Цёрн: Розніца паміж версіямі

[[Кветка|Кветкі]] адзіночныя, радзей па 2<ref name="ДПЯ"/>, зусім рэдка па 3-5, часцей за ўсё згрупіраваны на канцах парасткаў<ref name=seneta>{{Кніга|аўтар=Włodzimierz Seneta, Jakub Dolatowski|загаловак=Dendrologia|выдаўніцтва=Wydawnictwo Naukowe PWN|месца=Warszawa|год=1997|старонкі=296-297|isbn=83-01-12099-1}}</ref>, растуць на кароткіх голых [[Кветаножка|кветаножкамікветаножка]]мі (5-8 мм даўжынёй). Кветкі дробныя, 1,2—1,8 см у дыяметры, раскрываюцца паасобку або парамі ранняй вясной, калі лісця яшчэ няма<ref name="ДПЯ"/>. {{нп3|Кветаложа||ru|Цветоложе}} ўвагнутае, выслана сакраторнай тканкай [[Нектарнікі|нектарніка]]<ref name=lipinski>{{Кніга|аўтар=Mieczysław Lipiński|загаловак=Pożytki pszczele|выдаўніцтва=Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne|месца=Warszawa|год=2010|старонкі=128|isbn=978-83-09-99024-6}}</ref>, [[чашалісцік]]аў пяць, трохкутна-яйкападобных{{R|reicholf}}, па краі расніцавых. [[ВенчыкВяночак]] белы або зеленаваты, з пяццю доўгімі тупымі [[Пялёстак|пялёсткамі]] 6-8 см даўжынёй. 20 [[Тычынка|тычынак]] завершаны на канцы жоўтымі або чырвонымі пыльнікамі, [[песцік]] адзін, нізкі і голы{{R|reicholf}}, [[завязь]] верхняя. Цвіценне вельмі багатае, у красавіку-маі<ref name="ДПЯ"/>.

Цёрн непатрабавальная расліна, расце на самых розных глебах — пясчаных, гліністых і камяністых. Часам вырастае на грудах камянёў па ўскраінах палёў{{r|seneta}}. Ён аддае перавагу вапнавым глебам і з'яўляецца індыкатарным відам{{r|hrynkiewicz}}. Цёрн вельмі ўстойлівы да [[засуха|засухі]]<ref name=bialobok>{{кніга|аўтар=Białobok S., Hellwig Z. (red.) |загаловак=Drzewoznawstwo|выдаўніцтва=Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne|месца=Warszawa|год=1955|старонкі=356}}</ref> і марозу{{r|bugala}} (адносіцца да 4 {{нп3|Зоны марозаўстойлівасці|зоны марозаўстойлівасці|ru|Зоны морозостойкости}}{{r|future}}). Высокія патрабаванні мае толькі да колькасці святла — аптымальна расце і багата плоданасіць пад прамымі сонечнымі прамянямі{{r|bugala}}, аднак нядрэнна сябе адчувае і ў паўцені{{r|future}}. У [[Класіфікацыя расліннасці|класіфікацыі]] [[Фітацэноз|раслінных супольнасцей]] Цэнтральнай Еўропы з'яўляецца {{нп3|Характэрны від|характэрным відам|pl|Gatunek charakterystyczny}} для класа (Cl.) ''[[Rhamno-Prunetea]]''<ref name=matuszkiewicz>{{кніга|аўтар=Matuszkiewicz Władysław |загаловак= Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski |год=2006 |выдаўніцтва= Wyd. Naukowe PWN |месца= Warszawa |isbn = 83-01-14439-4}}</ref>. Часам расце ў светлых лясах і зарасніках з удзелам [[дуб]]оў і [[чарнаклён]]у{{r|borkowski}}. Расце на лясных узлесках і стварае зараснікі на палях. На закінутых [[пашы|пашах]] і землях сельскагаспадарчага прызначэння з'яўляецца адным з першых відаў-піянераў{{r|godet}}{{r|godet2}}. У населеных пунктах, на ўзбочынах і схілах расце як [[Сінантропныя арганізмы|сінантропны від]]{{r|borkowski}}. У адпаведных умовах з'яўляецца экспансійным відам{{r|seneta}}, часта ўтвараюць масівы, аднавідавыя {{нп3|Раслінная агрэгацыя|агрэгацыі|pl|Agregacja roślinna}}. Зараснікі таксама з'яўляюцца ў месцах росту {{нп3|Ксератэрмны травастой|цеплалюбных травастояў|pl|Murawa kserotermiczna}}<ref name="">[http://savesteppe.org/ru/archives/4872 Степи в Польше? Они есть, но нуждаются в срочном спасении] {{ref-ru}}</ref> і на {{нп3|Акраек|акрайках|pl|Okrajek}}, выступаючы пагрозай іх існаванню. Таксама сустракаюцца ў {{нп3|Запаведнік|запаведніках|ru|Заповедник}} {{нп3|Стэпавая расліннасць|стэпавай|ru|Roślinność stepowa}} і скальнай расліннасці{{r|kvetena}}.

Кветкі збіраюць адразу асцярожна адразу пасля зацвітання<ref name="ДПЯ"/> і высушваюць<ref name=beldowska>{{кніга|аўтар=Bożena Bełdowska, Joanna Guzewska|загаловак=Rośliny lecznicze – opis, zbiór, zastosowanie|выдаўніцтва=Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych|месца=Warszawa|год=1987|старонкі=193-194|isbn=83-202-0489-5}}</ref> — яны вельмі далікатныя, лёгка крышацца і цямнеюць. Іх сушаць пры тэмпературы каля 35&nbsp; °C{{r|antkowiak}} або на сонцы<ref name=kiljanska>{{кніга|аўтар=Izabella Kiljańska, Hanna Mojkowska|загаловак=Zielnik polski|выдаўніцтва=Wydawnictwo Interpress|месца=Warszawa|год=1988|старонкі=343-345|isbn=83-223-2319-0}}</ref> пры добрым праветрыванні<ref name=herbapol>{{кніга|аўтар=Jadwiga Kwaśniewska, Krystyna Mikołajczyk|загаловак=Wszyscy zbieramy zioła|выдаўніцтва=Herbapol. Wydawnictwa Akcydensowe|месца=Warszawa|год=1983|старонкі=122}}</ref>. Гатовая сыравіна павінна быць добра высушанай, сметанковага або белага колеру і з тонкім водарам горкага міндаля. З 5 кг свежых кветак атрымліваецца 1 кг сухіх{{r|herbapol}}

Салодкія стравы з цёрну некалі падаваліся ў якасці дадатку да асноўных страў. У [[Французская кухня|Францыі]] з недаспелых пладоў рабілі {{нп3|Марынаванне|марынады|ru|Маринование}} ў [[Воцат|воцаце]]{{r|future}}{{r|luczaj}}, а са спелых — лікёр ''prunelle''{{r|borkowski}}. У [[Нямецкая кухня|Германіі]] плады, здробненыя з вадой, ужываліся для дыстыляцыі высокаградусавай [[гарэлка|гарэлкі]]{{r|luczaj}}. У [[Руская кухня|Расіі]] з цёрну рабілі не тольку гарэлку і іншыя алкагольныя напоі, але і воцатавыя марынады, джэмы і жэле, а таксама фруктовыя сокі{{r|gumowska}}. У Польшчы плады дадавалі галоўным чынам у [[Пладова-ягаднае віно|віны]], у тым ліку як фарбавальнік, араматызатар і ўтрымальнік дубільных рэчываў, але і як галоўны кампанент таксама. Акрамя гэтага з цёрну рабілі [[гарэлка|гарэлку]] і {{нп3|Наліўка|наліўку|ru|Наливка}} ({{нп3|Цярноўка (напой)|цярноўку|pl|Tarninówka}}){{r|grochowski}}, сокі і сіропы{{r|gumowska}}. У Брытаніі з пладоў выраблялі наліўку пад назвай «цярновы джын» ({{lang-en|sloe gin}}), а ў іспанскай [[Навара, аўтаномная супольнасць|Навары]] рабілі дужа моцны лікёр [[пачаран]] ({{lang-es|pacharán}}){{r|borkowski}}. Цёрн дабаўлялі ў [[партвейн]] для надання яму больш рэзкага смаку і паху<ref name=amer>Rines, George Edwin, ed. (1920). «Sloe». Encyclopedia Americana.</ref><ref>Gilman, D. C.; Thurston, H. T.; Colby, F. M., eds. (1905). «Sloe». New International Encyclopedia (1st ed.). New York: Dodd, Mead.</ref><ref name=amer>Rines, George Edwin, ed. (1920). «Sloe». Encyclopedia Americana.</ref>.

З-за высокай цвёрдасці [[Драўніна|драўніны]] цёрну ён з'яўляецца дасканалым матэрыялам для вытворчасці {{нп3|Лёска, кій|лёсак|pl|Laska (kij)}}, {{нп3|Паліца, зброя|паліц|ru|Палица}}, {{нп3|Кій|кіёў|ru|Трость}}, дзяржальняў розных прылад і [[бізун]]оў<ref>Beach, Chandler B., ed. (1914). «Sloe». The New Student's Reference Work. Chicago: F. E. Compton and Co.<name="nsrw"/ref>.