|
У 1832—1834 вучыўся ў [[Магілёўская гімназія|Магілёўскай]] і [[Віленская гімназія|Віленскай]] гімназіях (апошнюю скончыў экстэрнам у [[1838]]). Паступіў на службу ў Віленскую казённую палату, дзе працаваў да [[1864]]. Адначасова займаўся літаратурнай і навуковай працай. У [[1843]] выдаваў альманах «Radegast», у [[1845]]—[[1846]] альманах «Pamiętnik umysłowy». У [[1849]] стаў членам [[Віленскі статэстычны камітэт|Віленскага статыстычнага камітэта]], у [[1850]]—[[1854]] рэдагаваў «Памятные книжки Виленской губернии». Праводзіў актыўныя археалагічныя раскопкі ў [[Беларусь|Беларусі]] і [[Літва|Літве]], даследаваў каля 1000 курганоў. З [[1855]] член [[Віленская археалагічная камісія|Віленскай археалагічнай камісіі]], кіраўнік [[Віленскі музей старажытнасцей|Віленскага музея старажытнасцяў]], якому ахвяраваў свае калекцыі. У [[1856]] стаў членам-карэспандэнтам [[Імператарскае археалагічнае таварыства|Імператарскага археалагічнага таварыства]]; з [[1857]] член [[Рускае геаграфічнае таварыства|Рускага геаграфічнага таварыства]]. У [[1857]]—[[1858]] выдаваў неперыядычны зборнік «Teka Wileńska», забаронены пасля публікацыі ліста вядомага гісторыка і паліт. эмігранта [[І. Лялевель|І. Лялевеля]]. Публікаваў «Pismo zbiorowe Wileńskie» ([[1859]], [[1862]]). У [[1859]] заснаваў уласную друкарню, якая выдала шмат навуковых і мастацкіх кніг. З [[1860]] выдаваў і рэдагаваў газ. «Кур’ер Віленскі» (на польскай і рускай мовах). У [[1863]] прыцягваўся да следства ў сувязі з удзелам у паўстанні яго жонкі [[А. Маеўская|А. Маеўска]]й, на варшаўскай кватэры якой хаваўся кіраўнік паўстанцкага ўрада [[Р. Траўгут]]. Кіркор страціў магчымасць працаваць у Вільні; пераехаў у [[Пецярбург]]. Там разам з [[М. Юматаў|М. Юмата]]вым у [[1868]]—[[1871]] выдаваў газ. «Новое время». З [[1872]] у Кракаве выдаваў літаратурна-навуковыя альманахі «Na dziś» ([[1872]]) i «Teka Krakowska» ([[1884]]). З [[1873]] член Акадэміі ўмеласці ў Кракаве.
PART_2 (рэферат. загадзя прашу прабачэньня за памылкі: не было часу перакладаць)Адам Ганоры Карлавіч Кіркор PART_2 (21.1 1818-23.11.1886 гг.) - этнограф, археолаг, публіцыст, выдаўнік, гісторык.
Яго імя абавязкова фігуруе ў розных польскіх, рускіх, літоўскіх і беларускіх энцыклапедыях і даведніках, дзе А. Киркора завуць адпаведна польскім або расійскім, літоўскім або беларускім бачным гісторыкам і этнографам, археолагам і публіцыстам, выдаўцом і літаратуразнаўцам мінуўшчыны стагоддзі. Аднак у якіх толькі грахах не вінавацілі гэтага чалавека сучаснікі, а пасля, па інэрцыі, і некаторыя найпознія даследнікі. Яго абвінавачвалі ў адсутнасці належнага кахання да Польшчы і ў нянавісці да Расіі, у наўмыснай фальсіфікацыі гісторыі і ў навуковым плагіяце, у дылетантызме і ў безгрунтоўнай ідэалізацыі эпохі Вялікага княства Літоўскага, у здрадзе ідэй нацыянальна-вызваленчага руху і сепаратызме, ва ўменні прымазацца да чужой славы і няздольнасці жыць па сродках, у апартунізме, згодніцтве і сервилизме, у буржуазным лібералізме і супярэчлівасці поглядаў, нарэшце, у шпіянажы і сексотстве.
Сёння няма патрэбы аспрэчваць адкрытую прадузятасць, паклёпы, але жадалася бы разабрацца ў чынніках, іх якія спарадзілі. І справа не столькі ў перыпетыях лёсу пэўнага чалавека, колькі ў гісторыка-культурнай сітуацыі, у рамках якой здзяйсняўся працэс фармавання беларускай самасвядомасці ў XIX стагоддзі. І менавіта гэтая сітуацыя часцяком прадвызначала лінію паводзін нашых землякоў, усходнюю або заходнюю палітычную арыентацыю, і, вядома жа, рускія або польскія культурныя прыярытэты. Існавала мноства разнонаправленных вектараў на палітычным, сацыяльным, службовым, сямейным і нават асабістым узроўнях.
І цяжкі быў доля тых нешматлікіх смельчакоў, якія адважыліся заявіць, што яны кахаюць сваю радзіму саму па сабе, а не як частка Польшчы або Расіі, што яны ведаюць выдатнае і трагічнае мінулае сваёй краіны, Вялікага княства Літоўскага, што яны вераць у самастойнае будучыню свайго народа. А. Киркор прыналежыў да кагорты такіх людзей. Ён не хаваў сваіх меркаванняў, далёка не заўсёды совпадавших з пазіцыяй як польскіх, так і рускіх "прэтэндэнтаў" на Беларусь і Літву як на каланіяльныя перыферыі. Менавіта гэта і выклікала лютыя нападкі сучаснікаў, апологетов великодержавности.
Шырокая творчая спадчына Киркора згуляла прыкметную ролю ў станаўленні беларускай навукі і развіцці ідэй нацыянальнага адраджэння. Вось толькі адзін паказальны факт: манаграфія Ў. Ластовского "Кароткая гісторыя Беларусі", якая была першым выдадзеным на беларускай мове сур'ёзным гістарычным даследаваннем, не выпадкова мела красамоўны падзагаловак - "Па Киркору". Гісторыя Беларусі была аб'ектам увагі шматлікіх даследнікаў мінуўшчыны стагоддзі, але менавіта канцэптуальныя падыходы, прапанаваныя А. Киркором, найболей адэкватна адпавядалі автономистическим гледжанням беларускіх возрожденцев перыяду нашенивства.
Яркі прадстаўнік сваёй складанай эпохі, Адам Киркор быў чалавекам самых рознабаковых інтарэсаў, таленавітым і энергічным, прадпрымальным і настойлівым, высакародным т бясконца працавітым. Да ліку яго сяброў і блізкіх знаёмых прыналежылі такія знакамітыя пісьменнікі, як Ю. Крашевский, У. Сырокомля і Ў. Дунін-Марцинксвич. У сярэдзіне XIX стагоддзі Киркор з'яўляўся найбуйным арганізатарам выдавецкай справы ў Беларусі і Літве, ён здолеў прыцягнуць да супрацоўніцтва лепшыя інтэлектуальныя сілы, падтрымліваў адносіны з шматлікімі беларускімі літаратарамі свайго часу - У. Каратынским, А. Вярыгай-Даревским, А. Ельскім, А. Плугам.
Ужо ў старэчым узросце, разважаючы аб сваім не вельмі шчаслівым лёсе, Киркор прызнаваўся, што ўсё жыццё служыў навуцы, поўна глыбокай пашаны кахаў радзіму, ахвяраваў усім і прысвяціў сябе суайчыннікам, у якіх не заўсёды знаходзіў разуменне.
Адносна даты яго нараджэння ў літаратуры прыводзяцца супярэчлівыя звесткі. Сёння ўпэўнена можна сцвярджаць, што Адам Киркор нарадзіўся 24 снежня 1818 года ў Слівіне Мсціслаўскага павета Магілёўскай губерні. Аб гэтым сведчыць запіс, зробленая ім самім у "Храналогіі жыцця і прац Адама Гонория Киркора (Яна з Слівіна)".
Аб дзіцячых і юнацкіх гадах Адама вядома немногое. Матэрыяльны дабрабыт сям'і Кіркораў падвергнулася наймоцнаму ўдару пасля выезду ў Італію двух родных братоў бацькі. Яны былі езуітамі ў Полацку і пакінулі Беларусь у сувязі з забаронай дзейнасці ордэна ў Расіі ў 1820 году. Яны запатрабавалі сваю частку спадчыны, што прывяло да продажу маёнтка Конюхово п Мсціслаўскім павеце.
А. Киркор нарадзіўся ў тым рэгіёне Беларусі, дзе стваралася знакамітая паэма "Энеіда навыварат". Гэты твор не было проста прыхамаццю адстаўнога вайскоўца, духовщинского абшарніка Вікенція Равинского. Можна выказаць здагадку, што ва ўсходняй Беларусі ўжо ў першай чвэрці XIX стагоддзі дачыненне дробнага і сярэдняга дваранства да мастацкай творчасці на сялянскім (беларускім) мове было добразычлівым. У гэтай серадзе знайшліся шматлікія "аматары беларускай славеснасці" (М. Багдановіч), якія перапісвалі "Энеіду..." і, відаць, кахалі чытаць паэму ў кругу сваякоў, сяброў і суседзяў.
Своеасаблівы сінтэз паганскіх гледжанні на свет з хрысціянскімі дагматамі амаль у аднолькавай ступені вызначаў характар жыцця як дробнамаянтковай шляхты, так і сялянства. У першай сваёй этнаграфічнай працы "Астаткі паганскіх обыкновений у Беларусі" (1839), распавядаючы аб святкаванні Купалья, Киркор, безумоўна, на падставе сваіх назіранняў, сцвярджаў: "Гэтае меркаванне (вера, што ведзьмы ў купальскую ноч крадуць канёў для паездкі на Лысую гару.), распаўсюджанае не толькі паміж сялянамі, але і паміж шматлікімі беларускімі абшарнікамі". Цалкам магчыма, што і сам малады этнограф амаль сур'езна ставіўся да падобных паданняў. Бо Киркор, быўшы ўжо вядомым навукоўцам, без ценю іроніі ўспамінаў, як у гады юнацкасці нячысты вадзіл яго па лесе разам з селянінам-вазніцай.
Ён, як і большасць дзяцей небагатых дваранінаў, атрымаў першапачатковую адукацыю хаты. У 1829 году пайшоў у першы клас гімназіі, якая па звычаі таго часу існавала пры манастыры бернардынаў у Мсціславе. Аднак у наступным году гэтая навучальная ўстанова было зачынена, бо сталічны рэвізор, прафесар Пецярбургскага ўніверсітэта Семковс-кій, палічыў узровень выкладання ў ім нездавальняльным. Прыйшлося нашаму гімназісту вяртацца дахаты, у бацькаўскі маёнтак Гриневщизна Клімавіцкага павета, і пад бацькоўскай апекай працягваць вучобу. І толькі ў 1833 году Киркор прыязджае ў губернскі Магілёў, дзе жыве на прыватнай кватэры ў знаёмых бацькі і вучыцца ў гарадской гімназіі. Матэрыяльнае становішча юнака было далёка не бліскучым, і ён у свае пятнаццаць, відаць, ужо займаўся рэпетытарствам. Інакш як растлумачыць то акалічнасць, што Кастусь Лего, магілёўскі знаёмы Киркора, у лістах нязменна зваў яго сваім настаўнікам.
Пасля паўстання 1830-1831 гадоў у Беларусі набірала абарачэнні палітыка русіфікавання. Гэта адбілася першым чынам на сферы адукацыі. Руская адміністрацыя боку востра патрабавалася ў адпаведных кадрах, якія валодаюць "дзяржаўным" мовай, бо польская мова быў скасаваны ў справаводстве. Для маштабнага завозу службоўцаў з вялікарускіх губерняў патрабаваліся вялікія сродкі, якія сталі вылучаць толькі пасля паўстання 1863-1864 гадоў.Тады жа, у 30-е гады, упор быў зроблены на падрыхтоўку і вылучэнне на пасады "мясцовых выхадцаў".
Віленскі генерал-губернатар М. Долгорукий, тагачасны некаранаваны ўладар Беларусі і Літвы, у 1833 году пісаў у данясенні імператару Мікалаю I: "Ва ўсе поры ва ўсіх краінах свету мова заўсёды быў і будзе непасрэднай прыладай урада для дасягнення разнастайных выглядаў і намераў. Бо пануючая мова, як пануючае вероиспо-ведание, павінны мець пераважную павагу перад мясцовымі прыслоўямі асобных памежных або новаздабытых краін. Агульнае ўжыванне пануючай мовы неадчувальна млее разнастайныя плямёны гэтага, нішчыць народныя прадузятасці, зацямняе самыя паданні даўняй варожасці, изглаживает успамін аб паходжанні і, нарэшце, злівае ўсе чужыя плямёны ў адзін народ".
Гэтыя акалічнасці згулялі вырашальную ролю ў далейшым лёсе маладога Киркора. Менавіта за поспехі ў вывучэнні рускай мовы і літаратуры ўвосень 1834 года ён быў перакладзены з чацвёртага класа магілёўскай гімназіі ў другую віленскую гімназію, ператвораную неўзабаве ў Дваранскі інстытут. Счастлививый паварот падзей адбыўся, як прызнаваўся Киркор, "па жаданні начальства" віленскай гімназіі. І такія выпадкі не былі тады адзінкавымі.
Гэтак жа і перад Киркором нечакана адкрыліся павабныя перспектывы, звязаныя з вучобай у старажытным горадзе Гедыміна. Як яго сустрэла былая сталіца Вялікага княства Літоўскага? Значна пазней нядобразычлівец-апанент з сарказмам пісаў, што Киркор "з'явіўся ў Вильпе юнакоў, не дасведчаным нашага (польскага) мовы". Вядома, гэта не было праўдай. Аднак падчас вучобы ў виленскои гімназіі Киркор выяўляў дзіўную цікавасць да рускай літаратуры, аб чым сведчаць запісы ў яго дзённіку. Кумірам быў Пушкін, чыя смерць глыбока хваляваўся ўразлівы віленскі гим-назист. Такая гарачая зацікаўленасць звязаная з уплывам настаўнікаў, Кислова і Траецкага, якія "умелі зычлівасцю і тактам не толькі прыахвоціць да вучобы, але і ўзрушыць у студэнтаў высакародныя парывання". У згаданай "Храналогіі..." Киркор падкрэсліваў, што "у другой виленскои гімназіі... не было нават выкладання польскай мовы і ўсё высілкі прыкладаліся да авалодання рускай мовай і рускай літаратурай". Менавіта да гэтага перыяду ставіцца ліст малодшай сястры Киркора Цяклі, якая ў 1835 году, натуральна, па-польску, пісала яму: "Раіш, братачка, каб я па-руску вучылася - у вывучэнні гэтай мовы ў мяне не памяншаецца паляванне і я імкнуся, але бацькаўская мова заўсёды нам патрэбен больш, бо ён сярод іншых моў самы далікатны і наишляхетнейший, і хто ў ім дасканала разбіраецца, той лёгка і на іншых удасканаліцца". Відавочна, ужо тады Киркор разумеў, што паспяховая кар'ера можа быць гарантаваная толькі пры выдатным валоданні "дзяржаўным" мовай. Адна справа вучыцца ў Магілёве на сродкі небагатага бацькі і зусім іншае - у Вільні і за казённы кошт. Да нас не дайшлі лісты Адама да сястры, але, падобна, ён яе пераканаў. У адным з наступных пасланняў Текля пісала: "Паведамляю табе, што я прагрэсую ў вывучэнні рускай мовы і пішу на ім гэтак жа, як і па-польску, вучу і французскія вакабулы". Такім чынам, жыццёвыя арыентыры для Киркора былі вызначаныя. І маладому чалавеку неўзабаве невымоўна павезла.
У жніўні 1838 года ў Вільню прыехаў міністр народнай асветы граф Уваров, аўтар вядомай формулы "праваслаўе, самадзяржаўе, народнасць". Пры наведванні Дваранскага інстытута яму паказалі рукапісную газетку "Нашы безделки", рэдактарамі якой былі Адам Киркор і Ігнат Оссовецкий. Яна яму вельмі спадабалася, і міністр узяў яе з сабою, каб паказаць імператару. Відаць, гэтая акалічнасць і было вырашальным. 11 лістапада 1838 года Адам Киркор атрымаў атэстат аб канчатку экстэрнам Дваранскага інстытута. Яго поспехі ў вучобе былі прызнаныя "часткова добрымі і часткова пасродкавымі" і толькі ў рускай мове і літаратуры "выдатнымі". І ужо 29 лістапада выпускніка прынялі на дзяржаўную службу "памагатым начальніка стала рэвізійнага аддзела віленскай казённай палаты".
Усё, падавалася бы, складалася як нельга лепш. 25 лютага 1839 года Киркор быў "па найвысокім наказе" зацверджаны ў пасады. Жалаванне нават дробнага службоўца тады давала магчымасць для адносна нябеднага існавання. Але неўзабаве ад радасці не засталося і следа.
27 лютага 1839 года ў Вільні быў прылюдна расстраляны бачны дзеяч польскай эміграцыі, адзін з кіраўнікоў паўстання 1830-1831 гадоў Шимон Конарский, барацьбіт за сацыяльную справядлівасць і аднаўленне незалежнасці Рэчы паспалітай. Аб сваіх кантактах з ім распавёў у "Успамінах" беларускі паэт Франц Савич, высланы на Каўказ радавым без права выслугі, кіраўнік нелегальнага рэвалюцыйнага "Дэмакратычнага таварыства", існавалага ў 1836-1838 гадах пры Віленскай медыка-хірургічнай акадэміі. Справа Конарского, у сувязі з якім было арыштавана шмат людзей, атрымала шырокую агалоску. На яго публічнай кары прысутнічалі сотні віленскіх жыхароў, у тым ліку і Адам Киркор.
Праз 35 гадоў ён з драбнюткімі падрабязнасцямі апісаў трагічныя падзеі тых дзён, апошнія хвіліны жыцця Конарского, мукі, пры дапамозе якіх віленскі генерал-губернатар Трубяцкі імкнуўся зламаць волю непакорлівых вязняў: "Мабыць, ніколі, нават; са пор святой інквізіцыі, не придумы-валось такіх мук і пакут, якія дапушчаў Трубяцкі. Забіванне іголак і цвікоў пад пазногці, прикладывание да далоні друку з расплаўленым сургучом, марэнне голадам, лютыя здзекаванні і т. д. Гэта былі звычайныя сродкі, якія не аднаго вязня прывялі да смерці або самазабойству. І, не маючы магчымасці пазбавіць сябе жыцці, яны вынаходзілі такія жудасныя спосабы, якія прымушаюць уздрыгваць чалавека пры адным успаміне аб ім. Скажам, аднаму студэнту атрымалася схаваць у сваёй камеры засохлы венік, так ён выцягваў з яе прутки і праглынаў, пакуль не задушыўся".
Усё гэта не магло не паўплываць на светапогляд 20-летняга "службоўца", прызнанага па доўгу службы ахоўваць інтарэсы расійскай улады ў боку. Сам акт публічнага растрэлу, асвячоны законам, характарызаваў гэтую ўладу. Ганебнасць і жорсткасць рэпрэсіўных мер, звязаных з адчыненым тэрорам і запалохваннем жыхароў, выклікалі абурэнне нават у некаторых рускіх афіцэраў, асуджаных пасля за спагада "змоўшчыкам" на катаргу альбо разжалаваных у салдаты. Киркор у сваіх успамінах распавёў аб трагічным лёсе капітана Караваева і прыйшоў да наступнага, відаць, які адносіцца ў чымсьці і да яго самому: "Вільня валодае дзіўнай здольнасцю ператвараць не толькі немцаў, італьянцаў, але нават і саміх рускіх у добрых палякаў". У гэтым кантэксце "добры паляк" - чалавек любой нацыянальнасці, які падтрымлівае ідэю нацыянальна-вызваленчага руху народаў былой Рэчы паспалітай або што спачувае ёй.
Киркор выняў належны ўрок з трагедыі, сведкай якой апынуўся. Ён, безумоўна, схіляўся перад мужнасцю герояў, але для сябе вылучыў іншы шлях. Ён увачавідкі ўпэўніўся, што спроба браць грудзьмі непрыступныя тады бастыёны расійскага валадарства - бесперспектыўная ідэя падобна самазабойству. Набыты досвед падказаў: каб дасягнуць мэты, варта рушыць услед па шляху галоўнага героя паэмы А.Міцкевіча "Конрад Валенрод" - укараняцца ва ўладныя структуры. Ва ўсякім разе, "валленродизм", які, па меркаванні Ў. Коваленко, з'яўляўся спараджэннем выключна краявой ментальнасці, не быў для Киркора чымсьці псіхалагічна непрымальным. Ён "няўдзячна" ненавідзеў самадзяржаўе з яго дэспатызмам і магутным апаратам прыгнёту як асабістых, так і нацыянальных воляў, але ставіўся да яго як да непазбежнага зла. Гэта дазволіла зрабіць нядрэнную чынавенскую кар'еру.
Паводле ўсяго той жа "Храналогіі...", Киркор на працягу 25 гадоў няўхільна паднімаўся па службовай лесвіцы і ў 1861 году быў "удастоены" чыну надворнага дарадніка, у 1863- 1864 гадах (пры Мураўёве) выконваў нават абавязкі начальніка рэвізійнага аддзела казённай палаты, у 1850-м і 1860 гадах стаў кавалерам адпаведна ордэнаў Св. Ганны III ступені і Св. Станіслава II ступені, быў узнагароджаны двума медалямі, "а на працягу службы неаднаразова атрымоўваў царскія падзякі". Можа скласціся ўражанне, што для яго знешнія праявы "признанности", звязаныя з чынамі і ўзнагародамі, сталі самамэтай, як часцяком і было ў тагачасным иерархизованном грамадстве. Але Киркор глядзеў на такія рэчы цвяроза, як прагматык, і так тлумачыў сваю пазіцыю ў адным з лістоў: "Ні мой мундзір, ні мае крыжы не заслужаныя опошлением або зняважанасцю, а цяжкай дваццацігадовай працай, які дае мне хлеб і забяспечвае будучыню. Я не сарамачуся маёй службы і таго, што яна мне дае. Нарэшце, дзіўна, што не разумееш таго, што ў Расіі без мундзіра і крыжоў я змушаны быў бы гадзінамі чакаць у прыёмных генералаў Урангеля і падобных яму і што без такога афіцыйнага падмурка не быў бы ў стане прынесці столькі карысці, колькі яе прыношу зараз".
Першую "персанальную найвысокую падзяку" імператара Мікалая I Киркор атрымаў у 1839 году разам з аўтарамі калектыўнага зборніка "Досведы ў рускай славеснасці выхаванцаў Беларускай навучальнай акругі", выдадзенага ў Вільні па загадзе міністра асветы Уварова. У прадмове да гэтага 530-старонкаваму фаліянту сцвярджалася, што ў Беларусі, некалі роднаснай з Маскоўскай Руссю "па норавах і звычаям, і веры, і мове" за дзвесце гадоў існавання ў межах "чужога" дзяржавы (Рэчы паспалітай) адбыўся ненатуральны пераварот. Ён прымусіў кожнага адукаванага жыхара боку "разарваць усю святую сувязь, якія злучалі яго з продкамі, згладзіць усе рысы сваёй народнасці, прыняць іншыя законы, забыць мову, нават перамяніць веру". У выніку такой катастрофы "мова продкаў, затаўраваны пагарджаным назовам мовы хлопского, застаўся ў спадчыну аднаму ўбогаму класу народа", у якога "двухстагоддзевыя перавароты знясілілі амаль і фізічныя сілы яго, і разумовыя". Такім чынам, мэты выдання былі палітычныя. "Досведы..." задумваліся як сваё-вобразная справаздача аб "пазітыўных" выніках чатырохгадовага (з 1834 года) рускамоўнага навучання ў гімназіях Беларусі і Літвы.
У зборніку былі змешчаныя тры працы Киркора, напісаныя падчас вучобы ў Дваранскім інстытуце: "Дубец. Гістарычнае здарэнне" - даволі наіўны панегірык Пятру I; "Смерць паэта" - нашпігаваны містыкай аповяд аб сконе Байрана; "Астаткі паганскіх обыкновений у Беларусі: Купала. Русалка" - досвед фальклорна-этнаграфічнага апісання абраду і народных паданняў. Гэтыя першыя, яшчэ вучнёўскія працы шмат у чым вызначылі характар будучых інтарэсаў навукоўца, звязаных з гісторыяй, літаратурай, этнаграфіяй і фальклорам. У іх адчуваецца "бойкасць" пяра, здольнасць утрымліваць увагу чытачоў, што пазней спатрэбіцца Киркору-публіцысту.
Калі ўвага гімназіста да асобы Пятра 1 і Байрана можна растлумачыць уплывам выкладчыкаў, то цікавасць да народнай культуры, хай нават і заахвочваны падчас вучобы, безумоўна, быў вынікам не кніжных, а жывых уражанняў.
У інстытуце Адама, падаецца, упэўнілі ў тым, што яго радзіма - магутная Расія, а сам ён рускі, "сапсаваны" паланізацыяй. Але, выходзячы на вуліцы горада, дзе амаль усё гаварылі па-польску, ён пераконваўся ў іншым: яго радзіма - прыгнечаная Польшча, барацьбітоў за волю якой расстрэльвалі аднадумцы яго настаўнікаў па загадзе яго жа начальнікаў. Ці мог у такой сітуацыі рамантык не стаць на бок больш слабога? Аргументы нядаўніх настаўнікаў відавочна саступалі па пераканаўчасці рэальнай рэчаіснасці.
Увесь вольны час у першай палове 40-х гадоў Киркор аддаваў тэатру, якім захапіўся не на жарт і бачыў у ім дзейсны сродак барацьбы за захаванне чысціні польскай мовы.
Нечаканыя метамарфозы ў жыцці маладога чалавека дазваляюць лепш зразумець праблемы, якія закраналіся тады ў літаратуры Беларусі. Скажам, У. Дунін-Марцінкевіч, гэтак жа, як і Киркор, захоплены ў то час тэатрам, не выпадкова надаў сваёй знакамітай "Ідыліі" (1846) антикосмополитическую скіраванасць. Яго твор, спалучалае ў сабе элементы фарсу і вадэвіля, з-за знешняй лёгкасці, мабыць, можна аднесці да забаўляльнай літаратуры з займальнай любоўнай інтрыжкай. Але ці будзем мы правы? Бо ў цэнтры ўвагі аўтара - найактуальная ў 40-е гады праблема сацыяльных і нацыянальных шуканняў. Драматург прапанаваў ориги-нальное іх рашэнне. У яго трактоўцы патрыятызм - гэта першым чынам каханне да падданых, аб якіх павінна клапаціцца як аб уласных дзецях. Галоўны герой, франкоман Кароль Летальский, цудоўнай выявай знаходзіць згубленую і ненавісную перш радзіму, становячыся мужам выдатнай Юліі і бацькам сваіх сялян.
Тэма радзімы з'яўляецца адной з цэнтральных і ў "Шляхцічу Завальне" (1844-1846) Я. Борщевского. Алегарычная выява Плачки, пакінутай дзецьмі маці-Беларусі, якую трэба знайсці, пазнаць і пакахаць, адлюстроўваў усю трагічнасць тагачаснай сітуацыі. Нашы суайчыннікі былі на гістарычнай ростані і пакутліва, як і Сын Буры, шукалі дакладную дарогу.
У 40-е гады, ужо на схіле жыцця, у сталых шуканнях знаходзіўся і Я. Чечот. Ён выдаваў зборнікі беларускага фальклору, нават уключаў у іх уласныя павучальныя вершы, стылізаваныя пад народныя песні. І у той жа час пісаў "Песні аб даўніх ліцвінах" (1842-1844), пераследваючы цалкам вызначаную мэту. "Мне падаецца, - адзначаў аўтар у прадмове-прысвячэнні, - абуджэнне еўрапейскіх народаў не дасць ім згубіцца ў гісторыі, зліцца ў нейкае адна супольнасць. Кожны з іх шукае ў прысаку мінулага сваю славу, свае асаблівасці, даказвае, што і ён заслугоўвае павагі са боку іншых народаў. Так хай жа ні ў каго не выкліча незадавальненні, калі і ліцвін успомніць сваю даўнюю славу, каб сціпла, па-хрысціянску распавесці аб ёй".
Такія матывы творчасці родапачынальнікаў новай беларускай літаратуры можна разглядаць у якасці мастацкай рэакцыі на палітыку русіфікавання. Гэта было час "закісанні розумаў", шукалых адказы на пастаўленыя жыццём найвострыя пытанні нацыянальнага быцця.
Киркору мелася быць пахадзіць і па ілжывых шляхах. Ён накіраваўся ў "заходні бок", дзе яму сапраўды не павезла. Падтрымка польскага тэатра ў Вільні, якому Киркор аддаў столькі часу і сродкаў, была свядомым выбарам, якія вызначаюць яго тагачасныя палітычныя погляды і душэўны стан. За любая справа Киркор браўся з запалам, апублікаваў у польскай прэсе некалькі артыкулаў аб віленскім культурным жыцці і выступіў з ініцыятывай выдання адмысловага альманаху, прыбытак ад продажу якога намерваўся накіраваць на матэрыяльную падтрымку артыстаў. Малады "мецэнат" звярнуўся за дапамогай да вядомых дзеячаў польскай культуры, і шматлікія з іх адгукнуліся на яго просьбу і безгонорарно "ахвяравалі" для выдання свае творы і артыкулы.
Киркор прыдумаў для свайго першага стварэння ваяўнічы назоў "Радегаст" - па імі міфалагічнага бога вайны ў палабскіх славян. Вядома, гэта быў выклік. Выдавец памкнуўся дужацца, і прычым не ў адзіночку, за ажыўленне тэатральнага жыцця ў Вільні. Першы і апошні (хоць меркавалася, што будзе тры) тым "Радегаста" выйшаў у 1843 году. Відавочна, з-за поўнай адсутнасці досведу ў двадцатипятилетнего рэдактара ён атрымаўся эклектычным, і ў польскай прэсе быў ацэнены негатыўна.
Няўдалы выдавецкі дэбют, па ўсёй бачнасці, не прынёс чаканага прыбытку, але амбіцыйны "прадпрымальнік" не спыніўся на паўдарогі. Матэрыялы, якія ён збіраўся змясціць у двух наступных тамах "Радегаста", былі апублікаваныя ў 1845-1846 гадах у трох томиках альманаху "Pamientniki Umislowe" ("Разумовыя занатоўкі"). Выдадзеныя яны былі ўжо пад псеўданімам Ян з Слівіна. Такім чынам Киркор выканаў свае абавязальніцтвы перад аўтарамі. Аднак і "Занатоўкі..." не карысталіся поспехам: крытыка паставілася да іх недабразычліва, а чытачы - абыякава.
Польскія біёграфы губляюцца ў здагадках, чаму, пачынальна з 1846 года, Киркор на працягу прынамсі плесці гадоў нічога не пісаў па-польску і публікаваў свае артыкулы толькі ў розных рускіх выданнях. Тлумачаць гэта самымі рознымі чыннікамі, н тым ліку і ўплывам Ф. Булгарина, з якім віленскі выдавец пазнаёміўся ў капе 1845 года ў Пецярбурзе. Упэўніваюць нават, што "казённы літаратар" нібы навучаў Киркора: "Слава Богу, што даў табе веданне пануючай мовы. Пішы па-руску..." Але карані пералому былі значна глыбей. Бо Киркор звярнуўся да рэдактара "Паўночнай пчалы" за дапамогай у атрыманні дазволу выдаваць у Адэсе або Пецярбурзе польскі часопіс, і ўплывовы ў сталічных кругах пісьменнік падтрымаў яго. Дарэчы, Адам Карлавіч нават у капе жыцця ўспамінаў аб ім з павагай і пісаў, што "Булгарин заўсёды быў рады дапамагчы землякам".
Варта звярнуць увагу і на такі факт: у сакавіку 1846 года адзін польскі рэцэнзент крытыкаваў выданні Киркора за тое, што яны не маюць, маўляў, "ні высакароднай мэты, ні вызначанага кірунку". А пазней і зусім сцвярджалі, што рэдактар "меў цягу да сцэны і сапраўды не вельмі шчаслівае, бо ў выніку яго ўпершыню ў Вільні быў заснаваны рускі тэатр". Гэтыя вельмі несправядлівыя адзнакі і папрокі прымушалі задумацца. Усё абвінулася, як у грубаватай, але вельмі дакладнай беларускай прыказцы: "Служы пану дакладная, дык ен табе перне".
Да гэтага жа перыяду ставіцца нешчаслівы шлюб Киркора з 18-летняй артысткай віленскага тэатра, полькай Гяленай Маевской. На такі сур'ёзны крок яго падштурхнуў непасрэдны начальнік, кіраўнік казённай палаты Дэ Роберти, які ўжо вельмі старанна апекаваў маладзіцу. Жаніцьба на актрысе ў то час была вельмі непапулярная ў грамадстве, яна стварыла масу, хай нават заснаваных на забабонах, праблем. У 1857 г. жонка пакінула яго і Паехала ў Польшчу, дзе прыняла актыўны ўдзел у падзеях 1863 года. Верагодна, у сувязі з гэтым віленскі рэдактар нечакана вырашыў перасяліцца ў Адэсу або Пецярбург, у чым яму ўсяляк садзейнічаў апякун нявесты. Аднак гэты намер не рэалізавалася.
Киркор пісаў: "Я застаўся ў Вільні і ёй і Літве прысвяціў доўгія гады працы і высілкаў для развіцця сапраўды змярцвелай нацыянальнасці". Тады ён быў упэўнены, што "назаўжды кінуў польскае пяро". Але, перастаўшы быць "добрыя палякам", ён тым не менш не стаў "добрым рускім". У яго развілося моцнае пачуццё літвінскага патрыятызму, сталае яго святой ідэяй і, калі жадаеце, нават своеасаблівай рэлігіяй. Да такіх ашаламляльных перамен у светапоглядзе прывяла кардынальнае пераацэньванне поглядаў на гісторыю народа, які ён лічыў родным і зваў "змярцвелай нацыянальнасцю".
Акрамя польскіх вершаў і белетрыстыкі, артыкулаў, прысвечаных тэатру, і перакладаў у першых киркоровских альманахах былі надрукаваныя запісы беларускіх народных песень (у тым ліку і на мове арыгінала), сабраныя Р. Зенькевичем у Пінскам павеце, і шэраг невялікіх артыкулаў Т.Нарбута, аўтара 9-млявай "Гісторыі літоўскага народа" (1835-1841). Менавіта ў 1846 году Нарбут упершыню апублікаваў поўны тэкст найвядомай сёння "Хронікі Быховца". Пасля публікацыі гэтага, напісанага на старабеларускай мове, помніка стала ясна, што адносіны паміж Вялікім княствам Літоўскім і Каронай Польскай у сярэднія стагоддзі былі поўныя драматычных калізій. Аўтар хронікі менавіта ў Польшчы бачыў галоўнага ворага палітычнай незалежнасці Літвы, імкнуўся апеляваць да патрыятычных пачуццяў сваіх суайчыннікаў, заклікаючы даць адпор экспансіі заходняга суседа.
У польскай гістарыяграфіі першай паловы XIX стагоддзі прынята было скептычна ставіцца да выдадзенай на польскай мове ў 1382 году так званай хроніцы Стрыйковского. Якія змяшчаюцца ў ёй звесткі аб варожасці кіруючых стромкага Палыну і ВКЛ кваліфікаваліся часцяком як "балачкі", у лепшым выпадку - як непраўдападобныя гістарычныя анекдоты. "Хроніка Быховца" паслужыла ў сваё час адным з найважных крыніц для Стрыйковского, і публікацыя яе тэксту "рэабілітавала" сярэднявечнага храніста ў вачах нашчадкаў.
Ва ўмовах нацыянальнага прыгнёту са боку Расіі, Прусіі і Аўстрыі польскім патрыётам не жадалася варушыць попел гісторыі. Шляхта ў Беларусі і Літве гаварыла па-польску, лічыла радзімай Польшчу - і слава Богу. Навошта нагадваць аб самастойным мінулым яе продкаў, аб іх варожасці з палякамі? Гэтым могуць займацца толькі ворагі. Таму і на Нарбута, аўтара автономистской канцэпцыі гісторыі літоўскага народа, глядзелі пераважна як на містыфікатара, збіральніка небыліц, фантазёра, які наважыўся падняць з нябыту цэлы гістарычны мацярык - амаль легендарнае ў то час Вялікае княства Літоўскае. Бо нават для Адама Міцкевіча яно было далёкім мінулым, крыніцай сюжэтаў для такіх звернутых да сучаснасці твораў, як паэмы "Гражина" і "Конрад Валенрод".
Знаёмства Киркора з Нарбутам і М.Гомолицким. былым прафесарам медыцыны Віленскага ўніверсітэта і аўтарам неапублікаванай працы аб жыцці вялікага князя Вітаўта, вызначыла ўсю далейшую яго лёс. Ён адшукаў сваю Атлантыду, знайшоў ідэю, якой каштавала прысвяціць жыццё.
У 1853 году Киркор ясна наклаў ужо канчаткова оформившиеся погляды ў лістах да Ю. Крашевскому. "Бедную Літву, - з гаркатой адзначаў навуковы, - дзяруць у адпаведнасці з уласнымі ідэямі, якія расходзяцца з праўдай, і пазбаўляюць яе тоеснасці ўласнага жыцця і незалежнага існавання, якое не толькі мела, па і якое моцна адчулі суседзь... Божа мый, і чым гэтая бедная Літва правінілася, што яе жадаюць пазбавіць нават самабытнасці. Ці ёсць падобны прыклад, каб краіна, некалі настолькі магутная, страціла нават свой назоў? У Варшаве пана назавуць русінам, у Пецярбурзе - палякам. Божа правы, куды жа задзеўся ліцвін? Я вельмі добрае разумею маё далікатнае становішча, бо хто жа іншы акрамя нас будзе ветліва і понимающе глядзець на чалавека, які піша аб такіх рэчах па-руску. Бог даў мне моцную волю - ці дасягну пастаўлены-ный мэты, не ведаю, але перакананы і адчуваю, што не сыйду з абранага шляху... Мая мэта - усебакова апісаць мінулае і ў сувязі з гэтым стан сучаснае. І гэта вельмі цяжка, ёсць шмат пытанняў, аб якіх яшчэ нельга гаварыць, адгэтуль выцякаюць шматлікія недахопы. Але як быць, будзем рабіць, што можна!.. Аднак я не марную ні надзеі, ні рашучасці, і час пераконвае, што кахаю мой кран і - хоць, можа, насуперак меркаванню шматлікіх - служу яму дакладна і, наколькі хопіць сіл, зраблю хоць нешта на карысць ліцвінам... Я кахаю Вітаўта і разумею, што калі бы наканаванне дазволіла яму дасягнуць жаданай мэты, то сёння зусім іншае было бы становішча Літвы, можа, нават гаварылі бы і пісалі на іншай мове, а што дакранаецца незалежнасці і мошчы, хто бы мог з намі параўнацца"... Нажаль, гісторыя не приемлет умоўнага ладу. Киркор выдатна разумеў, што аб такіх матэрыях адносна вольна можна было пісаць толькі ў рускай прэсе, дзе падтрымлівалася ўсё, што сведчыла аб непольскости Беларусі і Літвы. У самім жа боку, не дзеючы ўжо аб Польшчы, такія ідэі лічыліся крамолай, якая мяжуе з здрадай. Абурэнне Киркора з нагоды палітычнага гандлю ў гістарычнай навуцы цалкам зразумела. Сам ён, як і яго настаўнікі Нарбут і Гомолицкий, не меў адмысловай адукацыі і быў, па сённяшніх мерках, усяго толькі аматарам гісторыі. Па менавіта яны адважна выступалі супраць нацыянальнага самаадрачэння і гістарычнага забыцця.
Але новая старонка жыцця віленскага рэдактара спачатку пісалася вельмі цяжка. "Прыстойнае" грамадства адкруцілася ад пары Кіркораў. Вузкі круг знаёмых, з якімі раздзел семейстпва падтрымліваў адносіны, вызначаўся яго службовымі і навуковымі інтарэсамі. Акрамя калегаў па службе ў яго ўваходзілі Нарбут, Гомолицкий, Маліноўскі, браты Тышкевічы. Іх аб'ядноўвала каханне да гісторыі і захапленне археалогіяй, "новай" і моднай тады навукай.
У кастрычніку 1846 года па службовай патрэбе Киркор наведаў наваколлі Беластока і Брэста і па даручэнні віленскага генерал-губернатара Мирковича напісаў "Дзённік падарожжа", дзе распавёў аб сялянскім жыцці і нянавісці да абшарнікаў. У то час адміністрацыя боку небеспадстаўна асцерагалася, што пагромы дваранскіх маёнткаў, якія ў пачатку года шырокай хваляй пракаціліся па Галіцыі, могуць захліснуць і заходнюю Беларусь. Высновы, да якіх прыйшоў аўтар "Дзённіка...", ці наўрад маглі супакоіць улады - "агульны настрой сялян да такой ступені варожа па дачыненні да шляхты, што несумнеўна можна асцерагацца, як бы яны пры найменшай падставе не паўтарылі галицийскнх сцэн". За гэтыя шляхавыя нататкі навукоўца ўжо ў наш час не прамінулі абвінаваціць ва ўрадавым шпіянажы. І дарма. Киркор спачуваў сялянству і нават лічыў, што народны гнеў і помста дваранствам цалкам заслужаныя. Аб гэтым ён пісаў у 1858 году ў знакамітым рукапісным "Альбоме" А. Вярыгі-Даревского. Такіх жа поглядаў прытрымваўся і К. Каліноўскі.
У красавіку 1847 года памёр бацька навукоўца. Ён не пакінуў сваім дзецям, Адаму,
Аляксандру і Текле, вялікай спадчыны. Киркор жыл на сродкі, якія давала яму служба. У 1849 году ён стаў чальцом і сакратаром віленскага статыстычнага камітэта і пад эгідай гэтай установы падрыхтаваў і выдаў чатыры выпуску "Памятнай кніжкі Віленскай губерні", пашырыўшы неофици-альную частка даведкавага штогадовага выдання. Ён быў адначасова рэдактарам і аўтарам большасці змешчаных там артыкулаў. Усе яны закраналі пытанні гісторыі, краязнаўства і статыстыкі Вільні і Віленскай губерні.
У пачатку 1853 года Киркор пазнаёміўся з У. Сырокомлей, і ўжо да лета яны сталі вельмі дружныя, аб чым паэт пісаў Ю. Крашевскому: "Адным з людзей, якіх не шкадую, што сустрэў на жыццёвым шляху, з'яўляецца Адам Киркор (Ян з Слівіна)... Я не заўсёды згаджаюся з яго меркаваннямі і поглядамі на гісторыю, але, зрэшты, ён добрасумленны даследнік гістарычнай праўды. У нас у Вільні мала трэба, каб закрычалі на каго-небудзь crucifige (лат. росаў
пяць), яго адапхнулі ад людзей. Чалавек з гарачым, здольным кахаць сяброў да фанатызму сэрцам - змушаны быў замкнуцца ў вузкім кругу, ён не давярае астатнім людзям і трымаецца, як дзеюць, з насцярожанасцю - ён сам для сябе дастатковы, і гэта ўжо довад, што сэрца і галава не пустыя. На цяжкай дарозе ён мяне не аднойчы натхняе і сваім прыкладам пхае да працы, калі ў мяне, змучанага (хай гэта будзе паміж намі), і рукі апускаюцца..."
Новы знаёмы настойліва імкнуўся пасеяць у душы паэта збожжа літвінскага патрыятызму, звярнуць яго ўвага на хвалебную гісторыю ВКЛ і падштурхнуць да напісання твораў на гістарычную тэматыку. І ён дамогся свайго. У жніўні 1854 года Сырокомля скончыў гераічную паэму "Маргер", дзеянне ў якой адбываецца ў поры экспансіі тэўтонскіх рыцараў. Цэнзурны дазвол было падпісана П. Лялечнікам, які сумесна з аўтарам і Киркором у тым жа году ўдзельнічаў у падрыхтоўцы зборніка "Рысы з гісторыі і жыцці літоўскага народа".
А. Киркор лічыў, што гэтая раскошна выдадзеная пад эгідай статыстычнага камітэта кніга нават праз шмат гадоў не страціла свайго навуковага значэння. У ёй былі змешчаныя дзве вялікія артыкулы Киркора "Літоўскія старажытнасці" і "Вялікі князь Вітаўт", "Варвара, вялікая княгіня літоўская і каралева польская" У. Сырокомли і фальклорна-этнаграфічнае даследаванне П. Лялечніка аб звычаях, павер'ях і абрадах літоўскага народа. Але вядомы "здраднік" уніі мітрапаліт Семашко адразу жа ўгледзеў у матэрыялах зборніка непажаданыя тэндэнцыі і напісаў данос у Пецярбург. У выніку ўвесь тыраж кнігі было загадана знішчыць, а рэдактара вызваліць ад пасады сакратара статыстычнага камітэта.
Але такі нечаканы паварот падзей не астудзіў Киркора. На працягу наступных гадоў ён праводзіць шматлікія археалагічныя раскопкі ў Літве і на Беларусі, раскапаў каля 1000 курганоў,прымаў актыўны ўдзел ва ўстанове ў Вільні музея старажытнасцяў і археалагічнай камісіі, апублікаваў у расійскіх навуковых выданнях шэраг артыкулаў, прысвечаных гісторыі, археалогіі, нумизматике Літвы і Беларусі, а ў 1855 году ў польскім часопісе "Biblioteka Warszawska" надрукаваў артыкул аб сваіх раскопках. Вяртанне Киркора да польскай мовы можна растлумачыць сяброўствам з Сырокомлей, якая змяніла таксама дачыненне да Адама Карлавічу віленскай інтэлігенцыі. Уплыў паэта садзейнічала і таму, што ў другой палове 50-х гадоў з-пад пяра навукоўца ўсё гушчару сталі выходзіць працы этнаграфічнага характару і даведнікі, у якіх папулярна распавядалася аб гісторыі Вільні.
Так, у 1856 году ён выдаў на польскай мове "Шпацыры па Вільні і яе наваколлям", даведнік, які знаёміць з гістарычнымі славутасцямі горада, а ў 1857-1858 гадах надрукаваў у "Весніку рускага геаграфічнага грамадства" шырокую працу "Этнаграфічны погляд на Віленскую губерню", дзе вялікая ўвага надаў апісанню беларусаў.
"Не падлягае сумненню, - сцвярджаў Киркор, - што прыслоўе, званае цяпер беларускім, менавіта то самае, якое ўжывалі старажытныя крывічы. На ім пісаныя былі літоўскія законы, граматы і ўсе публічныя акты да пор Стэфана Баторыя, які, не ведаючы ні па-руску, ні па-польску, стаў уводзіць ва ўжыванне лацінская мова... На беларускім прыслоўі вядомыя наступныя, больш важныя кнігі: Статут Казіміра Ягелу 1492 г., Статут Літоўскі, Трыбунал вялікага князя літоўскага 1581 г., Летапісец Літоўскі і Рускі (изд. Данілавічам у 1827 г.). Хроніка Быховца (изд. Нарбутам у 1846 г.), Біблія, изд. Скарыны ў 1517 г. ...і шмат іншых". У прыкладанні да "Этнаграфічнаму погляду..." навуковец змясціў "Слоўнік беларуска-кривичанского прыслоўі...", па сутнасці, першы апублікаваны беларуска-рускі слоўнік, "Песні жыхароў Віленскай губерні, кривичанского племя", сярод якіх надрукаваў без указання імя аўтара верш Я. Чечота "Да любасных мужычкоў" і больш двухсот беларускіх прыказак і прымавак. Гэтая праца Киркора быў найкаштоўнейшым укладаннем у беларускую этнаграфію за ўвесь предреформенный перыяд.
У другой палове 50-х гадоў вышлі чатыры зборніка Ў. Дуніна-Марцінкевіча, дзе былі апублікаваныя шэсць беларускіх твораў пісьменніка. Большасць з іх напісана ў адпаведнасці з так званым прынцыпам "жывой этнаграфіі". У перадпачатку адмены прыгоннай залежнасці ў Расіі цікавасць да народнай культуры, побыту вызначаў магістральны шлях станаўлення беларускай літаратуры, галоўнай перашкодай у развіцці якой можна лічыць адсутнасць друкаванай трыбуны.
У гэты перыяд Киркор распачаў некалькі спроб атрымаць дазвол улад на выданне ў боку грамадска-літаратурнай газеты або часопіса. Спачатку гэта яму не атрымоўвалася, і ён у 1857-1858 гадах выпусціў восем кніг альманаху "Teka Wilenska" ("Віленскі партфель"), прыцягваючы да супрацоўніцтва шматлікіх карыфеяў навукі і культуры. У то час па суботах у хаце выдаўца збіраліся супрацоўнікі рэдакцыі, прадстаўнікі інтэлігенцыі і арыстакратыі, моладзь, бывалі там і некаторыя беларускія пісьменнікі - У. Сырокомля, У. Коротынский, У. Дунін-Марцінкевіч, А. Вярыга-Даревский. Таму прынята лічыць, што вакол рэдактара ўтварыўся своеасаблівы літаратурны кружок, чальцы якога абмяркоўвалі пытанні выдання беларускіх кніг. Нечаканая забарона киркоровского альманаху, дзе планавалася апублікаваць творы А. Вярыгі-Даревского, грымнула нібы гром з яснага неба.
У 1859 году Киркор пры фінансавай падтрымцы кампаньёнаў набыў друкарню. У праграме яе дзейнасці адчынена заяўлялася, што ўладальнік "першым чынам мае намер выдаваць народныя творы", а таксама знізіць кошты на кнігі. Відавочна, меліся ў выгляду і выданні па беларускім і літоўскім мовах. Але пасля забароны друкаваць штосьці беларускае лацінскім шрыфтам (той жа 1859 г.) ні адна беларуская кніга так і не была выпушчаная. І гэта пры тым, што Киркор падтрымліваў добрыя адносіны з Дуніным-Марнинкевичем, блізка сыйшоўся са сваім сталым супрацоўнікам Коротмнскнм, сябраваў з Сырокомлей і Вярыгай - Даревским, з якім перад набыццём друкарні вёў ажыўленую перапіску аб публікацыі плёну яго беларускай музы. Несумнеўна да гэтага перыяду жыцця выдаўца ставіцца дагэтуль не пацверджаная інфармацыя М. Багдановіча, які на падставе невядомых крыніц сцвярджаў у артыкуле "Беларускае адраджэнне": " Працягваючы агляд, пакажам, што згаданы ўжо намі извест-ный мясцовы навуковец А. Киркор пісаў для народа папулярныя беларускія брашуркі, але надрукаваць іх не меў магчымасці".
Захаваліся найцікавыя сведчанні сучасніка аб поглядах удзельнікаў киркоровского кружка на беларускі народ і яго будучыня. "Першым чынам, - пісаў чалавек, які бываў у хаце віленскага рэдактара, - я лічу неабходным пазнаёміць вас з выявай думак лепшых людзей, прадстаўнікоў польскай партыі ў нашых месцах. Па іх паняццям народу беларускаму пагражае тая жа самая небяспека, як і народу польскаму, ад несправядлівых дамаганняў на перавагу рускай нацыянальнасці. Яны сцвярджаюць, што беларусы ніколі не былі, ды і не жадаюць быць рускімі, і ў той жа час яны адпрэчваюць намер ополячить беларусаў.Па іх словам, гісторыя выпрацавала для беларусаў адмысловую нацыянальнасць і вярнула ім тую самую веру, якая існавала да падзелу пад вярхоўным единоналичием рымскага святара: захаванне чысціні і неприкоснавенности той і іншы складае святы абавязак польскага народа. Палякі не могуць і не павінны клапаціцца толькі аб саміх сабе, лёсы іх непарыўна звязаныя з лёсамі народаў, злучаных з імі ў братэрскім саюзе. Яны гавораць, што кожны з гэтых народаў валодае ўсімі ўмовамі для самастойнага і своеасаблівага самаразвіцця і мае на гэтае поўнае права, да няшчасця, не якое ўвайшло яшчэ ў прытомнасць народных мас... Яны жадаюць усіх запэўніць, у тым ліку і саміх сябе, што ў літоўска-рускіх абласцях дваранства не жадае і не мае патрэбы звяртацца ў польскае, што яно прыняло мову і цывілізацыю польскія толькі часова, да развіцця ўласных сваіх, і што нават свой чысты каталіцызм яно заменіць уніяй, калі народ прызнае яе сваёй пануючаю вераю". Ёсць усе падставы меркаваць, што гэта - пазіцыя самога Адама Киркора, яна арганічна звязаная з яго канцэпцыяй гісторыі Вялікага княства Літоўскага.
У 1860 году Киркор стаў рэдактарам галоўнага друкаванага органа боку - газеты "Kurjer Wilenski" ("Віленскі веснік"). Адкрылася новая старонка яго барацьбы за культурнае "самаразвіццё" суайчыннікаў. Над бокам пранёсся мяцежны ўраган 1863 года, сталы нацыянальнай катастрофай, у тым ліку і для беларусаў. Па меркаванні аднаго з жандараў, Киркор заслужыў шыбеніцу або катаргу, але быў памілаваны Мураўёвым. Пасля прыгнечання паўстання, з пачаткам палітыкі татальнага русіфікавання яго адхілілі ад рэдактарства і зрабілі ўсё магчымае, каб выгнаць з Вільні. Непажаданы ўладам рэдактар перабраўся ў Пецярбург, дзе з 1868-го па 1871 год выдаваў на рускай мове газету "Новы час", якая карысталася дрэннай рэпутацыяй у сталічнай жандармерыі. Неўзабаве наступіў канчатковы фінансавы крах выдаўца, і ён змушаны быў збегчы за мяжу ад пазыковай турмы. Так, амаль без сродкаў да існавання, ён патрапіў у 1872 году ў Кракаў, дзе і жыл да канца сваіх дзён.
Кракаўскі перыяд - найболей плённы час у навуковай і публіцыстычнай дзейнасці навукоўца. Тут былі напісаныя і выдадзеныя на польскай мове яго літаратуразнаўчыя працы: "Нарысы сучаснай рускай літаратуры" (1873) і "Аб літаратуры братэрскіх славянскіх народаў" (1874) (у апошнюю быў уключаны падзел, прысвечаны гісторыі беларускай літаратуры). Знаходзячыся паміж двума агнёў, Киркор быў змушаны выдаваць некаторыя свае кнігі пад рознымі псеўданімамі. Гак, у 1874 году на польскай мове вышлі "Літоўскія малюнкі" тулягі Sobarri, дзе распавядалася аб справе III. Конарского, а ў 1875 году ў кнізе "Езуіты ў Літве" І. Сливов па-руску крытыкаваў палітыку езуітаў, накіраваную на паланізацыю і окатоличивание Вялікага княства Літоўскага. Нават працуючы над галоўнай працай - нарысамі аб Беларусі і Літве, якія былі надрукаваныя ў трэцім томе "Маляўнічай Расіі" (1882), - Киркор разумеў усю складанасць сваёй задачы. Ён прызнаваўся ў лісце да Ю. Крашевскому: "Мабыць, я нікому не дагаджу - ні палякам, ні рускім - бо пішу з выключна літоўскіх пазіцый". Гэта было прароцкае прадбачанне.
Навуковец усё жыццё працаваў, не шкадуючы сіл і здароўя, ён быў абраны чальцом больш дзесяці розных навуковых грамадстваў і ўстанове ў Расіі, Аўстрыі, П руссии, але памёр у Кракаве 23 лістапада 1886 года амаль у галечы. Пасля смерці Адама Киркора з некралогамі ў друку выступілі тыя дзеячы культуры, якія мелі непасрэднае дачыненне да станаўлення беларускай літаратуры, - У. Коротынский, А. Ельскі, А. Плуг.
Киркор так і не прыжыўся ў старажытнай сталіцы Польшчы - Кракаве. Мучимый настальгіяй, ён увесь час марыў знайсці тую сцяжынку, якая прывяла бы яго ў "родну межачку". Але шлях на радзіму яму быў замоўлены. Киркор зайздросціў землякам, якія бесперашкодна маглі вярнуцца ў Вільню, горад яго маладосці, у чыёй зямлі ён жадаў быць пахаваным. Навуковец усяляк дапамагаў суродзічам, садзейнічаў у публікацыі першых навуковых артыкулаў Я. Карлавіча, апякуна Ф. Богушенича. Нават у апошнія свае дні, калі прыступы хваробы не дазвалялі ўжо напісаць і лісты, ён адпраўляў землякам паштоўкі кранальнага ўтрымання:
"Вітаю Каханага Пана.
Цэлы дзень як у тартаку - а зараз ужо ног не чую - таму дасылаю візіткі.
А. Г. Кіркор Так мілага пабачэння!"
Шырокая творчая спадчына Киркора згуляла прыкметную ролю ў станаўленні беларускай навукі і развіцці ідэй нацыянальнага адраджэння. Вось толькі адзін паказальны факт: манаграфія Ў. Ластовского "Кароткая гісторыя Беларусі", якая была першым выдадзеным на беларускай мове сур'ёзным гістарычным даследаваннем, не выпадкова мела красамоўны падзагаловак - "Па Киркору". Гісторыя Беларусі была аб'ектам увагі шматлікіх даследнікаў мінуўшчыны стагоддзі, але менавіта канцэптуальныя падыходы, прапанаваныя А. Киркором, найболей адэкватна адпавядалі автономистическим гледжанням беларускіх возрожденцев перыяду нашенивства.
Яркі прадстаўнік сваёй складанай эпохі, Адам Киркор быў чалавекам самых рознабаковых інтарэсаў, таленавітым і энергічным, прадпрымальным і настойлівым, высакародным т бясконца працавітым. Да ліку яго сяброў і блізкіх знаёмых прыналежылі такія знакамітыя пісьменнікі, як Ю. Крашевский, У. Сырокомля і Ў. Дунін-Марцинксвич. У сярэдзіне XIX стагоддзі Киркор з'яўляўся найбуйным арганізатарам выдавецкай справы ў Беларусі і Літве, ён здолеў прыцягнуць да супрацоўніцтва лепшыя інтэлектуальныя сілы, падтрымліваў адносіны з шматлікімі беларускімі літаратарамі свайго часу - У. Каратынским, А. Вярыгай-Даревским, А. Ельскім, А. Плугам.
Ужо ў старэчым узросце, разважаючы аб сваім не вельмі шчаслівым лёсе, Киркор прызнаваўся, што ўсё жыццё служыў навуцы, поўна глыбокай пашаны кахаў радзіму, ахвяраваў усім і прысвяціў сябе суайчыннікам, у якіх не заўсёды знаходзіў разуменне.
=== Творы ===
|
