтычны насавы, маючы розныя варыянты змен далей (гл. вышэй).

Усе дадзеныя мутацыі захаваліся ў сучасных ірландскай і шатландскай мовах, стаўшысястаўшы аднымі з асноўных марфалагічных паказчыкаў моў. Ніжэй прыведзеныя змены, засведчаныя ў старажытнаірландскіх тэкстах толькі часткова:

:* Гемінацыя, якая выразна адлюстроўвалася толькі пры наяўнасці гемінаваных (падвоеных) зычных у мове (якія мелі тэндэнцыю да выпадзення ў старажытнаірландскай мове, гл. вышэй). Не адлюстроўвалася пры пераходзе ў {{IPA|/h-/}}.

Звесткі пра больш шырокае прадстаўленне мутацый зычных ніж на пісьме заснаваныя перш за ўсё на пазнейшых арфаграфічных нормах і досведзевопыце фаналогіі сучаснай ірландскай мовы. Ніжэй прыведзеныя ўзоры гэтых змен на прыкладзе выразаў ''маленькі чалавек'', ''моцны чалавек'', а таксама на прыкладзе ініцыяльных мутацый пасля займенніка ''a'' «яго, ейны». Вартая ўвагі мутацыя наступнага слова пасля займенніка ў другой табліцы, якая і адрознівае род займенніка (адрозніваючы такім чынам значэнне ''яго'' ад ''ейны''); для параўнання прыведзены прыклад з [[санскрыт]]у.

| Назалізацыя || ''a n-ech'' {{IPA|/a nex/}} || ''a m-bo'' {{IPA|/a mbo/}} || ''a teg'' {{IPA|/a dʲeɣ/}} || М.р./Н.р. *eysōm? *eysoHom? *eysom? (*es-?)<br/>Ж.р. *eys-? (*es-?) *ih₂s-?{{ref+|Праіндаеўрапейская форма роднага склону множнага ліку як для канчаткуканчатка, так і для асновы застаецца няяснай. Традыцыйна канчатак рэканструюецца як *-ōm, аднак таксама існуюць рэканструкцыі *-oHom (Ringe (2006: 56)) і *-om (Sihler (1995: 391), Beekes (1995: 213, 229)). Рынг і Зілер рэканструююць аснову *eys- для мужчынскага і ніякага радоў, Бікс — *es-. Зілер і Бікс рэканструююць жаночую аснову ў адпаведнасці з іхнымі рэканструкцыямі мужчынскай асновы (то бок, *eys- у Зіглера, *es- у Бікса), але Рынг рэканструюе асобную жаночую аснову *ih₂s-. Гэтыя адрозненні абумоўленыя галоўным чынам рознымі сведчаннямі.}} || ''ēṡām'' (ж.р. ''āsām'')

* '''АляморфіяАламорфія''':

Асаблівасцю аляморфііаламорфіі ў старажытнаірландскай мове былобыла дапушчальнасць перамяшчэння націску ў межах усяго дзеяслова, у выніку чаго націск мог знаходзіцца ў тым ліку на прыстаўкіпрыстаўках. Націскныя адрозненні маглі спрычыняццаспараджаць да адрозненняўадрозненні, прадэманстраваныхпаказаныя на наступных узорах<ref>Thurneysen 1946, p. 68.</ref>.

Найбольш адметны від аляморфііаламорфіі паходзіў з ''s-''суб'юнктывуюнктыва трэцяй асобы адзіночнага ліку, што тлумачыцца выкарыстаннем асабістагаасабовага атэматычнага маркерумаркера ''-t'', які дадаваўся непасрэдна да дзеяслоўнай асновы, утворанай, у сваю чаргу, даданнем ''-s'' да асновы. Як вынікае, гэта прывяло да ўзнікнення вялікіх сцячэнняў зычных, у пазнейшыя часы адбылася страта падобных спалучэнняў. У прататанічных формах (пасля дзвюх праклітык) корань не меў націску, з прычыны чаго адбывалася таксама выпадзенне каранёваекаранёвай галоснаегалоснай з захаваннем толькі першай зычнай. Напрыклад<ref>Fortson 2004, p. 324.</ref>:

* '''СынкопаСінкопа''':

Старажытнаірландскай мове былі ўласцівыя шырокія змены ў гукавым ладзе, адным з істотных падобных працэсаў была сынкопасінкопа, якая, на ўзор іншых гукавых змен, набыла граматычнае значэнне. Ніжэй прыведзеныя этапы з'яўлення сынкопысінкопы ў старажытнаірландскай мовы ў храналагічным парадку.

:* Страта большасці фінальных зычных фанемаўфанем, у тым ліку *m, *n, *d, *t, *k, а таксама сцячэнняў тыпу *Cs, дзе C — зычная (за выняткамвыключэннем *rs, *ls, дзе адбылася страта толькі *s);

:* Страта галосных у гіятусе (аднагалоссі), што што стала прычынай новых ненаціскных доўгіх галосных;

Усе пракельцкія галосныя фанемы ў той ці іншай ступені захаваліся ў націскных складох архаічнаірландскай мовы, але ўжо ў часы паступовага развіцця архаічнаірландскай мовы ў старажытнаірландскую галосныя пачалі зведвацьістотна істотныя зменызмяняцца ў залежнасці ад навакольных галосных або нватнават зычных. У кельталогіі падобныя змены падобныя пад тэрмінам ''афекцыя'', найважнейшымі з якіх былі<ref>Thurneysen 1946, pp. 46–50,57.</ref>:

:* Змена артыкуляцыі кароткіх *e, *o ў галосныя верхняга ўздымупад'ёму ''i'', ''u'' ў выпадку наяўнасці ў наступным складзе галосных верхняга ўздымупад'ёму (*i, *ī, *u, *ū). Падобны працэс не адбываўся пры існаванні між галоснымі некаторай колькасці зычных;

:* Змена кароткіх *i, *u ў галосныя сярэдняга ўздымупад'ёму ''e'', ''o'' пры існаванні ў наступным складзе любой галоснай сярэдняга або ніжняга ўздымупад'ёму задняга шэрагурада (*a, *ā, *o, *ō);

:* ЭпэнтэзаЭпентэза кароткіх галосных *a, *e, *i кароткімі дыфтонгамі ''au'', ''eu'', ''iu'' пры існаванні ў наступным складзе *u, *ū ва ўмовах іх пазнейшае страты. Мяркуецца, што пры ўсіх стратах галосных застаўся нязменным *ū, што адбылося пасля змены кароткіх *e, *o, з-за чаго першапачатковае *e дыфтангізавалася ў ''iu''.

Прыклад ніжэй адлюстроўвае рад гэтых змен на ўзоры дзеясловудзеяслова ''несці''. Вынікам мутацый галосных стаў аднолькавы вынік змены *e і *i (напрыклад, ''sen'' < *senos, але ''fer'' < *wiros). Выключэннем, згаданым вышэй, можна лічыць змену тыпу ''nert'' «моц», але ''neurt'' «моцы» (давальны склон) < *nertu, дзе адбылася мутацыя ''u'', але не адбылася мутацыя ''i'', недапушчаная праз суседняе ''rt''.

:* Леніцыя, палаталізацыя, штоякія спрычынілсяпрывялі да павелічэння інвентарунабору зычных у чатыры разы (гл. вышэй);

:* Леніцыя пракельцкага *s у {{IPA|/h/}}, якое пазней было страчана ў інтэрвакальнай пазіцыі. Незважаючы на гэта, у старажытнаірландскай мове існавала зычная фанема ''s'', аднак яна паходзіла з гемінаты ''ss''. У ранейшых пісьмовых сведчаннях зафіксаванаезафіксавана пісьмовае ўжываньеўжыванне спалучэння ''ss'';

:* Страта пракельцкага *w у інтэрвакальнай пазіцыі, што што стала прычынай гіятусу{{нп5|зіянне|зіяння|ru|Зияние}}, але ў некаторых выпадках прасочваецца спалучэнне гэтага плыўнагаплаўнага з папярэдняй галоснай і ўтварэнне дыфтонгудыфтонга (напрыклад, ''béu béo'' «жывы» < *bewas < *biwos < *gʷiwos)<ref>Thurneysen 1946, p. 125.</ref>; у іншых выпадках назіраўся пераход *w > {{IPA|[β]}}, пра што сведчаць звесткі агамічнай ірландскай. Таксама ў часы існавання старажытнаірландскай мовы быў характэрны пераход гэта фанемы ў ''f'' у ініцыяльнай пазіцыі (напрыклад, ''fer'' «мужчына» < *wiros, ''flaith'' «Ягамосць» < *wlātis) і пасля леніцызаванага *s (''fïur'' «сястра» < *swesōr), у ''b'' — пасля звонкага (напрыклад, ''tarb'' «бык» < *tarwos, ''fedb'' «удава́» < *widwā), у іншых пазіцыях — поўнае выпадзенне (''dáu'' «два» < *dwōu);

:* Для пракельцкай мовы было ўласціваеўласціва даданне *i да *y пасля зычнага, што давала *iy. *i захоўваўся пры страце фінальнага галоснага, што аблягчае мовазнаўцам аднаўленне этымалогіі лексемаўлексем з фінальным ''i'' (напрыклад, ''cride'', ''cridi'', ''cridiu'' «сэрца» (nom. gen. dat.) < *krideon, *kridiī, *kridiū < *kridiyom, *kridiyī, *kridiyū < позн. PIE *kṛdyom *kṛdyī *kṛdyōi).

Сярод нязменных рысаўрыс у старажытнаірландскай мове вылучаецца частковае або поўнае захаванне сцячэнняў зычных, невядомых для іншых індаеўрапейскіх моў. Захаванымі ініцыяльнымі сцячэннямі зычных лічацца спалучэнні ''sn-'', ''smr-'', ''sr-'', ''sl-'', ''sc-'', ''scr-'', ''scl-'', ''cr-'', ''cl-'', ''cn-'', ''gr-'', ''gl-'', ''gn-'', ''tr-'', ''tl-'', ''tn-'', ''dr-'', ''dl-'', ''mr-'', ''ml-'', ''br-'', ''bl-'', змененымі (прыведзеныя ў парадку змянення) — *wl-, *wr- > ''fl-'', ''fr-''; *sp-/*sw- > ''s-'' (з улікам пазнейшай леніцыі); *st- > ''t-''; *pl-, *pr- > ''l-'', ''r-''; *bn- > ''mn-''<ref>Thurneysen 1946, pp. 128–140.</ref><ref>Thurneysen 1946, pp. 123–139.</ref>.

Ніжэй прыведзеная табліца, у якой адлюстраваная змена праіндаеўрапейскіх доўгіх галосных, дыфтонгаў і складовых санорных у пракельцкай мове і іх далейшы лёс у старажытнаірландскай мове. Старажытнаірландскія дыфтонгі ''úi'', ''éu'', ''íu'', што выніклі са старых спалучэнняў кароткіх галосных, мелі тэндэнцыю да эпэнтэзыэпентэзы плыўнымплаўным *w (напрыклад, ''drúid-'' «друід» < *dru-wid- «дрэвазнаўцадрэвазнавец»). Акрамя гэтага, большая частка доўгіх ''é'', ''ó'' позніх формаў старажытнаірландскай сваім паходжаннем абавязаная кампенсацыйнаму падаўжэнню або гіятусузіянню (гл. вышэй): ''cét'' {{IPA|/kʲeːd/}} «сто» < PC *kantom < PIE *kṃtom.

Назоўнік у старажытнаірландскай мове мог адрознівацца паводлепа трох радоўродах (мужчынскі, жаночы, ніякі) і трох лікаў (адзіночны, парны і множны), аднак парны лік у старажытнаірландскай засведчаны ў досыць абмежаванай ступені з прысутнасцю розных формаўформ; адзіным трывалым паказчыкам гэтага ліку было існаванне перад азначаемым лічэбнікулічэбніка ''dá'' «два», што засталося захаваным у сучасных гайдэльскіх мовах.

Вылучаліся таксама склоны ([[назоўны склон|назоўны]], [[родны склон|родны]], [[давальны склон|давальны]], [[вінавальны склон|вінавальны]], [[клічны склон|клічны]]). Паводле Рудольфа Турнайзена адрозніваліся таксама чатырнаццаць класаў назоўнікаў, якія маркіраваліся марфалагічным шляхам пасля асновы і прадстаўлялі сабою сем галосных і сем зычных асноваўасноў, у тым ліку з паказчыкам класыкласа для няпэўных і нескланяемых назоўнікаў. Адрозненне назоўнікаў і прыметнікаў паводле склону ў поўнай ступені дэманстравалася толькі ў словазлучэнні пры існаванні артыкля і было бачнае дзякуючы мутацыям зычных (напрыклад, ''in fer becc'' «маленькі чалавек», ''in fer'' {{IPA|/βer/}} ''m-becc'' «[бачу] маленькага чалавека»). Ніжэй прыведзеныя ўзоры скланення назоўнікаў у залежнасці ад склону, ліку, роду і асновы; скаротыскарачэнні L, N, H азначаюць змены слова ў склоне — леніцыю, назалізацыю або даданне {{IPA|/h/}} адпаведна.

Дзеяслоў мог змяняцца паводлепа часу, асобы, ладу і віду. Сярод часоў існавалі цяперашні, мінулы, будучы часы, імперфект і прэтэрыт; ладоў — абвесны, суб'юнктыў, умоўны, загадны лады; адрозніваліся актыўны і пасіўны станы. Прыкметнай асаблівасцю можна лічыць неменьадсутнасць інфінітывуінфінітыва, функцыя якога была ўскладзена на аддзеяслоўны назоўнік (назоўнік, корань якога ўтвораны ад дзеясловудзеяслова, напрыклад, бел. ''выратавальнік''), што захавалася і дагэтуль у сучасных гайдэльскіх мовах.

Для змены дзеясловаў існавалі адпаведныя наборы [[суфікс]]аў, але катэгорыі дзеясловудзеяслова маглі змяняцца таксама дзякуючы зменам фанемаўфанем унутры дзеяслоўнай асновы (напрыклад, ''as·beir'' «сказаў», але ''as·rubart'' «сказаў», ''as·béra'' «скажа»). Прадстаўленыя клітыкі-часціцы, якія змянялі значэнне дзеясловудзеяслова (напрыклад, адмоўныя ''ni-''/''ní-'', перфектуперфекта — ''ro-'' і г.д., у канцы — ''-sa'', ''-se''), пры гэтым асабістыя займеннікі ў падобных выпадках мелі ролю прамых дапаўненняў і выступалі як інфіксы між прэвербам і дзеяслоўнай асновай. Увогуле, дзеяслоў меў [[аглютынацыйныяаглюцінатыўныя мовы|аглютынацыйнуюаглюцінатыўную]] структуру і пры неабходнасці мог выступаць у якасці цэлага сказусказа. З індаеўрапейскай мовы ў старажытнаірландскай мове захаваліся такія спосабы змены дзеясловудзеяслова як [[аблаўт]] (аднак зроблены больш разнастайным дзякуючы афекцыі галосных і сынкопесінкопе, гл. вышэй), рэдуплікацыя (падваенне будзь-якой-небудзь марфемы), «першасныя» і «другасныя» канчаткі, тэматычныя і атэматычныя канчаткі, пэўная разнастайнасць класаў спражэння; было мажлівыммагчымым утварэнне адкладальных дзеясловаў.

Іншай рысай у парадыгмах змены дзеясловаў быў падзел дзеясловаў паводле мажлівасцімагчымасці дадання прэвербаў, гэтая прыкмета адрознівалася паводле канчаткаў. Акрамя гэтага, дзеясловы з мажлівасцюмагчымасцю дадання прэвербаў самі па сабе дзяліліся на дэўтэранічныя (дзеясловы з націскам пасля прэвербупрэверба) і протатанічныя (дзеяслоў з наяўнасцю звыш аднаго прэвербу і з націскам унутры другога прэвербу); гэтыя катэгорыі дзеясловаў маглі адрознівацца зменамі ў аснове або зліццём прэвербаў з асновай. Збольшага гэта абумоўліваецца асобным выпадкам г.зв. закону Вакернагеля, паводле якога націск падае на другі склад пры наяўнасці аднаго ці больш прэвербаў. Усе дзеясловы з мажлівасцю дадання прэвербаў, як дэўтэранічныя, так і протатанічныя, адрозніваліся ад дзеясловаў без мажлівасці дадання прэвербаў адсутнасцю часціцы *-es, якая дадавалася да апошніх<ref>Thurneysen 1946, p. 363.</ref>. Дзеясловы, што маглі дадаваць прэвербы, мелі фінальнае ''-i'', пазней страчанае (аналагічная змена вядомая для лаціны). Ніжэй прыведзены прыклад адрозненняў марфем дзеясловаў без або з прэвербамі і, у сваю чаргу, адрозненняў між дэўтэранічнымі і протатанічнымі на ўзоры дзеяслову «несці».