Мікалай Капернік: Розніца паміж версіямі

Разважаючы пра [[Пталемеева сістэма свету|ПталемеевайПталемееву сістэмесістэму свету]], Капернік паражаўсяздзіўляўся яе складанасці і штучнасці і, вывучаючы складаннітворы старажытных філосафаў, асабліва [[Гікет, піфагарэец|Нікіты Сіракузскага]] і [[Філалай|Філалая]], ён прыйшоў да высновы, што не Зямля, а Сонца павінна быць нерухомым цэнтрам [[Сусвет|Сусвету]]. ВыходзячыЗыходзячы з гэтага дапушчэння, Капернік вельмі проста вытлумачыў усю ўяўную заблытанасць рухаў планет, але, не ведаючы яшчэ праўдзівых шляхоў планет і лічачы іх акружнасцямі, ён быў змушанывымушаны захаваць [[эпіцыкл]]ы і [[дэферэнт]]ы старажытных для тлумачэння нераўнамернасці рухаў.

Ствараючы сваю геліяцэнтрычную сістэму, Капернік абапіраўся на матэматычны і кінематычны апарат тэорыі ПталямеяПталемея, на атрыманыя апошнім пэўныя геаметрычныя і лікавыя заканамернасці. Так, у мадэлі ПталямеяПталемея ўсе планеты падначальваліся агульнаму (хоць і незразумеламу ў рамках геацэнтрызму) закону: [[радыус-вектар]] кожнай планеты ў эпіцыкле заўсёды супадаў з радыус-вектарам [[Зямля]] — [[Сонца]], а рух па эпіцыкле для верхніх планет ([[Марс]], [[Юпітэр]], [[Сатурн]]) і па дэферэнце для ніжніх ([[Меркурый]], [[Венера]]) адбываласяадбываўся з адзінымаднолькавым для ўсіх планет гадавым перыядам. У мадэлі Каперніка дадзены закон атрымаў простае і лагічнае тлумачэнне{{sfn|Еремеева|1986|с=267}}.

ГалоўнаеГалоўны і амаль адзінаеадзіны складаннетвор Каперніка, плён больш зачым 40-летняйгадовай яго працы, — '''«[[Пра кручэнне нябесных сфер]]»''' ({{lang-lat|De revolutionibus orbium coelestium}}). СкладаннеСачыненне выдадзена ў [[Нюрнберг]]у ў [[1543]] годзе; яно друкавалася пад назіраннемнаглядам лепшаганайлепшага вучня Каперніка, [[Георг Ёахім Рэтык|Рэтыка]].

<blockquote>Прымаючы ў меркаванне, якой недарэчнасцю павінна здацца гэта навука, я доўга не вырашаўся надрукаваць маю кнігу і думаў, ці не лепш ці будзе паўтарыцьўзяць прыклад дзеіз піфагарэйцаў і іншых, якія перадавалі сваю навуку толькі сябрам, шырачы яе толькі шляхам падання.</blockquote>

Нюрнбергскі тэолаг [[Андрэас Азіяндэр]], якому Рэтык даручыў друкаванне кнігі Каперніка, з асцярожнасці забяспечыў яе ананімнай прадмовай, у якімякой абвясціўназваў новую мадэль умоўным матэматычным прыёмам, прыдуманым для скарачэння вылічэнняў. Адзін час гэта прадмова прыпісвалася самамусамому Каперніку, хоць той у адказ на просьбу Азіяндэра зрабіць падобную абмоўкуагаворку наважнарашуча адмовіўся. Услед за прадмовай вынікаюцьідуць хвалебныхвалебнае лістпісьмо кардынала Шонберга і прысвячэнне татупапу [[Павел III, Папа Рымскі|Паўлу III]].

Па структуры галоўная праца Каперніка амаль паўтарае «[[Альмагест]]» у трохі скарочаным выглядзе (6 кніг замест 13). У першай кнізе (часткі) гаворыцца пра шаравістасцьшарападобнасць свету і Зямлі, а замест палажэння пра нерухомасць Землі змешчана іншая аксіёма: Зямля і іншыя планеты круцяцца вакол восі і звяртаюццаабарачаюцца вакол Сонца. Гэта канцэпцыя падрабязна аргументуецца, а «думка старажытных» пераканаўча аспрэчваецца. З геліяцэнтрычных пазіцый ён без працылёгка тлумачыць зваротны рух планет.

Капернік надаваў Зямлі ''тры кручэнні'': першае — кручэнне ЗемліЗямлі вакол сваёй восі з [[вуглавая хуткасцьскорасць|вуглавой хуткасцюскорасцю]] ω; другое (зса хуткасцюскорасцю ω′) — вакол ''восі свету'', якая перпендыкулярная плоскасці зямной арбіты і праходзіць праз яе цэнтр; трэцяе (з процілегла скіраванайнакіраванай хуткасцюскорасцю ω′′) — вакол восі, паралельнай восі свету і праходзілайправедзенай праз цэнтр ЗемліЗямлі. Два апошнія кручэнні ўтвараюць (пры дакладным супадзенні ω′ і ω′′ па велічыні) ''пары кручэнняў'', эквівалентную паступальнаму руху Зямлі вакол Сонца па кругавой арбіце{{sfn|Веселовский|1974|с=79—80}}.

У трэцяй гаворыцца пра гадавы рух Зямлі і пра так званую [[папярэджваннеапярэджванне раўнадзенстваў|прэцэсію раўнадзенстваў]], якая кароціцьскарочвае [[трапічны год]] (ад раўнадзенства да раўнадзенства) у параўнанні з [[сідэрычны перыяд|сідэрычным]] (вяртанне да таго ж палажэння адносна нерухомых зорак) і прыводзіць да перасоўвання лініі скрыжаванняперасячэння [[экватар]]а з [[экліптыка|экліптыкай]], што змяняе [[экліптычная даўгата|экліптычную даўгату]] зоркі на адзін градус у стагоддзе. Гэту [[папярэджваннеапярэджванне раўнадзенстваў|прэцэсію]] тэорыя ПталямеяПталемея ў прынцыпе не магла вытлумачыць{{sfn|Веселовский|1974|с=77—78}}. Капернік жа даў дадзенай з'яве вытанчанае [[кінематыка|кінематычнае]] тлумачэнне (паказаўшы сябе вельмі спрактыкаваным [[механік]]ам): ён выказаў здагадку, што вуглавяявуглавая хуткасцьскорасць ω′′ не ў дакладнасцідакладна роўная ω′, а крыху ад яе адрозніваецца; рознасць гэтых вуглавых хуткасцейскорасцей і выяўляецца ў прэцэсіі раўнадзенстваў{{sfn|Веселовский|1974|с=79—80}}.

У чацвёртай частцы гаварылася пра Месяц, у пятай — пра планеты зусімнаогул, а ў шостай — пра прычыны змены шырот планет. У кнізе таксама ўтрымваліся зорны каталог, ацэнка памераў Сонца і Месяца, адлегласці да іх і да планет (блізкія да праўдзівых), тэорыя зацьменняў. Трэба адмыслова адзначыць, што сістэма Каперніка (у адрозненне ад сістэмы ПталямеяПталемея) давала магчымасць вызначыць адносіны радыусаў планетных арбіт. Гэты факт, а таксама і тотое, што ў апісанні руху планет выкідваўся першы і самы важны эпіцыкл, рабіла сістэму Каперніка прасцейшай і больш зручнай, чым пталямееўскаяпталемееўская

Насуперак устоянай думцы, сама кніга Каперніка «''De Revolutionibus Orbium Coelestium''» была фармальна забаронена інквізіцыяй толькі на 4 гады, аднак падпала пад цэнзуру. У [[1616]] годзе яна была занесена ў рымскі [[індэкс забароненых кніг]] з пазнакай «да выпраўлення». Патрабаваныя цэнзурныя папраўкі, якія трэба было ўнесці ўладальнікам кнігі для магчымасці далейшага выкарыстання, былі абнародаваны ў [[1620]] годзе. Гэтыя выпраўленні галоўным чынам дакраналісяадносіліся цверджанняўда сцвярджэнняў, з якіх вынікала, што геліяцэнтрызм з'яўляецца не проста матэматычнай мадэллю, але адлюстраваннем рэальнасці. Захавалася мноства асобнікаў першага ([[Нюрнберг]], [[1543]]), другога ([[Базель]], [[1566]]) і трэцяга ([[Амстэрдам]], [[1617]]) выданняў, што належалі, у прыватнасці, вядомым астраномам і іншым гістарычным асобам, у якіх уладальнікі выканалі наказунаказ цэнзуры з рознай ступенню лаяльнасці: ад поўнага затушоўвання патрабаваных фрагментаў Каперніка і надпісання рэкамендаванага тэксту, да поўнага ігнаравання наказаў. Каля 2/3 захаваных копій з Італіі былі выпраўлены іх уладальнікамі, тым часам як пераважная большасць копій з іншых краін не кіравалісявыпраўлялася. Іспанскі [[індэкс забароненых кніг]] дазваляў кнігу. Цікава, што асобнікі другога і трэцяга выдання прывезлі ў Кітай езуіцкія місіянеры ў [[1618]] годзе падчасў час фармальнага дзеяння забароны. Кніга была вынята з рымскага Індэкса забароненых кніг у [[1835]] годзе<ref>''O. Gingerich''. The book nobody read. Chasing the Revolutionibus of Nicolaus Copernicus. Penguin books, 2004</ref>.

<blockquote>Я думаю, што цяжар ёсць не што іншае, як некаторае імкненне, якім боскіБоскі Дойлід надарыўнадзяліў часціцы матэрыі, каб яны злучаліся ў форме шара. Гэтай уласцівасцю, напэўна, валодаюць Сонца, Месяц і планеты; яму гэтыя свяцілы абавязаны сваёй шаравістайшарападобнай формай.</blockquote>

Капернік звярнуў увагу на заканамернасць, вядомую як [[Закон Каперніка — Грэшэма]] (незалежна выяўлены таксама англійскім банкірам [[Томас Грэшэм|Томасам Грэшэмам]]). Згодна гэтаму прынцыпу, больш устойлівыя па сваім курсе грошы (прыкладамнапрыклад, залатыя) будуць выцясняцца саз зваротуабароту, бо людзі будуць запасіць у іх зберажэнні, а ў рэальным звароцеабароце будуць браць удзел «горшыя» (прыкладамнапрыклад, медзяныя) грошы. Варта заўважыць, што такі эфект назіраецца толькі ў тым выпадку, калі дзяржава ўсталявала фіксаваны курс паменуабмену золата дана медзі (ці срэбрусерабро). Ва ўмовах сапраўды свабоднага паменуабмену золата на медзь (срэбрасерабро) і назад ніякія грошы не з'яўляюцца «добрымі» ці «дрэннымі» і з прычыны гэтага не выцясняюцца з рынку адны іншымі.