Уільям Шэкспір: Розніца паміж версіямі

== Біяграфія ==

{{main|Біяграфія Уільяма Шэкспіра}}

 

=== Раннія гады ===

Пра далейшыя (на працягу сямі гадоў) падзеі жыцця Шэкспіра існуюць толькі здагадкі. Першыя згадванні пра лонданскую тэатральную кар'еру ставяцца да 1592 года, і перыяд паміж 1585 і 1592 гадамі даследчыкі завуць «страчанымі гадамі» Шэкспіра<ref>{{Кніга:William Shakespeare: A Compact Documentary Life|95|2}}.</ref>. Спробы біёграфаў пазнаць пра дзеянні Шэкспіра ў гэты перыяд прывялі да з'яўлення многіх апакрыфічных гісторый. {{нп3|Нікалас Роу|||Nicholas Rowe (actor)}}, першы біёграф Шэкспіра, лічыў, што той пакінуў Стратфард, каб пазбегнуць пераследу за {{нп3|браканьерства||ru|Браконьерство}} ў маёнтку мясцовага сквайра Томаса Люсі. Мяркуецца таксама, што Шэкспір адпомсціў Люсі, напісаўшы ў яго адрас некалькі непрыстойных балад<ref>{{Кніга:William Shakespeare: A Compact Documentary Life|97-108|2}}</ref>. Паводле іншай версіі XVIII стагоддзя, Шэкспір пачаў тэатральную кар'еру, прыглядаючы за коньмі лонданскіх тэатральных апекуноў<ref>{{Кніга:William Shakespeare: A Compact Documentary Life|144-145|2}}.</ref>. {{нп3|Джон Обры||ru|Обри, Джон}} пісаў, што Шэкспір быў школьным настаўнікам<ref>{{Кніга:William Shakespeare: A Compact Documentary Life|110-111|2}}.</ref>. Некаторыя навукоўцы [[XX стагоддзе|XX стагоддзя]] лічылі, што Шэкспір быў настаўнікам Аляксандра Ногтана з {{нп3|Ланкашыр|Ланкашыра|ru|Ланкашир}}, бо ў гэтага абшарніка-каталіка знаходзіўся нейкі «Вільям Шэйкшафт»<ref>{{Кніга:Shakespeare: The Lost Years|1|2}}.</ref>. У гэтай тэорыі мала падстаў, апроч чутак, якія пашырыліся пасля смерці Шэкспіра, і, апроч таго, «Шэйкшафт» — гэта дастатковае пашыранае ў Ланкашыры прозвішча<ref>{{Кніга:Shakespeare: The Lost Years|95-117|2}}.</ref>.

 

 

=== Лондан і тэатральная кар'ера ===

Існуе традыцыйная думка, што за некалькі гадоў да сваёй смерці Шэкспір пераехаў у Стратфард. Першым біёграфам Шэкспіра, які перадаў такую думку, быў Роу{{Sfn|Ackroyd|2006|p=476}}. Адной з прычын гэтага можа служыць тое, што лонданскія публічныя тэатры неаднаразова спынялі сваю працу з-за выбліскаў чумы{{Sfn|Bate|2008|pp=354-355}}, і ў акцёраў не было дастаткова працы. Поўны сыход ад спраў быў рэдкасцю ў тыя часы{{Sfn|Honan|1998|pp=382–83}}, і Шэкспір працягваў наведваць Лондан{{Sfn|Ackroyd|2006|p=476}}. У 1612 годзе Шэкспір выступаў сведкам па справе ''{{нп3|Белат супраць Маўнтджой|Белат супраць Маўнтджой||Bellott v. Mountjoy}}'', судоваму працэсу па вясельным пасагу дачкі Маўнтджоя Мэры{{Sfn|Honan|1998|p=326}}{{Sfn|Ackroyd|2006|pp=462–464}}. У сакавіку 1613 года ён купіў дом у былым [[Блэкфрыярс (Лондан)|Блэкфрыярскім]] [[прыход]]зе{{Sfn|Schoenbaum|1987|pp=272–274}}; у лістападзе 1614 года ён правёў некалькі тыдняў са сваім зяцем, [[Джон Хол (зяць Шэкспіра)|Джонам Холам]]{{Sfn|Honan|1998|p=387}}.

 

 

Пасля 1606—1607 года Шэкспір напісаў усяго некалькі п'ес, а пасля 1613 гады зусім спыніў ствараць іх{{Sfn|Schoenbaum|1987|p=279}}. Свае апошнія тры п'есы ён напісаў супольна з іншым драматургам, магчыма, з {{нп3|Джон Флетчэр|Джонам Флетчэрам|ru|Флетчер, Джон}}{{Sfn|Honan|1998|pp=375–78}}, які змяніў Шэкспіра на пасту галоўнага драматурга трупы «Слугі караля»{{Sfn|Schoenbaum|1987|p=276}}.

 

 

Усе захаваныя подпісы Шэкспіра на дакументах (1612—1613) адрозніваюцца вельмі дрэнным почыркам, на падставе чаго некаторыя даследчыкі мяркуюць, што ён быў у той час сур'ёзна хворы<ref>И. Гилилов. Игра об Уильяме Шекспире, или Тайна Великого Феникса. М., 1977, с. 122—124. ISBN 5-87334-021-8</ref>.

Адны з найранейшых прац Шэкспіра — ''«{{нп3|Рычард III (п’еса)|Рычард III||Richard III (play)}}»'' і тры часткі ''«{{нп3|Генрых VI, частка 1|Генрыха VI||Henry VI, Part 1}}»'', напісаныя ў пачатку 1590-х, перыяд, калі была ў модзе гістарычная драма. П'есы Шэкспіра насілу паддаюцца датаванню{{Sfn|Frye|2005|p=9}}{{Sfn|Honan|1998|p=166}}, але даследчыкі тэкстаў мяркуюць, што ''«[[Ціт Андронік]]»'', ''«{{нп3|Камедыя памылак||ru|Комедия ошибок}}»'', ''«[[Утаймаванне наравістай]]»'' і ''«{{нп3|Два веронцы||be-x-old|Два вэронскія джэнтэльмэны}}»'' таксама ставяцца да пачатку творчага шляху Шэкспіра{{Sfn|Schoenbaum|1987|pp=159–61}}{{Sfn|Frye|2005|p=9}}. Яго першыя [[Хронікі Уільяма Шэкспіра|хронікі]], якія найхутчэй засноўваюцца на выданні 1587 года ''«Хронік Англіі, Шатландыі і Ірландыі»'' {{нп3|Рафаэль Холіншэд|Рафаэля Холіншэда|ru|Raphael Holinshed}}{{Sfn|Dutton|2003|p=147}}, уяўлялі разбуральныя вынікі кіравання слабых і карумпаваных уладароў і ў нейкай меры паслужылі апраўданнем узнікнення [[Цюдоры|дынастыі Цюдораў]]{{Sfn|Ribner|2005|pp=154–155}}. На раннія п'есы Шэкспіра паўплывалі працы іншых драматургаў лізавецінскай эпохі, асабліва {{нп3|Томас Кід|Томаса Кіда||Thomas Kyd}} і [[Крыстафер Марла|Крыстафера Марла]], традыцыі сярэднявечнай драмы і п'есы [[Луцый Аней Сенека|Сенекі]]{{Sfn|Frye|2005|p=105}}{{Sfn|Ribner|2005|p=67}}{{Sfn|Cheney|2004|p=100}}. ''«Камедыя памылак»'' таксама пабудавана па класічнай мадэлі, не знойдзена крыніц для ''«Утаймавання наравістай»'', хоць яна злучана з іншай п'есай з падобнай назвай, што гулялася ў лонданскіх тэатрах у 1590-х гадах<ref name="ОП18">У. Шекспир. Комедии. Вступительная статья О. Постнова. — М. Эксмо, 2008. с. 18. ISBN 978-5-699-28192-3</ref> і, магчыма, мае фальклорныя карані{{Sfn|Honan|1998|p=136}}{{Sfn|Schoenbaum|1987|p=166}}.

 

У сярэдзіне 1590-х гадоў адбыўся пераход Шэкспіра ад кплівых і фарсавых па сваім стылі камедый да рамантычных твораў{{Sfn|Ackroyd|2006|p=235}}. ''«[[Сон у летнюю ноч]]»'' — гэта дасціпная сумесь рамантыкі, казачнай магіі і жыцця найніжэйшага грамадства{{Sfn|Wood|2003|pp=161–162}}. У наступнай, таксама рамантычнай, камедыі Шэкспіра ''«{{нп3|Венецыянскі купец||ru|Венецианский купец}}»'' утрымваецца партрэт помслівага ліхвяра-яўрэя {{нп3|Шэйлак|Шэйлака||Shylock}}, у якім адбіліся расавыя забабоны англічан лізавецінскай эпохі{{Sfn|Wood|2003|pp=205–206}}{{Sfn|Honan|1998|p=258}}. Дасціпная п'еса ''«{{нп3|Шмат шуму з нічога||it|Molto rumore per nulla}}»''{{Sfn|Ackroyd|2006|p=359}}, ''«[[Як вам гэта спадабаецца]]»'', якая выдатна паказвае жыццё ў правінцыі, і ажыўленая весялосцю ''«{{нп3|Дванаццатая ноч (п’еса)|Дванаццатая ноч|ru|Двенадцатая ночь (пьеса)}}»'' дапаўняюць шэраг камедый Шэкспіра{{Sfn|Ackroyd|2006|pp=362–383}}. Пасля лірычнага ''«{{нп3|Рычард II (п’еса)|Рычарда II|ru|Ричард II (пьеса)}}»'', практычна цалкам напісанага вершамі, Шэкспір увёў празаічную камедыю ў свае хронікі ''«{{нп3|Генрых IV, частка 1|Генрых IV, часткі 1|nl|Hendrik IV (toneelstuk)}}»'' і ''{{нп3|Генрых IV, частка 2|2|nl|Генрих IV, часть 2}}'', і ''«[[Генрых V (п’еса)|Генрых V]]»''. Яго персанажы робяцца складанейшымі і далікатнымі, ён вельмі спрытна перамыкаецца паміж камічнымі і сур'ёзнымі сцэнамі, прозай і паэзіяй, так што яго спелыя працы дасягаюць апавядальнай разнастайнасці{{Sfn|Shapiro|2005|p=150}}{{Sfn|Gibbons|1993|p=1}}{{Sfn|Ackroyd|2006|p=356}}. Гэты перыяд пачалі і скончылі трагедыі: ''«[[Рамэа і Джульета]]»'', знакамітая гісторыя кахання і смерці дзяўчыны і юнакі{{Sfn|Wood|2003|loc=161}}{{Sfn|Honan|1998|p=206}}, і ''«{{нп3|Юлій Цэзар (трагедыя)|Юлій Цэзар|ru|Юлий Цезарь (трагедия)}}»'', заснаваны на «{{нп3|Параўнальныя жыццяпісы|Параўнальных жыццяпісах|ru|Сравнительные жизнеописания}}» ''[[Плутарх]]а''{{Sfn|Ackroyd|2006|p=353, 358}}{{Sfn|Shapiro|2005|pp=151–153}}.

 

 

У пачатку XVII стагоддзя Шэкспір напісаў некалькі так званых «[[Праблемныя п’есы Шэкспіра|праблемных п'ес]]»: ''«{{нп3|Мера за меру||ru|Мера за меру}}»'', ''«{{нп3|Траіл і Крэсіда||ru|Троил и Крессида}}»'' і ''«{{нп3|Усё добра, што добра сканчаецца||ru|Всё хорошо, что хорошо кончается}}»'', а таксама шэраг найболей вядомых [[Трагедыі Уільяма Шэкспіра|трагедый]]{{Sfn|Bradley|1991|p=85}}{{Sfn|Muir|2005|pp=12–16}}. Многія крытыкі мяркуюць, што трагедыі гэтага перыяду ўяўляюць сабою пік творчасці Шэкспіра. Гамлет, загалоўны герой адной з самых знакамітых трагедый Шэкспіра, з'яўляецца, магчыма, самым доследным персанажам гэтага драматурга; асабліва гэта дакранаецца знакамітага {{нп3|Салілоквій|салілоквія|ru|Soliloquy}}, які пачынаецца «{{нп3|Быць ці не быць|Быць ці не быць, вось у чым пытанне|ru|Быть или не быть}}»{{Sfn|Bradley|1991|p=94}}. У адрозненне ад інтраверта Гамлета, вагальнага героя, героі наступных трагедый, кароль Лір і Атэла, пакутуюць ад занадта паспешна прыманых рашэнняў{{Sfn|Bradley|1991|p=86}}. Нярэдка трагедыя Шэкспіра будуецца на нястачах ці фатальных учынках герояў, знішчальных яго і яго любых{{Sfn|Bradley|1991|p=40}}. У ''«[[Атэла]]»'' злыдзень Яга даводзіць рэўнасць загалоўнага героя да кропкі, і той забівае сваю нявінную жонку{{Sfn|Bradley|1991|p=42}}{{Sfn|Greenblatt|2005|p=304}}. У ''«[[Кароль Лір|Каралі Ліры]]»'' стары кароль здзяйсняе фатальную памылку, адмовіўшыся ад сваіх праў на ўладу, што прыводзіць да жахлівых падзей, такім як забойства малодшай дачкі Ліра Кардэліі. У ''«{{нп3|Макбет (п’еса)|Макбет|ru|Макбет (пьеса)}}»'', самай кароткай і сціснутай трагедыі Шэкспіра{{Sfn|McDonald|2006|pp=43–46}}, некантралюемыя амбіцыі пасоўваюць Макбета і яго жонку, [[Лэдзі Макбет]], да забойства законнага караля і ўзурпацыі трона, а ў канчатковым рахунку іх жа бурыць усведамленне сваёй віны{{Sfn|Bradley|1991|p=306}}. У гэтай п'есе Шэкспір дадае да трагічнай структуры элемент звышнатуральнага. Яго апошнія буйныя трагедыі, ''«{{нп3|Антоній і Клеапатра (п’еса)|Антоній і Клеапатра|ru|Антоний и Клеопатра (пьеса)}}»'' і ''«{{нп3|Карыялан (трагедыя)|Карыялан|ru|Кориолан (трагедия)}}»'', на думку некаторых крытыкаў, утрымваюць адны з самых выдатных яго вершаў{{Sfn|Ackroyd|2006|p=444}}{{Sfn|McDonald|2006|pp=69–70}}.

Пакуль дакладна не вядома, для якіх тэатральных кампаній Шэкспір пісаў свае раннія п'есы. Так, на тытульнай старонцы выдання ''«Ціта Андроніка»'' 1594 года паказана, што п'еса ставілася трыма рознымі групамі{{Sfn|Wells|Taylor|Jowett|Montgomery|2005|p=xx}}. Пасля [[Чорная смерць|чумы]] 1592—1593 года п'есы Шэкспіра ўжо ставіліся яго ўласнай кампаніяй у «{{нп3|Тэатр (Лондан)|Тэатры||The Theatre}}» і «{{нп3|Курціна (тэатр)|Курціне||Curtain Theatre}}» у [[Шордзіч]]ы на поўнач ад Тэмзы{{Sfn|Wells|Taylor|Jowett|Montgomery|2005|p=xxi}}. Там была пастаўлена першая частка ''«Генрыха IV»''. Пасля сваркі са сваім гаспадаром кампанія пакінула «Тэатр» і пабудавала на паўднёвым боку Тэмзы, у [[Саўтуарк]]у, тэатр «[[Глобус (тэатр)|Глобус]]», першы тэатр, пабудаваны акцёрамі для акцёраў{{Sfn|Foakes|1990|p=6}}{{Sfn|Shapiro|2005|pp=125–31}}. «Глобус» адкрыўся восенню 1599 года, і адной з першых пастаўленых у ім п'ес стаў ''«Юлій Цэзар»''. Большасць найболей вядомых п'ес Шэкспіра, напісаных пасля 1599 года, ствараліся для «Глобуса», улучаючы ''«Гамлета»'', ''«Атэла»'' і ''«Караля Ліра»''{{Sfn|Foakes|1990|p=6}}{{Sfn|Nagler|1958|p=7}}{{Sfn|Shapiro|2005|pp=131–2}}.

 

 

Трупа Шэкспіра «Слугі лорда-камергера» складалася ў асаблівых адносінах з [[Якаў I (кароль Англіі)|каралём Якавам I]], асабліва пасля яе пераназвання ў 1603 годзе ў «[[Слугі караля]]». Хоць запісы пра пастаноўкі разрознены, можна казаць пра 7 пастановак п'ес Шэкспіра пры двары паміж 1 лістапада 1604 года і 31 кастрычніка 1605 года, улучаючы дзве пастаноўкі ''«Венецыянскага купца»''{{Sfn|Wells|Taylor|Jowett|Montgomery|2005|p=xxii}}. Пасля 1608 года яны пачалі выступаць зімой у крытым тэатры «[[Блэкфраерс]]», а ў «Глобусе» працаваць летам{{Sfn|Foakes|1990|p=33}}. Добрае памяшканне ў спалучэнні з каралеўскім заступніцтвам дазволіла Шэкспіру ўвесці ў рэквізіт сваіх п'ес складанейшыя прылады. Прыкладам, у ''«Цымбеліну»'' [[Юпітэр (міфалогія)|Юпітэр]] спускаецца «з громам і маланкамі, седзячы на арле: Ён кідае маланкі. Прывіды падаюць на калені»{{Sfn|Ackroyd|2006|p=454}}.

=== Санеты ===

{{main|Санеты Уільяма Шэкспіра}}

[[Санет]] — верш з 14 радкоў. У санетах Шэкспіра прынята наступнае рыфмаванне: abab cdcd efef gg, то бок тры катрэны на крыжаваныя рыфмы, і адно двухрадкоўе (тып, уведзены паэтам {{нп3|Генры Говард, граф Сурэй|графам Сурэем|ru|Говард, Генри, граф Суррей}}, пакараным смерцю пры Генрыху VIII).

 

Хоць пры сваім жыцці Шэкспір і не лічыўся вялікім драматургам, ён атрымваў ухвальныя водгукі пра свае творы{{Sfn|Dominik|1988|p=9}}{{Sfn|Grady|2001b|p=267}}. У 1598 годзе пісьменнік-святар [[Фрэнсіс Мёрыс]] вылучыў яго з англійскіх пісьменнікаў як «самога цудоўнага» і ў камедыі, і ў трагедыі{{Sfn|Grady|2001b|p=265}}{{Sfn|Greer|1986|p=9}}. І аўтары складанкі п'ес ''«Parnassus»'' параўноўвалі Шэкспіра з [[Джэфры Чосер|Чосерам]], {{нп3|Джон Гаўэр|Гаўэрам|ru|Гауэр, Джон}} і [[Эдмунд Спэнсэр|Спэнсэрам]]{{Sfn|Grady|2001b|p=266}}. У [[Першае фоліа|Першым фоліа]] [[Бен Джонсан]] назваў Шэкспіра: «Душа стагоддзя, годны апладысментаў, захапленне, дзіва нашай сцэны<ref>Soul of the age, the applause, delight, the wonder of our stage</ref>».

 

 

У перыяд паміж {{нп3|Рэстаўрацыя Сцюартаў|Рэстаўрацыяй|ru|Реставрация Стюартов}} манархіі ў 1660 годзе і канцом XVII стагоддзя пераважалі ідэі класіцызму. Таму крытыкі таго часу пераважна ставілі Шэкспіра ніжэй, чым [[Джон Флетчэр|Джона Флетчэра]] і [[Бен Джонсан|Бена Джонсана]]{{Sfn|Grady|2001b|p=269}}. [[Томас Рымер]], да прыкладу, асуджаў Шэкспіра за змешванне камічнага і трагічнага. Тым не менш, паэт і крытык [[Джон Драйдэн]] высока ацэньваў Шэкспіра, кажучы пра Джонсана: «Я захапляюся ім, але я люблю Шэкспіра»{{Sfn|Dryden|1889|p=71}}. Усё ж на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў панавалі пагляды Рымера, але ў XVIII стагоддзі крытыкі пачалі захапляцца ім і зваць яго геніем. Падобную рэпутацыю толькі ўмацаваў шэраг выдадзеных навуковых прац, прысвечаных творчасці Шэкспіра, прыкладам працы {{нп3|Сэмюэл Джонсан|Сэмюэля Джонсана||Samuel Johnson}} 1765 года і [[Эдманд Малоун|Эдманда Малоуна]] 1790 года{{Sfn|Grady|2001b|p=270}}{{Sfn|Levin|1986|p=217}}. Да 1800 года за ім трывала замацавалася званне нацыянальнага паэта Англіі{{Sfn|Grady|2001b|p=270}}. У XVIII і XIX стагоддзях Шэкспір таксама атрымаў імя і за межамі Брытанскіх астравоў. Яго падтрымвалі такія пісьменнікі як [[Вальтэр]], [[Іаган Вольфганг фон Гётэ|Гётэ]], [[Стэндаль]] і [[Віктор Гюго]]{{Sfn|Grady|2001b|p=272-274}}.

== Уплыў ==

{{main|Уплыў Уільяма Шэкспіра}}

 

Працы Шэкспіра сур'ёзна паўплывалі на тэатр і літаратуру наступных гадоў. У прыватнасці, ён пашырыў вобласць працы драматурга з характарызацыяй персанажаў, сюжэтам, [[мова]]й і [[жанр]]ам{{Sfn|Chambers|1944|p=35}}. Прыкладам, да ''«[[Рамэа і Джульета|Рамэа і Джульеты]]»'' рамантыка ніколі не разглядалася як годная тэма для трагедыі{{Sfn|Levenson|2000|pp=49–50}}. [[Салілоквій|Салілоквіі]] галоўным чынам выкарыстоўваліся для паведамлення гледачам пра адбытыя падзеі; Шэкспір пачаў выкарыстаць іх для раскрыцця характару персанажа і яго думак{{Sfn|Clemen|1987|p=179}}. Яго працы моцна паўплывалі на наступных паэтаў. [[Рамантызм|Паэты эпохі рамантызму]] спрабавалі адрадзіць шэкспіраўскую вершаваную драму, але не мелі вялікага поспеху. Крытык {{нп3|Джордж Стайнер||ru|Стайнер, Джордж}} назваў усю англійскую драму ад [[Сэмюэл Тэйлар Колрыдж|Колрыджа]] да {{нп3|Альфрэд Тэнісан|Тэнісана|be-x-old|Альфрэд Тэнісан}} «слабымі варыяцыямі на шэкспіраўскія тэмы»{{Sfn|Steiner|1996|p=145}}.

{{Main|Шэкспіраўскае пытанне}}

 

 

Прыкладна праз 230 гадоў пасля смерці Шэкспіра пачалі выяўляцца сумневу з нагоды аўтарства прыпісваных яму прац{{Sfn|Shapiro|2010|pp=77-8}}. Былі прапанаваны альтэрнатыўныя кандыдаты, якія галоўным чынам радавітыя і атрымалі добрую адукацыю, такія як {{нп3|Роджэр Мэнэрс, 5-ы граф Ратленд||ru|Роджер Меннерс, 5-й граф Ратленд}}, [[Фрэнсіс Бэкан]], [[Крыстафер Марла]] і {{нп3|Эдуард дэ Вер, 17-ы граф Оксфард||ru|Эдуард де Вер, 17-й граф Оксфорд}}{{Sfn|Gibson|2005|pp=48, 72, 124}}. Таксама былі прапанаваны тэорыі, па якіх за псеўданімам «Шэкспір» хавалася група пісьменнікаў{{Sfn|McMichael|Glenn|1962|p=56}}. Аднак у акадэмічнай супольнасці агульнапрынятая традыцыйная тэорыя<ref>{{cite web|url=https://www.nytimes.com/2007/04/22/education/edlife/22shakespeare-survey.html?_r=1|title=Did He or Didn’t He? That Is the Question|date=22.04.2007|publisher=The New York Times|accessdate=2013-04-26|archiveurl=http://www.webcitation.org/6GCqsDcEF|archivedate=2013-04-28}}</ref>, цікавасць да нестрафардыянскай плыні, асабліва да оксфардыянскай тэорыі, захоўваецца і ў XXI стагоддзі{{Sfn|Kathman|2003|pp=620, 625–626}}{{Sfn|Love|2002|pp=194–209}}{{Sfn|Schoenbaum|1991|pp=430–40}}.