|
[[File:The_inscription_of_Mostich.JPG|250px|right|thumb|«Надпіс Мосціча» — эпітафія на помніку пач. 10 ст. у Балгарыі. Графічна вылучаны тытул балгарскіх цароў.]]
[[Выява:Simeon the Great anonymous seal.jpg|thumb|rightр|200px|[[Сімеон I]], балгарскі цар]]
'''Цар''' (ад {{lang-la|Cæsar}}, {{lang-grc|Καῖσαρ|Kaĩsar}}): адзін з тытулаў [[манарх]]аў у ўсходнеславянскай і паўднёваславянскай традыцыі; тытул быў роўным [[імператар]]скаму тытулу, або абвяшчаўся роўным таму (гл. [[#Гісторыя|гісторыя]]).<ref>У пераноснай мове слова "цар" ужываецца для азначэння першынства, дамінавання: «леў — цар звяроў».</ref>
== Паходжанне слова ==
{{lang|la|Сaesar}} — абавязковая частка тытула [[Рымская імперыя|рымскіх]] і [[Візантыйская імперыя|візантыйскіх]] імператараў, як пераемнікаў [[Юлій Цэзар|Юлія Цэзара]]. Мабыць, праз гоцкае Kaisar або непасрэдна з лацінскага «caesar», у познім (з пачаткавым «ц») вымаўленні; у старажытнарускай мове гучала як цэсар < цьсарь; у сучасным балгарскім і сербскім — «цар», у пісьмовых помніках вядома з [[917]] г пры балгарскім цару [[Сімеон I|Сімеоне]]. Першапачаткова выкарыстоўвалася для пазначэння рымскіх і візантыйскіх імператараў (адгэтуль славянскі назоў візантыйскай сталіцы — [[Стамбул|Царград]]); з развіццём пісменнасці гэтым тэрмінам сталі пазначаць таксама старажытных уладароў, вядомых з грэцкай (гістарычнай і царкоўнай) літаратуры, перакладаючы такім чынам грэцкае слова βασιλεύς. Пасля татара-мангольскага нашэсця на Русі гэтым словам сталі пазначаць таксама татарскіх ханаў (у пісьмовых помніках — з [[1267]] г.)[http://vasmer.narod.ru/p802.htm].
Слова «цэсар» пасля выкарыстоўвалася для пазначэння германскага імператара.
Старажытнагрэцкіх манархаў таксама завуць царамі, бо яны як і Візанційскі Імператар насілі тытул [[Басілевс]].
[[этымалогія|Этымалагічна]] слова «цар» (усходнесл. ''царь''; англ. ''tsar'', ''czar'') выводзіцца са слова «цэсар» (усходнесл. ''цҍсарь''), якое, у сваю чаргу, было выведзена з імені [[Цэзар]]а, першага рымскага імператара (пар. ням. ''Kaiser'' імператар). Сэнсава словы «цар» і «цэсар» з'яўляліся перакладам грэч. тытулу «васілеўс» (імператар)
У Балгарыі тытул «цар» з'явіўся ў 913, калі Сімяон I быў каранаваны на царства канстанцінопальскім патрыярхам. Да таго ж перыяду адносяцца і першыя вядомыя артыфакты з гэтай формай слова («надпіс Мосціча»). У Сербіі тытулам «цар» называліся некалькі валадароў у 14 ст. У маскоўскай літаратуры тытул у дачыненні да маскоўскіх вялікіх князёў пачалі ўжываць з 15 ст., а самі яны пачалі карыстацца гэтым тытулам з сяр. 15 ст. (гл. [[цары расійскія]]).
== Тытулы царскай сям'і ==
{{зноскі}}
== Літаратура ==
* Лакиер А. Б. История титулов государей России // Журнал Министерства народного просвещения. 1847. Ч. 54. №№ 10-12;
* Ключевский В. О. Терминология русской истории // Соч. в 9-ти томах. Т. VI: Специальные курсы. М., 1989. С. 102—103;
* Барсов Е. В. Древнерусские памятники священного венчания на царство в связи с греческими их оригиналами, с историческим очерком чинов царского венчания в связи с развитием идеи царя на Руси // Чтения в Обществе истории и древностей российских. 1883. Кн. 1. Отд. 1. С. [44-84];
* Лыщинский Л. В. О значении слова самодержавие (историческая справка). СПб., 1906;
* Vodoff W. Remarques sur la valeur du terme 'tsar' applique aux princes russes avant le milieu du XVe siecle // Oxford Slavonic Papers. Vol.XI. 1978. P.1-41; Он же. Le titre 'tsar' dans la Russie du nord-est byzantina et mediaevalia europensia. Vol.1. Sofia, 1989. P.54-58;
* Хорошкевич А. Л. Еще одна теория происхождения опричнины Ивана Грозного // Спорные вопросы отечественной истории X—XVIII вв.: Тезисы докладов и сообщений Первых чтений, посвященных памяти А. А. Зимина. Москва, 13-18 мая 1990 г. Вып. 2. М., 1990. С. 285—290;
* Она же. Царский титул Ивана IV и боярский «мятеж» 1553 года // Отечественная история. 1994. № 3. С. 23-42;
* Горский А. А. О титуле «царь» в средневековой Руси (до середины XVI в.) // Одиссей. Человек в истории. 1996. М., 1996;
* Филюшкин А. И. Термины «царь» и «царство» на Руси // Вопросы истории. 1997. № 2;
* Он же. Титул московских государей и проблемы культурно-цивилизационного выбора стран Восточной Европы в период средневековья // Средневековая Европа. Воронеж, 1997. Вып. 1. С. 90-100;
* Дубовик В. В. Об особенностях трансформации формул титулования в текстах самозванца Тимофея Акиндинова (Лжешуйского II) // Язык, литература, культура на пороге тысячелетия. Курган, 2002. С. 32-40;
* Успенский Б. А. Царь и патриарх: харизма власти в России (Византийская модель и ее русское переосмысление). М., 1998. 676 с;
* Он же. Царь и император: Помазание на царство и семантика монаршьих титулов. М., 2000. 144 с;
* Он же. [http://ec-dejavu.ru/i/Impostor.html Царь и самозванец: самозванчество в России как культурно-исторический феномен] // Успенский Б. А. Этюды о русской истории. СПб., 2002. С.149-196.
* Проф. А. Беляков. [http://www.ng.ru/ideas/2000-11-10/8_doubleheaded.html ''Еще раз о двуглавом орле. Трактовка символов, предлагаемых в качестве государственных''] // Независимая газета, 10.11.2000.
== Спасылкі ==
* [[Кіраўнікі Кіеўскай Русі]]
* [[Кіраўнікі Расіі]]
* [[Гісторыя Расіі]]
* [[Гісторыя Фінляндыі]]
* [[Гісторыя Беларусі]]
* [[Гісторыя Ўкраіны]]
* [[Гісторыя Польшчы]]
* [[Біяграфіі грамадскіх і палітычных дзеячаў]]
* [[Цары Расіі]]
[[Катэгорыя:Цары|*]]
| 